Rozdział 1 ANATOMIA OGÓLNA 1.1. Wiadomości wstępne... 9 1.2. Ogólna budowa ciała... 11 1.3. Określanie położenia struktur anatomicznych w przestrzeni... 15 1.4. Rozwój listków zarodkowych. Początki organogenezy... 17 1.5. Układy narządów... 24 1.5.1. Układ szkieletowy... 25 1.5.2. Układ stawowy. Połączenia kości... 35 1.5.3. Układ mięśniowy... 41 1.5.4. Układ sercowo-naczyniowy... 49 1.5.5. Układ chłonny... 59 1.5.6. Układ nerwowy... 63 1.5.7. Powłoka wspólna... 76 1.6. Przyżyciowe metody obrazowania... 81 Rozdział 2 ŚCIANY TUŁOWIA 2.1. Kręgosłup. Grzbiet... 83 2.1.1. Kręgosłup... 85 2.1.2. Połączenia kręgów... 96 2.1.3. Połączenia kręgosłupa z czaszką... 99 2.1.4. Krzywizny kręgosłupa... 101 2.1.5. Ruchomość kręgosłupa... 104 2.1.6. Mięśnie grzbietu... 106 2.1.7. Unaczynienie grzbietu... 115 2.1.8. Unerwienie grzbietu... 116 2.2. Kanał kręgowy. Rdzeń kręgowy... 116 2.2.1. Kanał kręgowy... 116 2.2.2. Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego... 118 2.2.3. Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego... 121 2.2.4. Opony rdzenia kręgowego. Przestrzenie kanału kręgowego... 123 2.2.5. Unaczynienie rdzenia kręgowego... 127
8 SPIS TREŚCI 2.3. Ściany klatki piersiowej... 129 2.3.1. Kości klatki piersiowej... 131 2.3.2. Połączenia kości klatki piersiowej... 135 2.3.3. Mięśnie klatki piersiowej... 138 2.3.4. Sutek... 148 2.3.5. Węzły chłonne ścian klatki piersiowej. Odpływ chłonki z sutka... 149 2.3.6. Unaczynienie ścian klatki piersiowej... 151 2.3.7. Unerwienie ścian klatki piersiowej... 155 2.4. Ściany brzucha... 156 2.4.1. Ściana przednio-boczna brzucha... 158 2.4.2. Miejsca zmniejszonego oporu ścian brzucha. Kanał pachwinowy... 164 2.4.3. Ściana tylna brzucha... 167 2.4.4. Czynność mięśni brzucha... 170 2.4.5. Unaczynienie ścian brzucha... 171 2.4.6. Unerwienie ścian brzucha... 173 Skorowidz haseł polskich... 177 Skorowidz haseł łacińskich... 217
Rozdział 3 KOŃCZYNA GÓRNA 3.1. Kości kończyny górnej... 10 3.1.1. Kości obręczy kończyny górnej... 10 3.1.2. Kość ramienna... 13 3.1.3. Kości przedramienia... 16 3.1.4. Kości ręki... 20 3.1.5. Oś konstrukcyjna kończyny górnej... 23 3.2. Połączenia kości kończyny górnej... 24 3.2.1. Połączenia kości obręczy kończyny górnej... 25 3.2.2. Staw ramienny... 28 3.2.3. Staw łokciowy... 31 3.2.4. Połączenia kości przedramienia... 33 3.2.5. Stawy ręki... 34 3.3. Mięśnie kończyny górnej... 41 3.3.1. Mięśnie obręczy kończyny górnej... 41 3.3.2. Mięśnie grzbietu i klatki piersiowej działające na stawy obojczyka i staw ramienny... 45 3.3.3. Mięśnie ramienia... 47 3.3.4. Mięśnie przedramienia... 50 3.3.5. Mięśnie ręki... 61 3.3.6. Zestawienie mięśni kończyny górnej działających na poszczególne stawy... 64 3.4. Tętnice kończyny górnej... 66 3.4.1. Tętnica pachowa... 66 3.4.2. Tętnica ramienna... 68 3.4.3. Tętnice przedramienia... 71 3.4.4. Tętnice ręki... 74 3.5. Żyły kończyny górnej... 77 3.5.1. Żyły powierzchowne kończyny górnej... 77 3.5.2. Żyły głębokie kończyny górnej... 79 3.6. Naczynia i węzły chłonne kończyny górnej... 80 3.6.1. Naczynia chłonne powierzchowne... 80 3.6.2. Naczynia chłonne głębokie... 81 3.6.3. Węzły chłonne pachowe... 81
6 SPIS TREŚCI 3.7. Nerwy kończyny górnej... 83 3.7.1. Splot ramienny... 83 3.7.2. Krótkie nerwy splotu ramiennego... 85 3.7.3. Nerw promieniowy... 87 3.7.4. Nerw mięśniowo-skórny... 90 3.7.5. Nerw łokciowy... 91 3.7.6. Nerw pośrodkowy... 94 3.7.7. Nerwy skórne przyśrodkowe... 96 3.7.8. Unerwienie skóry kończyny górnej... 97 3.8. Topografia niektórych okolic kończyny górnej... 100 3.8.1. Jama pachowa... 100 3.8.2. Dół łokciowy... 102 3.8.3. Kanał nadgarstka... 102 3.8.4. Palce... 105 Rozdział 4 KOŃCZYNA DOLNA 4.1. Kości kończyny dolnej... 110 4.1.1. Kość miedniczna... 110 4.1.2. Miednica jako całość... 114 4.1.3. Kość udowa. Rzepka... 119 4.1.4. Kości goleni... 122 4.1.5. Kości stopy... 125 4.1.6. Oś konstrukcyjna kończyny dolnej... 132 4.2. Połączenia kości kończyny dolnej... 133 4.2.1. Połączenia kości miednicy... 133 4.2.2. Staw biodrowy... 136 4.2.3. Staw kolanowy... 140 4.2.4. Połączenia kości goleni... 147 4.2.5. Staw skokowo-goleniowy... 147 4.2.6. Stawy stopy... 149 4.3. Mięśnie kończyny dolnej... 156 4.3.1. Mięśnie obręczy kończyny dolnej... 156 4.3.2. Mięśnie uda... 159 4.3.3. Mięśnie goleni... 166 4.3.4. Mięśnie stopy... 174 4.3.5. Zestawienie mięśni kończyny dolnej działających na poszczególne stawy. 177 4.4. Tętnice kończyny dolnej... 179 4.4.1. Tętnica udowa... 179 4.4.2. Tętnica głęboka uda... 181
7 4.4.3. Tętnica podkolanowa... 182 4.4.4. Tętnice goleni... 184 4.4.5. Tętnice stopy... 187 4.4.6. Gałęzie ścienne tętnicy biodrowej wewnętrznej... 190 4.5. Żyły kończyny dolnej... 192 4.5.1. Żyły powierzchowne kończyny dolnej... 192 4.5.2. Żyły głębokie kończyny dolnej... 193 4.5.3. Żyły przeszywające... 194 4.6. Naczynia i węzły chłonne kończyny dolnej... 195 4.6.1. Naczynia chłonne powierzchowne... 195 4.6.2. Naczynia chłonne głębokie... 196 4.6.3. Węzły chłonne podkolanowe... 196 4.6.4. Węzły chłonne pachwinowe... 196 4.7. Nerwy kończyny dolnej... 197 4.7.1. Splot lędźwiowy... 198 4.7.2. Nerw udowy... 198 4.7.3. Nerw zasłonowy... 200 4.7.4. Nerw skórny boczny uda... 202 4.7.5. Nerw płciowo-udowy... 202 4.7.6. Splot krzyżowy... 202 4.7.7. Nerw kulszowy... 203 4.7.8. Nerwy pośladkowe... 210 4.7.9. Nerw skórny tylny uda... 211 4.7.10. Unerwienie skóry i dużych stawów kończyny dolnej... 212 4.8. Topografia niektórych okolic kończyny dolnej... 216 4.8.1. Rozstęp mięśni. Rozstęp naczyń... 216 4.8.2. Kanał udowy... 217 4.8.3. Trójkąt udowy... 218 4.8.4. Kanał przywodzicieli... 220 4.8.5. Dół podkolanowy... 220 Skorowidz haseł polskich... 223 Skorowidz haseł łacińskich... 263
Rozdział 5 Układy narządów wewnętrznych 5.1. Układ oddechowy... 9 5.1.1. Ogólna budowa... 9 5.1.2. Uwagi rozwojowe... 12 5.2. Układ trawienny... 12 5.2.1. Ogólna budowa... 12 5.2.2. Uwagi rozwojowe... 16 5.3. Układ moczowy... 19 5.3.1. Ogólna budowa... 19 5.3.2. Uwagi rozwojowe... 20 5.4. Układ płciowy... 22 5.4.1. Ogólna budowa... 22 5.4.2. Uwagi rozwojowe... 25 Rozdział 6 Jama klatki piersiowej 6.1. Ogólna budowa śródpiersia... 29 6.2. Serce i osierdzie... 31 6.2.1. Budowa zewnętrzna serca... 31 6.2.2. Osierdzie... 35 6.2.3. Szkielet serca... 37 6.2.4. Zastawki serca... 39 6.2.5. Mięsień sercowy... 42 6.2.6. Budowa wewnętrzna przedsionków i komór... 43 6.2.7. Układ przewodzący serca... 47 6.2.8. Unaczynienie i unerwienie serca... 50 6.2.9. Krążenie płodowe... 56 6.2.10. Uwagi rozwojowe... 58 6.3. Pozostałe struktury śródpiersia środkowego... 61 6.4. Śródpiersie przednie... 63 6.5. Śródpiersie górne... 63 6.5.1. Grasica... 64
6 SPIS TREŚCI 6.5.2. Żyły ramienno-głowowe i żyła główna górna... 64 6.5.3. Część piersiowa tchawicy... 67 6.5.4. Łuk aorty i jego gałęzie... 67 6.5.5. Przełyk, nerw krtaniowy wsteczny lewy i przewód piersiowy... 68 6.6. Śródpiersie tylne... 69 6.6.1. Część piersiowa przełyku... 70 6.6.2. Aorta piersiowa... 70 6.6.3. Przewód piersiowy... 71 6.7. Unaczynienie śródpiersia... 72 6.7.1. Tętnice unaczyniające śródpiersie... 72 6.7.2. Żyły unaczyniające śródpiersie... 72 6.7.3. Węzły i naczynia chłonne śródpiersia... 73 6.8. Unerwienie śródpiersia... 74 6.8.1. Nerw przeponowy... 74 6.8.2. Nerw błędny... 75 6.8.3. Część piersiowa pnia współczulnego... 77 6.8.4. Sploty autonomiczne śródpiersia... 78 6.9. Ogólna budowa płuc i opłucnej... 79 6.10. Budowa zewnętrzna płuc... 79 6.10.1. Powierzchnie płuca... 79 6.10.2. Brzegi i granice płuc... 81 6.10.3. Szczeliny i płaty płuc... 82 6.10.4. Wnęka płuca... 82 6.11. Drogi oddechowe wewnątrzpłucne... 84 6.12. Segmenty oskrzelowo-płucne... 87 6.13. Opłucna i jama opłucnej... 89 6.13.1. Opłucna płucna... 89 6.13.2. Opłucna ścienna... 90 6.13.3. Zachyłki i granice opłucnej... 90 6.14. Unaczynienie i unerwienie płuc... 94 6.14.1. Unaczynienie krwionośne płuc... 94 6.14.2. Odpływ chłonki z płuc... 95 6.14.3. Unerwienie płuc... 96 Rozdział 7 Jama brzuszna 7.1. Ogólna topografia jamy brzusznej... 97 7.2. Otrzewna. Krezki. Jama otrzewnej... 100 7.2.1. Krezki i ich rozwój... 100 7.2.2. Jama otrzewnej i jej zachyłki... 104 7.3. Tętnice jamy brzusznej... 108
7 7.3.1. Aorta brzuszna... 108 7.3.2. Gałęzie trzewne nieparzyste aorty brzusznej... 108 7.3.3. Gałęzie trzewne parzyste aorty brzusznej... 115 7.4. Żyły jamy brzusznej... 116 7.4.1. Żyła wrotna wątroby i jej dopływy... 116 7.4.2. Żyła główna dolna i jej dopływy... 119 7.5. Węzły i naczynia chłonne jamy brzusznej... 121 7.5.1. Węzły chłonne ścian jamy brzusznej... 121 7.5.2. Węzły chłonne trzewi jamy brzusznej... 123 7.6. Unerwienie jamy brzusznej... 124 7.6.1. Część lędźwiowa pnia współczulnego... 124 7.6.2. Sploty autonomiczne jamy brzusznej i ich zwoje... 126 7.6.3. Korzenie splotów autonomicznych jamy brzusznej... 127 7.7. Część brzuszna przewodu pokarmowego... 129 7.7.1. Część brzuszna przełyku... 129 7.7.2. Żołądek... 130 7.7.3. Dwunastnica... 137 7.7.4. Jelito czcze i jelito kręte... 140 7.7.5. Kątnica, wyrostek robaczkowy i okrężnica... 144 7.8. Wątroba i drogi żółciowe... 151 7.8.1. Budowa zewnętrzna wątroby... 151 7.8.2. Budowa wewnętrzna wątroby... 157 7.8.3. Unaczynienie i unerwienie wątroby... 158 7.8.4. Segmenty i działy wątroby... 160 7.8.5. Pęcherzyk żółciowy... 162 7.8.6. Drogi żółciowe zewnątrzwątrobowe... 165 7.9. Trzustka... 168 7.10. Śledziona... 175 7.11. Narządy przestrzeni zaotrzewnowej... 177 7.11.1. Nerka... 177 7.11.2. Część brzuszna moczowodu... 186 7.11.3. Nadnercze... 187 7.12. Topografia jamy brzusznej na przekrojach poprzecznych... 188 Rozdział 8 Jama miednicy 8.1. Mięśnie dna i ścian miednicy... 192 8.1.1. Mięśnie dna miednicy... 192 8.1.2. Mięśnie ścian miednicy... 194 8.1.3. Połączenia jamy miednicy... 194 8.2. Otrzewna miednicy i tkanka łączna przestrzeni zaotrzewnowej... 195
8 SPIS TREŚCI 8.2.1. Otrzewna miednicy... 195 8.2.2. Tkanka łączna przestrzeni zaotrzewnowej... 197 8.3. Unaczynienie jamy miednicy...198 8.3.1. Tętnice jamy miednicy... 198 8.3.2. Żyły jamy miednicy... 201 8.3.3. Naczynia i węzły chłonne jamy miednicy... 203 8.4. Unerwienie jamy miednicy... 204 8.4.1. Część krzyżowa pnia współczulnego... 204 8.4.2. Splot podbrzuszny dolny... 205 8.4.3. Korzenie splotu podbrzusznego dolnego... 205 8.5. Krocze... 206 8.5.1. Mięśnie i powięzie krocza... 207 8.5.2. Unaczynienie i unerwienie krocza... 211 8.6. Część miedniczna układu moczowego... 215 8.6.1. Część miedniczna moczowodu... 215 8.6.2. Pęcherz moczowy... 216 8.6.3. Cewka moczowa męska... 220 8.6.4. Cewka moczowa żeńska... 223 8.7. Narządy płciowe zewnętrzne... 223 8.7.1. Narządy płciowe zewnętrzne męskie... 223 8.7.2. Narządy płciowe zewnętrzne żeńskie... 228 8.8. Narządy płciowe wewnętrzne męskie... 233 8.8.1. Jądro... 233 8.8.2. Najądrze... 238 8.8.3. Nasieniowód. Powrózek nasienny... 239 8.8.4. Pęcherzyk nasienny... 241 8.8.5. Gruczoł krokowy... 242 8.8.6. Gruczoł opuszkowo-cewkowy... 245 8.9. Narządy płciowe wewnętrzne żeńskie... 246 8.9.1. Pochwa... 246 8.9.2. Macica... 248 8.9.3. Jajnik... 256 8.9.4. Jajowód... 258 8.10. Odbytnica i kanał odbytowy... 260 8.10.1. Odbytnica... 260 8.10.2. Kanał odbytowy... 263 8.10.3. Unaczynienie i unerwienie odbytnicy i kanału odbytowego... 266 8.11. Topografia jamy miednicy na przekrojach poziomych... 268
Rozdział 9 Szyja 9.1. Trójkąty i okolice szyi... 9 9.2. Mięśnie szyi...11 9.2.1. Grupa powierzchowna...12 9.2.2. Grupa środkowa. Kość gnykowa....13 9.2.3. Grupa głęboka...17 9.2.4. Powięź szyi...19 9.3. Tętnice szyi...21 9.3.1. Tętnica podobojczykowa...21 9.3.2. Tętnica szyjna wspólna...24 9.3.3. Rozdwojenie tętnicy szyjnej...25 9.3.4. Tętnica szyjna wewnętrzna...26 9.3.5. Tętnica szyjna zewnętrzna...26 9.4. Żyły szyi...27 9.4.1. Żyła szyjna wewnętrzna...28 9.4.2. Żyła szyjna zewnętrzna...29 9.4.3. Żyła szyjna przednia...30 9.4.4. Żyła podobojczykowa...31 9.5. Naczynia i węzły chłonne szyi...31 9.6. Nerwy szyi...34 9.6.1. Nerw językowo-gardłowy (IX)...34 9.6.2. Nerw błędny (X)...36 9.6.3. Nerw dodatkowy (XI)...39 9.6.4. Nerw podjęzykowy (XII)...41 9.6.5. Splot szyjny...42 9.6.6. Część szyjna pnia współczulnego...45 9.7. Gardło...48 9.7.1. Jama gardła...48 9.7.2. Mięśnie gardła...50 9.7.3. Unaczynienie i unerwienie gardła...54 9.7.4. Przestrzeń okołogardłowa...55 9.8. Krtań...57 9.8.1. Chrząstki krtani...57 9.8.2. Jama krtani i jej błona śluzowa...59 9.8.3. Połączenia krtani...62 9.8.4. Mięśnie krtani...66
6 SPIS TREŚCI 9.8.5. Unaczynienie i unerwienie krtani...71 9.9. Część szyjna tchawicy i część szyjna przełyku...72 9.10. Gruczoł tarczowy...73 9.11. Gruczoły przytarczyczne...78 9.12. Narząd skrzelowy...78 Rozdział 10 Głowa 10.1. Okolice głowy...83 10.2. Czaszka...83 10.2.1. Kości czaszki...85 10.2.2. Ściany czaszki...99 10.2.3. Jama czaszki...111 10.2.4. Uwagi rozwojowe...118 10.3. Staw skroniowo-żuchwowy...120 10.4. Mięśnie głowy...123 10.4.1. Mięśnie żucia...123 10.4.2. Mięśnie wyrazowe głowy...126 10.5. Tętnica szyjna zewnętrzna i jej gałęzie...131 10.5.1. Tętnica tarczowa górna...132 10.5.2. Tętnica językowa...133 10.5.3. Tętnica twarzowa...134 10.5.4. Tętnica gardłowa wstępująca...135 10.5.5. Tętnica potyliczna...136 10.5.6. Tętnica uszna tylna...136 10.5.7. Tętnica szczękowa...137 10.5.8. Tętnica skroniowa powierzchowna...139 10.6. Żyły głowy...140 10.7. Naczynia i węzły chłonne głowy...141 10.8. Nerwy czaszkowe. Unerwienie głowy...143 10.8.1. Nerw trójdzielny (V)...144 10.8.2. Nerw twarzowy (VII)...152 10.8.3. Unerwienie autonomiczne głowy...155 10.9. Struktury powierzchowne głowy...157 10.10. Doły ściany bocznej czaszki...162 10.10.1. Dół skroniowy...162 10.10.2. Dół podskroniowy...163 10.10.3. Dół skrzydłowo-podniebienny...165 10.10.4. Dół zażuchwowy...168 10.11. Oczodół...169 10.11.1. Ściany i połączenia oczodołu....169
7 10.11.2. Aparat ochronny oka...171 10.11.3. Mięśnie zewnętrzne gałki ocznej...175 10.11.4. Struktury łącznotkankowe oczodołu...179 10.11.5. Naczynia oczodołu...180 10.11.6. Nerwy oczodołu. Zwój rzęskowy....182 10.12. Gałka oczna...188 10.12.1. Ogólna budowa gałki ocznej...188 10.12.2. Błona włóknista...190 10.12.3. Błona naczyniowa...191 10.12.4. Błona wewnętrzna siatkówka...194 10.12.5. Komory gałki ocznej. Soczewka...197 10.12.6. Unaczynienie gałki ocznej...200 10.12.7. Unerwienie gałki ocznej...202 10.12.8. Uwagi rozwojowe...203 10.13. Nos zewnętrzny i jama nosowa...204 10.13.1. Nos zewnętrzny...204 10.13.2. Jama nosowa....205 10.13.3. Zatoki przynosowe....213 10.14. Jama ustna...215 10.14.1. Podniebienie...216 10.14.2. Migdałek podniebienny. Cieśń gardzieli...220 10.14.3. Język i okolica podjęzykowa....221 10.14.4. Wargi ust i policzki...227 10.14.5. Uwagi rozwojowe...229 10.15. Uzębienie...231 10.16. Gruczoły ślinowe...237 10.16.1. Ślinianka podżuchwowa....237 10.16.2. Ślinianka podjęzykowa...239 10.16.3. Ślinianka przyuszna....239 10.16.4. Unerwienie ślinianek. Zwój podżuchwowy i zwój uszny...241 10.17. Ucho...244 10.17.1. Ucho zewnętrzne. Błona bębenkowa...244 10.17.2. Ucho środkowe...249 10.17.3. Ucho wewnętrzne narząd przedsionkowo-ślimakowy...256 10.17.4. Uwagi rozwojowe...265 Rozdział 11 Mózgowie 11.1. Ogólna budowa mózgowia...267 11.2. Półkule mózgu...269 11.2.1. Powierzchnia górno-boczna półkuli mózgu...271
8 SPIS TREŚCI 11.2.2. Powierzchnia przyśrodkowa i powierzchnia dolna półkuli mózgu...276 11.2.3. Budowa wewnętrzna półkul mózgu...280 11.3. Międzymózgowie...284 11.3.1. Powierzchnia podstawna międzymózgowia podwzgórze...284 11.3.2. Powierzchnia grzbietowa międzymózgowia. Wzgórze i nadwzgórze...285 11.3.3. Budowa wewnętrzna międzymózgowia...286 11.3.4. Gruczoły dokrewne związane z międzymózgowiem...289 11.4. Móżdżek...290 11.5. Pień mózgowia...293 11.5.1. Powierzchnia podstawna pnia mózgowia. Miejsca wyjścia nerwów czaszkowych....293 11.5.2. Powierzchnia grzbietowa pnia mózgowia...296 11.5.3. Budowa wewnętrzna pnia mózgowia. Jądra nerwów czaszkowych....298 11.6. Układ komorowy...308 11.6.1. Komora boczna...308 11.6.2. Komora trzecia...310 11.6.3. Wodociąg śródmózgowia...311 11.6.4. Komora czwarta...311 11.6.5. Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego...312 11.7. Naczynia mózgowia...313 11.7.1. Tętnice mózgowia...313 11.7.2. Żyły mózgowia...324 11.8. Opony mózgowia...327 11.8.1. Opona twarda mózgowia...327 11.8.2. Opona pajęcza i opona miękka mózgowia...334 Skorowidz haseł polskich... 337 Skorowidz haseł łacińskich... 377