PROGRAM USUWANIA AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST DLA MIASTA RADOMSKA

PROGRAM USUWANIA AZBESTU I WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST DLA MIASTA RADOMSKA Piotrków Trybunalski, 2010

SPIS TREŚCI: 1. WPROWADZENIE... 6 2. CELE I ZADANIA PROGRAMU... 8 3. OBOWIĄZUJĄCE AKTY PRAWNE DOTYCZĄCE AZBESTU... 11 3.1 Zadania legislacyjne... 11 3.2 Ustawy... 11 3.3 Rozporządzenia... 12 3.4 Dyrektywy... 15 4. CHARAKTERYSTYKA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST... 17 4.1 Występowanie azbestu... 17 4.2 Właściwości azbestu... 18 4.3 Zastosowanie azbestu... 22 4.3.1 Budownictwo... 23 4.3.2 Energetyka... 26 4.3.3 Transport... 27 4.3.4 Przemysł chemiczny... 27 5. ODDZIAŁYWANIE AZBESTU NA ZDROWIE CZŁOWIEKA... 29 5.1 Wpływ azbestu na organizm człowieka... 29 5.2 Zanieczyszczenie środowiska azbestem... 31 5.3 Skutki zdrowotne narażenia na pył azbestowy... 32 6. BEZPIECZNE POSTĘPOWANIE Z WYROBAMI ZAWIERAJĄCYMI AZBEST... 35 6.1 Procedury postępowania z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest... 41 6.1.1 Omówienie wybranych procedur... 42 6.2 Odpady zawierające azbest... 49 7. OKREŚLENIE ILOŚCI WYROBÓW AZBESTOWO CEMENTOWYCH NA TERENIE RADOMSKA... 50 7.1 Informacje ogólne o Radomsku... 51 2

7.2 Informacje o ilości wyrobów zawierających azbest na terenie Radomska... 52 8. KOSZTY USUNIĘCIA WSZYSTKICH WYROBÓW AZBESTOWO CEMENTOWYCH (WG. POZIOMU CEN NA 2010 ROKU).... 55 8.1 Koszt transportu i unieszkodliwienia na składowisku odpadów niebezpiecznych... 55 8.1.1 Koszty jakie zostaną poniesione przez osoby fizyczne... 55 8.1.2 Koszty jakie zostaną poniesione przez osoby prawne, instytucje, przedsiębiorstwa... 56 9. OCENA PILNOŚCI USUWANIA WYROBÓW AZBESTOWO- CEMENTOWYCH Z TERENU RADOMSKA... 57 10. WARIANT USUWANIA PŁYT AZBESTOWO CEMENTOWYCH Z TERENU RADOMSKA... 59 11. METODY USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST NA TERENIE RADOMSKA... 61 12. MOŻLIWE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA REALIZACJI PROGRAMU... 63 13. HARMONOGRAM RZECZOWO FINANSOWY REALIZACJI PROGRAMU... 66 14. DZIAŁANIA INFORMACYJNO- EDUKACYJNE... 67 15. ZAŁOŻENIA ORGANIZACJI, KONTROLI I MONITORINGU PROGRAMU...... 68 SPIS TABEL: Tabela 1 Właściwości azbestu... 19 Tabela 2 Zawartość azbestu w różnych wyrobach zawierających azbest... 28 Tabela 3 Wykaz odpadów azbestowych... 49 Tabela 4 Koszty netto transportu i unieszkodliwienia 1 Mg płyt azbestowych przez 3 wylosowane firmy:... 55 Tabela 5 Ilość obiektów na których znajdują się wyroby zawierające azbest w poszczególnych kategoriach punktacji wraz z powierzchnią... 57 Tabela 6 Budynki w poszczególnych stopniach pilności usunięcia ich pokrycia.... 58 Tabela 7 Ogólne koszty całkowitej realizacji przedsięwzięcia oraz rozłożenie kosztów.....61 Tabela 8 Funkcjonujące składowisko na terenie województwa łódzkiego... 63 3

Tabela 9 Wskaźniki monitorowania Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest dla Miasta Radomska... 71 SPIS ZDJĘĆ: Zdjęcie 1 Włókna azbestowe powiększone 1000 razy... 20 Zdjęcie 2 Płyty faliste azbestowo- cementowe... 23 Zdjęcie 3 Płyty płaskie prasowane tzw. szablony lub płyty karo"... 23 Zdjęcie 4 Rury azbestowo-cementowe... 25 Zdjęcie 5 Sznur azbestowy stosowany w uszczelnieniach izolacji cieplnej... 26 Zdjęcie 6 Nielegalne wysypiska odpadów azbestowych... 30 Zdjęcie 7 Ogniska chorób azbestozależnych... 33 Zdjęcie 8 Przykład prawidłowego postępowania przy demontażu pokrycia dachowego z eternitu, pracownik ubrany w pyłoszczelny kombinezon z maską posługuje się specjalistycznym odkurzaczem z filtrem HEPA... 38 Zdjęcie 9 Prawidłowy sposób pakowania odpadów we właściwie oznakowane worki foliowe, ich powierzchnia zewnętrzna po zakończeniu czynności zostaje odkurzona... 38 Zdjęcie 10 Usunięte płyty eternitowe odpowiednio zabezpieczone folią polietylenową..... 39 SPIS MAP: Mapa 1 Istniejące i przygotowywane składowiska odpadów zawierających azbest. 9 Mapa 2 Nagromadzenie wyrobów zawierających azbest w układzie wojewódzkim na terenie kraju... 10 Mapa 3 Położenie Radomska... 52 4

ZAŁĄCZNIKI: Załącznik nr 1 Załącznik nr 2 Załącznik nr 3 Załącznik nr 4 Załącznik nr 5 Załącznik nr 6 Załącznik nr 7 Wzór oceny i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest Informacja o wyrobach zawierających azbest Wzór wniosku o nieodpłatne wykonanie usługi transportu i utylizacji wyrobów zawierających azbest Warunki bezpiecznego usuwania wyrobów zawierających azbest Oświadczenie stwierdzające rzetelność wykonania prac i oczyszczania z azbestu Wykaz ogólnodostępnych składowisk na terenie kraju Oznakowanie wyrobów zawierających azbest 5

1. WPROWADZENIE Zgodnie z zaleceniami władz państwowych, mających na uwadze zagrożenia związane z wykorzystywaniem oraz eliminowaniem wyrobów zawierających azbest, należy opracować Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest dla Miasta Radomska zwany dalej Programem. Usuwanie wyrobów zawierających azbest stanowi w ostatnich latach priorytet w walce z odpadami niebezpiecznymi ze względu na zagrożenie zdrowia ludzi i ochronę środowiska. Okres usunięcia wyrobów azbestowych na terytorium Polski określono do roku 2032. Program Usuwania Azbestu i Wyrobów Zawierających Azbest powstał, jako realizacja przepisów: Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627 z późn. zm.). Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251). Ustawy z dnia 19 czerwca 1997 roku o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 101, póz. 628 z późniejszymi zmianami), Obwieszczenia Marszałka Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 18 grudnia 2003 roku (Dz. U. 2004 nr 3 poz. 20) w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest ze zmianami. Ustawa z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. 2005 Nr 10, poz. 72.) oraz odpowiednich przepisach wykonawczych do tej ustawy. Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski przyjętym przez Radę Ministrów w dniu 14 maja 2002 roku, który wprowadza obowiązek opracowania programu na szczeblu wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 2032, przyjęty Uchwałą Rady Ministrów z dnia 14 lipca 2009 r., który jest kontynuacją i aktualizacją celów działań ustalonych w Programie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski. 6

Krajowego Planu Gospodarki Odpadami, (M.P. z 2006 r. Nr 90, poz. 946) przyjęty uchwałą Rady Ministrów nr 233 z dnia 29 grudnia 2006 r., w sprawie Krajowego planu gospodarki odpadami 2010. Opracowanie programu usuwania wyrobów zawierających azbest stanowi jedno z zadań samorządu miasta określonych w Programie Oczyszczania Kraju z Azbestu przyjętym w drodze uchwały przez Radę Ministrów Rzeczypospolitej. Posiadanie przez miasto Programu jest wypełnieniem jednego z podstawowych wymagań przy ubieganiu się o finansowe wsparcie wdrożenia projektów w zakresie unieszkodliwiania niebezpiecznych odpadów azbestowych. Program uwzględnia ilość wyrobów zawierających azbest na terenie miasta Radomska, gospodarkę wytworzonymi odpadami azbestowymi, propozycję działań organizacyjnych, systemu kontroli i monitoringu programu. Podstawą dla opracowania programu była przeprowadzona inwentaryzacja wyrobów zawierających azbest i utworzenie bazy danych o ich lokalizacji. Dokonano spisu gospodarstw domowych, budynków wielorodzinnych gdzie stwierdzono występowanie azbestu. Uzyskane podczas inwentaryzacji informacje posłużyły utworzeniu bazy danych o nieruchomościach, na których występują wyroby zawierające azbest. W Programie zawarto podstawowe informacje na temat azbestu, kierunkach zastosowania wyrobów azbestowych oraz jego wpływie na zdrowie człowieka. Przedstawiono szacunkowy koszt usunięcia tych wyrobów. Program... ma na celu również zapoznanie z przepisami prawnymi dotyczącymi postępowania przy użytkowaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz wynikającymi z nich procedurami aby uniknąć sytuacji np. niewłaściwego ich demontażu a tym samym zagrożenia zdrowia ludzkiego. W Programie... wskazano także możliwości pozyskania środków na usuwanie wyrobów azbestowych. Niniejszy Program uwzględnia zapisy zawarte w aktualnie obowiązujących aktach prawnych dotyczących gospodarki odpadami azbestowymi. 7

2. CELE I ZADANIA PROGRAMU Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 jest kontynuacją i aktualizacją celów oraz działań ustalonych w Programie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski. Cele Programu będą realizowane sukcesywnie aż do roku 2032, w którym zakładane jest oczyszczenie kraju z azbestu. Główne cele Programu to: usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest, minimalizacja negatywnych skutków zdrowotnych spowodowanych obecnością azbestu na terenie Radomska, likwidacja szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko Pośród celów szczegółowych można wymienić: instruktaż z zakresu postępowania z wyrobami zawierającymi azbest dla osób fizycznych, prawnych, jednostek organizacyjnych, na których ciążą określone obowiązki z tytułu posiadania obiektów zawierających depozyty azbestowe oraz z tytułu wytwarzania, w wyniku remontów odpadów zawierających azbest, stworzenie odpowiednich warunków do wdrożenia przepisów prawnych, norm, standardów postępowania oraz procedur odnoszących się do wyrobów i odpadów zawierających azbest, pomoc mieszkańcom miasta w realizacji wymiany płyt cementowo azbestowych i innych wyrobów zgodnie z przepisami prawa, identyfikacja dostępnych źródeł finansowania oraz zaprogramowanie wsparcia finansowego przedsięwzięć związanych z usuwaniem azbestu. Zadaniem Programu jest określenie warunków sukcesywnego usuwania wyrobów zawierających azbest. Szacuje się, że na terenie kraju w 2008 r. znajdowało się ok. 14,5 mln ton wyrobów zawierających azbest (w latach 2003-2008 usunięto ok. 1 mln ton). Przyjmuje się, iż 8

następujące ilości odpadów zawierających azbest zostaną wycofane z użytkowania w kolejnych latach: w latach 2009 2012 około 28% odpadów (4 mln ton), w latach 2013 2022 około 35% odpadów (5,1 mln ton), w latach 2023 2032 około 37% odpadów (5,4 mln ton). Mapa 1 Istniejące i przygotowywane składowiska odpadów zawierających azbest Ponadto Program przewiduje także: do 2012 r. przeprowadzenie pełnej i rzetelnej inwentaryzacji oraz ustalenie rozmieszczenia terytorialnego azbestu i wyrobów zawierających azbest, utworzenie i uruchomienie elektronicznego Systemu Informacji Przestrzennej do monitoringu usuwania wyrobów zawierających azbest, podjęcie prac legislacyjnych umożliwiających egzekwowanie obowiązków nałożonych na podmioty fizyczne i prawne oraz zasilanie danymi elektronicznego systemu monitorowania realizacji Programu, 9

zwiększenie zaangażowania administracji samorządowej, szczególnie gmin. Program zawiera szereg istotnych informacji, w tym o ilości wyrobów zawierających azbest, zabudowanych w obiektach budowlanych w układzie wojewódzkim co ilustruje zamieszczona poniżej mapka kraju, przedstawiająca nagromadzenie wyrobów zawierających azbest. Mapa 2 Nagromadzenie wyrobów zawierających azbest w układzie wojewódzkim na terenie kraju Źródło: Program oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 2032, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009 10

3. OBOWIĄZUJĄCE AKTY PRAWNE DOTYCZĄCE AZBESTU 3.1 Zadania legislacyjne Kompleksowa analiza obowiązujących aktów prawnych dotyczących tematyki azbestowej, obejmująca zarówno prawo unijne, jak i prawo krajowe, wykazała potrzebę zharmonizowania 98 aktów prawa krajowego z 22 aktami prawa unijnego. Wyniki analizy prawnej wskazują jednoznacznie na konieczność podjęcia licznych działań legislacyjnych, będących w kompetencjach nie tylko Ministra Gospodarki, ale także Ministra Środowiska oraz Ministra Zdrowia. Celem realizacji zadań legislacyjnych jest potrzeba uporządkowania praw i obowiązków osób fizycznych, prawnych i jednostek samorządu terytorialnego, dostosowanie polskiego prawa do przepisów unijnych oraz uwzględnienie postulatów organów kontrolnych, m.in. nadzoru budowlanego, inspekcji pracy i inspekcji sanitarnej. 3.2 Ustawy 1. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20, z późn. zm.) 2. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118, z późn. zm.) 3. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późn. zm.) 4. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251, z późn. zm.) 5. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy - Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 100, poz. 1085, z późn. zm.) 11

6. Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr 11, poz. 84, z późn. zm.) 7. Ustawa z dnia 28 października 2002 r. o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych (Dz. U. Nr 199, poz. 1671, z późn. zm.) 3.3 Rozporządzenia 1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz. U. Nr 171, poz. 1666, z późn. zm.) 2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. Nr 280, poz. 2771, z późn. zm.) 3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 sierpnia 2004 r. w sprawie okresowych badań lekarskich pracowników zatrudnionych w zakładach, które stosowały azbest w produkcji (Dz. U. Nr 183, poz. 1896) 4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 sierpnia 2004 r. w sprawie leczenia uzdrowiskowego osób zatrudnionych przy produkcji wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 185, poz. 1920, z późn. zm.) 5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 stycznia 2005 r. w sprawie wzoru książeczki badań profilaktycznych dla osoby, która była lub jest zatrudniona w warunkach narażenia zawodowego w zakładach stosujących azbest w procesach technologicznych, sposobu jej wypełnienia i aktualizacji (Dz. U. Nr 13, poz. 109) 6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 73, poz. 645, z póź. zm.) 7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz. U. Nr 201, poz. 1674) 8. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 217, poz. 1833, z późn. zm.) 12

9. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie rodzajów odpadów, które mogą być składowane w sposób nie selektywny (Dz. U. Nr 191,poz. 1595) 10. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz. U. Nr 192, poz. 1876 oraz z 2008 r. Nr 200, poz. 1235) 11. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 71, poz. 649) 12. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (Dz. U. Nr 216, poz. 1824) 13. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. Nr 112, poz. 1206) 14. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów (Dz. U. Nr 30, poz. 213) 15. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 25 maja 2007 r. w sprawie zakresu informacji oraz wzorów formularzy służących do sporządzania i przekazywania zbiorczych zestawień danych (Dz. U. Nr 101, poz. 686) 16. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lipca 2002 r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska, jako całości (Dz. U. Nr 122, poz. 1055) 17. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2003 r. Nr 1, poz. 12) 13

18. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 grudnia 2002 r. w sprawie zakresu, czasu, sposobu oraz warunków prowadzenia monitoringu składowisk odpadów (Dz. U. Nr 220, poz. 1858) 19. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549 oraz z 2009 r. Nr 39, poz. 320) 20. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2005 r. w sprawie podziemnych składowisk odpadów (Dz. U. Nr 110, poz. 935) 21. Oświadczenie Rządowe z dnia 23 marca 2007 r. w sprawie wejścia w życie zmian załączników A i B Umowy europejskiej dotyczącej międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR), sporządzonej w Genewie dnia 30 września 1957 r. (Dz. U. Nr 99, poz. 667) 22. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 czerwca 2002 r. w sprawie dziennika budowy, montażu i rozbiórki, tablicy informacyjnej oraz ogłoszenia zawierającego dane dotyczące bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia (Dz. U. Nr 108, poz. 953, z późn. zm.) 23. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie zakresu i sposobu stosowania przepisów o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych do transportu odpadów niebezpiecznych (Dz. U. Nr 236, poz. 1986) 24. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie świadectwa dopuszczenia pojazdów do przewozu niektórych towarów niebezpiecznych (Dz. U. Nr 237, poz. 2011, z późn. zm.) 25. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (Dz. U. Nr 120, poz. 1126) 26. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 15 września 2005 r. w sprawie kursów dokształcających dla kierowców pojazdów przewożących towary niebezpieczne (Dz. U. Nr 187, poz. 1571) 14

3.4 Dyrektywy 1. Dyrektywa Rady 67/548/EWG z dnia 27 czerwca 1967 r. z późn. zm. W sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do klasyfikacji, pakowania i etykietowania substancji niebezpiecznych (Dz.Urz. WE L 196 z16.08.1967, str. 1) 2. Dyrektywa Rady 76/769/EWG z dnia 27 lipca 1976 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich odnoszących się do, ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (Dz.Urz WE L 262 z 27.09.1976, str. 201) 2.1 Zmieniające dyrektywą Rady 76/769: 2.1.1. Dyrektywa Komisji 1999/77/WE z dnia 26 lipca 1999 r. dostosowująca po raz szósty do postępu technicznego załącznik I do dyrektywy Rady 76/769/EWG w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich odnoszących się do ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu o stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (azbest) (Dz. Urz. WE L 207 z 6.08.1999, s. 18, Dz. Urz. WE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 24, str. 193195) 2.1.2. Dyrektywa Rady 83/478/EWG z dnia 19 września 1983 r. zmieniająca po raz piąty dyrektywę 76/769/EWG w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich odnoszących się do ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (azbest) (Dz. Urz WEL 263 z 24.09.1983, str. 33) 2.1.3. Dyrektywa Rady 85/610/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. zmieniająca po raz siódmy (azbest) dyrektywę 76/769/EWG w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich odnoszących się do ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (Dz.Urz. WEL 375 z 31.12.1985, str. 1) 15

2.1.4. Dyrektywa Komisji 91/659/EWG z dnia 3 grudnia 1991 r. dostosowująca do postępu załącznik I do dyrektywy Rady 76/769/EWG w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich odnoszących się do ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (azbest) ((Dz.Urz. WE L 362 z 31.12.1991, str. 36) 3. Dyrektywa Rady 83/477/EWG z dnia 19 września 1983 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy (Dz. Urz. WE 263 z 29.09.1983, str. 25) 3.1 Zmieniające dyrektywę Rady 83/477: 3.1.1. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/18/WE z dnia 27 marca 2003 r. zmieniająca dyrektywę Rady 83/477/EWG w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy (Dz. Urz. WE 197, z 15.04.2003, str. 48) 3.1.2. Dyrektywa Rady 91/382/EWG z dnia 25 czerwca 1991 r. zmieniająca dyrektywę 83/477/EWG w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy (Dz. Urz. WE 206 z 29.07.1991, str. 16) 3.1.3. Dyrektywa Rady 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników chemicznych przy pracy (czternasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz.Urz. WEL 131 z 5.05.1998, str. 11) 4. Dyrektywa Rady 87/217/EWG z dnia 19 marca 1987 r, w sprawie ograniczenia zanieczyszczenia środowiska azbestem i zapobiegania temu zanieczyszczeniu (Dz.Urz. WE L 85 z 28.03.1987, str. 40) 5. Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz.Urz. WE L 183 z 29.06.1989, str. 1) 6. Dyrektywa Rady 94/33/WE z dnia 22 czerwca 1994 r. w sprawie ochrony pracy osób młodych (Dz.Urz. WE L 216 z 20.08.1994, str. 12) 16

7. Dyrektywa 2004/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagennych podczas pracy (szósta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy rady 89/391 EWG) (Dz.Urz. WE L 229 z 29.06.2004, str. 23). 4. CHARAKTERYSTYKA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST 4.1 Występowanie azbestu Azbest to grupa wielu minerałów, występujących w formie włóknistej. Nazwa azbest nie określa konkretnego minerału, lecz dotyczy ogółu minerałów krzemianowych tworzących włókna. Pierwsze dowody stosowania azbestu stwierdzono już 4500 lat temu, na podstawie wykopalisk dokonanych w Finlandii. W Europie Południowej minerał ten znany jest już od ponad 2500 lat. Początkowo, jeszcze w czasach starożytnych, z włókien azbestu tkano m.in. obrusy i chustki. W wieku XV minerał dodawany był do różnych surowców w celu uzyskania knotów do świec, niepalnego papieru, a także wyrobów tekstylnych. Prawdziwie wielki rozkwit zastosowania azbestu przypadł na XIX wiek, kiedy to rozpoczęto wydobycie na skalę przemysłową. Azbest znalazł zastosowanie w wielu gałęziach przemysłu, w tym także w produkcji materiałów budowlanych tj. pokrycia dachowe z dodatkiem niepalnego azbestu, a także płyty azbestowo-cementowe tzw. eternit, z którego wyrabiano dachówki i okładziny ścienne. Po odkryciu chorobotwórczych właściwości azbestu oraz przeprowadzeniu szeregu badań, w latach 90 XX wieku wprowadzono całkowity zakaz jego stosowania w wielu krajach świata. Azbest jest nazwą handlową 6 różnych minerałów z grupy serpentynów i amfiboli występujących w postaci włóknistych skupień. 17

W handlu stosowano powszechnie trzy rodzaje minerałów: krokidolit azbest niebieski ma najkorzystniejsze właściwości mechaniczne, przez co był najchętniej wykorzystywany w przemyśle, należy do grupy amfiboli, jest najbardziej szkodliwy, rakotwórczy i mutagenny, został najwcześniej wycofany z użytkowania w latach 80-tych, amosyt azbest brązowy należący do grupy amfiboli, o szkodliwości pośredniej między krokidolitem i chryzotylem, ma włókna sztywniejsze i mniej giętkie w porównaniu z chryzotylem, nie spotykany w wyrobach produkcji polskiej, stosowany w wyrobach europy zachodniej, często w formie tynków i natrysków ognioochronnych, chryzotyl azbest biały przedstawiciel grupy serpentynu, najczęściej z azbestów stosowany w produkcji wyrobów azbestowo cementowych oraz popularnych wyrobów tkanych i przędz termoizolacyjnych. 4.2 Właściwości azbestu Azbest jest minerałem posiadającym wyjątkowe właściwości zarówno chemiczne i fizyczne, takie jak: odporność na bardzo wysokie temperatury, odporność na działanie mrozu -termoizolacyjność, właściwości dźwiękochłonne odporność na działanie chemikaliów: kwasów, zasad, wody morskiej dużą sprężystość elastyczność wytrzymałość mechaniczną odporność na ściskanie i ścieranie małe przewodnictwo cieplne izolacyjność termiczna i elektryczna Cechy te spowodowały, że znalazł on zastosowanie w wyrobie bardzo różnorodnych produktów. 18

Obydwie grupy azbestów: serpentynowy i amfibolowy różnią się między sobą budową i długością włókien oraz właściwościami chorobotwórczymi. Szczegółowo przedstawia to umieszczona poniżej tabela. Tabela 1 Właściwości Właściwości azbestu Grupa serpentynowa Grupa amfibolowa Chryzotyl Krokidolit Amozyt Antofilit Barwa biała niebieska brązowa biała Ogólny wzór chemiczny Temperatura rozkładu ( o C) temperatura topnienia ( o C) 3MgO*2SiO 2*2H 2O NaFe(SiO 3)*2FeSiO 3*H 2O (FeMg)*SiO 2*2H 2O (MgIe) 2*SiO 2*2H 2O 460-700 400-600 600-800 950-1040 1500 1200 1400 1450 Gęstość (g/cm 3 ) 2,55 3,3-3,4 3,4-3,5 2,88-3,1 Odporność na kwasy Odporność na zasady Wytrzymałość na rozciąganie (103 kg/cm 2 ) Moduł Younga (103 kg/cm 2 ) b.słaba dobra dość dobra b. dobra b. dobra dobra dobra b. dobra 31 35 17 7 1620 1860 1620 b.d Włókno elastyczne twarde elastyczne łamliwe łamliwe łamliwe Długość włókien (mm) Średnica włókien (mm) 0,2-200 0,2-17 0,4-40 b.d 0,03-0,08 0,06-1,2 0,15-1,5 0,25-2,5 Powierzchnia (m2/mg) 10-27 2-15 1-6 b.d Stabilność termiczna ( o C) Twardość wg Mohsa 600 600-800 600-800 b.d 2,5-4,0 4 5,5-6 5,5 19

Azbest jest materiałem praktycznie niezniszczalnym, nie ulega on bowiem ani degradacji biologicznej, ani termicznej, w związku z czym po wprowadzeniu do środowiska może on pozostawać tam przez setki lat. Włókna azbestu należą do najcieńszych naturalnych włókien występujących w przyrodzie. Są wiązkami zbudowanymi z dużej liczby włókien elementarnych, dochodzących nawet do kilkudziesięciu tysięcy. W wiązkach tych pojedyncze kryształy, włókna azbestu są w różnym stopniu ze sobą zespolone i splątane. Substancją spajającą kryształ azbestu jest najczęściej węglan wapnia. Zdjęcie 1 Włókna azbestowe powiększone 1000 razy Azbest poddawany obróbce może rozpadać się na mniejsze cząsteczki i może też być rozszczepiany. W zależności od zanieczyszczenia włókna azbestowe mogą przybierać różny kształt. Uwzględniając gęstość objętościową, zawartość azbestu oraz stosowane spoiwo azbest można podzielić również na klasy. Klasa I obejmuje wyroby o gęstości objętościowej mniejszej od 1000 kg/m 3 definiowane jako miękkie, zawierające powyżej 20% (do 100%) azbestu. Wyroby te łatwo ulegają uszkodzeniom mechanicznym, czemu towarzyszy znaczna emisja włókien azbestu do otoczenia. Najczęściej stosowanymi w tej klasie były wyroby tekstylne z azbestu używane przez pracowników w celach ochronnych, koce 20

gaśnicze, szczeliwa plecione, tektury uszczelkowe m.in. w sprzęcie AGD, płytki podłogowe PCV oraz materiały i wykładziny cierne. Ocena wielkości produkcji wymienionych wyrobów oraz ilości aktualnie użytkowanych jest niemożliwa do przeprowadzenia. Wyroby miękkie to m.in.: - sznury, płótna, tkaniny z dodatkiem azbestu (lub wykonane z samego azbestu), - płyty i uszczelki kinkieryt (typu Gambit, Polonit), stosowane w ciepłownictwie na złączach rur, zaworów z gorącą wodą lub parą, - płaszcze azbestowo-gipsowe stosowane w izolacji rur w ciepłownictwie, - płyty i tektury miękkie (stosowane w izolacjach ognioochronnych), - płyty ognioochronne typu PYRAL produkcji czechosłowackiej lub SOKALIT produkcji NRD, zawierające ok. 30-50% azbestu (służą do okładzin ognioochronnych konstrukcji budynków oraz jako sufity podwieszane o podwyższonej odporności na ogień także jako materiał do klap przeciwpożarowych i przeciwdymnych), - natryski azbestowe na konstrukcje stalowe zastosowane jako ognioochronne zabezpieczenie stalowej konstrukcji budynków o tzw. konstrukcji niesztywnej (np. budynki przemysłowe, biurowe; często są to obiekty indywidualnie projektowane, nasycone technologią budowlaną krajów zachodnioeuropejskich z lat 60-70., np. budynki ambasad). Klasa II obejmuje wyroby o gęstości objętościowej powyżej 1000 kg/m 3 definiowane, jako twarde, zawierające poniżej 20% azbestu. W wyrobach tych włókna azbestowe są mocno związane, a w przypadku mechanicznego uszkodzenia (np. pęknięcia) ma miejsce stosunkowo niewielka emisja azbestu do otoczenia w porównaniu z wyrobami klasy I. Natomiast niebezpieczeństwo dla zdrowia ludzi i środowiska stwarza mechaniczna obróbka tych wyrobów (cięcie, wiercenie otworów) oraz rozbijanie w wyniku zrzucania z wysokości w trakcie prac remontowych. Z zaliczanych do tej klasy wyrobów najbardziej w Polsce rozpowszechnione są płyty azbestowo-cementowe faliste oraz płyty azbestowo-cementowe karo stosowane jako pokrycia dachowe, szczególnie na terenach wiejskich oraz płyty płaskie 21

wykorzystywane jako elewacje w budownictwie wielokondygnacyjnym na osiedlach miejskich. W znacznie mniejszych ilościach produkowane i stosowane były inne wyroby azbestowo- cementowe, z których należy wymienić przede wszystkim rury służące do wykonywania instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych oraz w budownictwie jako przewody kominowe i zsypy. Wyroby twarde to m.in.: - płyty azbestowo-cementowe faliste, - płyty azbestowo-cementowe płaskie prasowane, - płyty azbestowo-cementowe KARO, - płyty warstwowe PW3/A i podobne, - rury azbestowo-cementowe, - złącza, listwy, gąsiory wykonane z azbestocementu, - płaszcze azbestowo-cementowe stosowane w izolacji rur w ciepłownictwie. Wszystkie te cechy sprawiły, że azbest stał się materiałem bardzo rozpowszechnionym w naszym otoczeniu oraz znalazł zastosowanie w produkcji. Trwałość płyt azbestowo-cementowych określa się na około 30 lat, natomiast okres eksploatacji innych wyrobów jest z reguły krótszy. 4.3 Zastosowanie azbestu Dzięki znanym właściwościom: wysokiej wytrzymałości mechanicznej, odporności na agresywne środowisko chemiczne oraz odporności na wysoką temperaturę, azbest zyskał popularność i szerokie zastosowanie w gospodarce światowej. Dotyczy to w szczególności trzech minerałów azbestu: powszechnie stosowany chryzotyl (azbest biały), w mniejszym stopniu wykorzystywany krokidolit (azbest niebieski) i jeszcze rzadziej stosowany amosyt (azbest brązowy). W okresie ostatnich 100 lat azbest wykorzystywany był na szeroką skalę w: w budownictwie (82%) w transporcie (5%) w energetyce w przemyśle chemicznym (12%) 22

w innych dziedzinach gospodarki (1%) 4.3.1 Budownictwo Najszersze zastosowanie surowiec znalazł w budownictwie. Azbest stosowano w wyrobach budowlanych powszechnego użycia: eternit, czyli płyty faliste azbestowo-cementowe o zawartości 10-13% azbestu do pokryć dachowych, Zdjęcie 2 Płyty faliste azbestowo- cementowe płyty prasowane płaskie o zbliżonej zawartości azbestu, płyty KARO dachowe pokrycia, Zdjęcie 3 Płyty płaskie prasowane tzw. szablony lub płyty karo" 23

rury azbestowo-cementowe wysokociśnieniowe (krokidolit) i kanalizacyjne, stosowane także jako przewody wentylacyjne i dymowo-spalinowe. Były dość powszechnie używane w latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych do budowy rozdzielaczy sieci wodociągowych. Rur z azbestocementu, a tym samym zagrożeń nie można- a tak się powszechnie czyni- kojarzyć z płytami azbestowymi wycofywanymi z budownictwa. W rurach z azbestocementu stosowana była zupełnie inna długość włókna azbestowego oraz inne mieszanki cementowe. Dodatkowo w rurach tworzyła się otoczka z osadów wodnych. Azbest nie przedostaje się do wody, która płynie tego typu wodociągami. Doświadczenia związane z usuwaniem rur wodociągowych zawierających azbest, wskazują na niekorzystny bilans strat i korzyści, zarówno ekonomicznych, jak i ekologicznych. Proces usuwania tych wyrobów i transportu odpadów na składowiska jest wysoce kosztochłonny i powoduje - nie występujące wcześniej w tych miejscach - zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi oraz dla środowiska. Azbest staje się zagrożeniem dla zdrowia, gdy dojdzie do korozji lub jakiegokolwiek uszkodzenia wyrobów zawierających azbest (łamanie, kruszenie, cięcie i każda inna obróbka). Procesy te powodują uwalnianie się włókien do powietrza i możliwość wdychania ich do płuc. Azbest dobrze zabezpieczony i nieuszkodzony nie stanowi zagrożenia. Możliwość osadzania się włókien azbestowych w środowisku gruntowym podczas prac remontowo-budowlanych czy wymiany rur uzależniona jest od tego, czy w danej technologii prac występuje łamanie ścianek rur. Z uwagi na dużą średnicę włókien szkodliwych infiltracja do wód podziemnych mogłaby odbywać się jedynie na gruntach piaszczystych i żwirowych, posiadających pory o dużych wymiarach. Zjawisku temu zapobiega się stosując nowoczesne techniki prac. Za najbardziej racjonalne rozwiązanie uznać zatem należy wprowadzenie regulacji prawnej umożliwiającej pozostawianie w ziemi rur zawierających azbest - pod warunkiem zewidencjonowania ich w planach miejscowych i dokumentacji nieruchomości, co umożliwi skuteczny nadzór nad procesem bezpiecznego usunięcia wyrobów azbestowych w przyszłości. 24

Zdjęcie 4 Rury azbestowo-cementowe kształtki azbestowo-cementowe oraz elementy wielkowymiarowe, stosowane w budownictwie ogólnym i przemysłowym (płyty azbestowo-cementowe płaskie wykorzystywane w lekkich przegrodach ścian warstwowych i wbudowane w płyty warstwowe prefabrykowane PW3/A, PŻ/3W i PŻW 3/A/S). W budownictwie azbest wykorzystywano tam, gdzie potrzebna była podwyższona odporność ogniowa i zabezpieczenia ognioochronne elementów narażonych lub potencjalnie narażonych na wysoką temperaturę. Można tu wyróżnić: klapy przeciwpożarowe, ciągi telekomunikacyjne, tablice rozdzielcze elektryczne, węzły ciepłownicze, obudowach klatki schodowej, przejścia kabli elektrycznych, przewodów ciepłowniczych i wentylacyjnych między stropami, 25

zabezpieczenia elementów stropowych i ściennych strychów, piwnic, dróg ewakuacyjnych, konstrukcji stalowych. Azbest wykorzystywano również w tkaninach wygłuszających hałas. 4.3.2 Energetyka Azbest stosowany był także w elektrociepłowniach i elektrowniach, w obmurzach kotłowni jako izolacja termiczna w formie sznurów i tektur na uszczelnieniach dylaktacji podgrzewaczy powietrza, a także w uszczelnieniach urządzeń poddanych wysokiej temperaturze, w zaworach, w wymiennikach ciepła, w izolacjach tras ciepłowniczych jako płaszcze azbestowo-cementowe lub azbestowo-glinowe. Wyroby zawierające azbest umiejscowione były w: kominach o dużej wysokości (dylatacje wypełnione sznurem azbestowym), chłodniach kominowych (płyty azbestowo-cementowe w zraszalnikach i w obudowie wewnętrznej chłodni), chłodniach wentylatorowych (w obudowie wewnętrznej chłodni) rurach odprowadzających parę, zraszalnikach itp. (w formie izolacji cieplnej ze sznura azbestowego). Zdjęcie 5 Sznur azbestowy stosowany w uszczelnieniach izolacji cieplnej 26

4.3.3 Transport Azbest stosowany głównie do termoizolacji i izolacji elektrycznych urządzeń grzewczych w tramwajach, elektrowozach, wagonach, metrze (maty azbestowe w grzejnikach i tablicach rozdzielni elektrycznych) w termoizolacji silników pojazdów mechanicznych, w uszczelkach pod głowicę, w elementach kolektorów wydechowych oraz elementach ciernych- sprzęgłach i hamulcach. Powszechnie stosowano azbest w kolejnictwie, w przemyśle lotniczym i stoczniowym, np. w statkach, a szczególnie w miejscach narażonych na ogień, wymagających zwiększonej odporności na wysoką temperaturę. 4.3.4 Przemysł chemiczny Azbest występuje w hutach szkła- m.in. w wałach ciągnących. Z azbestu wykonane są także przepony stosowane w elektrolitycznej produkcji chloru. Dominującymi ilościowo rodzajami wyrobów azbestowo-cementowych produkowanych w Polsce i charakteryzującym się ogromnym zastosowaniem były: płyty płaskie prasowane tzw. szablony lub płyty Karo (PN-66/B-14040), płyty faliste i gąsiory nieprasowane (PN-68/B-14041), nisko i wysokofaliste, płyty płaskie prasowane okładzinowe (PN-70/B-14044), rury bezciśnieniowe, kanalizacyjne (PN-67/B-14753), rury ciśnieniowe (PN-68/B-14750), kształtki kanalizacyjne (PN-68/B-14752), kształtki do przewodów wentylacyjnych (BN-73/8865-10), płytki PACE oraz kształtki prasowane nieimpregnowane dla elektrotechniki(bn-67/6758-01, BN-70/6754-01), zbiorniki na wodę, osłony do kanałów spalinowych, kształtki do wentylacji zewnętrznych, kształtki do osłon rurociągów ciepłowniczych. Udział procentowy azbestu w niektórych produktach azbestowych był różny, czego dowodem jest poniżej umieszczona tabela 2. 27

Tabela 2 Zawartość azbestu w różnych wyrobach zawierających azbest Asortyment produkcji Udział azbestu, % Płyty płaskie prasowane (szablony) 9,5-11 Płyty faliste o długości 1200 mm 11-12,5 Płyty płaskie o długości 2400 mm 12-13 Rury a-c ciśnieniowe 17-18 Rury a-c bezciśnieniowe 14-16 Uszczelki 8-20 Sznury azbestowe 80-96 Produkcja płyt izolacyjnych ognioodpornych nie wyszła w Polsce poza skalę doświadczalną. Znaczne ilości takich płyt były importowane na potrzeby przemysłu stoczniowego. Nieznaczne ilości trafiły do budownictwa. Rury wodociągowe i kanalizacyjne z azbestocementu zaczęto stosować w budownictwie na masową skalę w początku lat sześćdziesiątych. Rury cechowały się stosunkowo małą nasiąkliwością - do 16% po 48 h nasycania wodą i odpornością na ciśnienie wewnętrzne co najmniej 22,5 MPa oraz wytrzymałością na zgniatanie 45 MPa. Rury ciśnieniowe produkowano zgodnie z normą PN 68/B-14750. Od masowego stosowania rur tego typu odstąpiono dopiero w późnych latach osiemdziesiątych, gdy powszechniej dostępne i konkurencyjne cenowo stały się rury z tworzyw sztucznych. Aktualnie zamiast azbestu stosuje się wiele innych materiałów charakteryzujących się strukturą włóknistą. Wśród tych materiałów można wyróżnić włókna szklane, węglowe, watę bazaltową lub włókna mineralne nienaturalnego pochodzenia, które zwykle składają się z tworzyw sztucznych. 28

5. ODDZIAŁYWANIE AZBESTU NA ZDROWIE CZŁOWIEKA 5.1 Wpływ azbestu na organizm człowieka Ze względu na swoje właściwości azbest jest niezmiernie szkodliwy dla zdrowia i środowiska przyrodniczego. Azbest w środowisku naturalnym nie stanowi żadnego zagrożenia. Należy podkreślić także, iż azbest dobrze zabezpieczony nie stanowi zagrożenia dla zdrowia ludzi. Problem szkodliwości pojawia się z chwilą zaistnienia warunków stwarzających możliwość uwalniania się włókien azbestowych do otoczenia, czyli starzenie się ich, uszkodzenia eksploatacyjne wyrobów zawierających azbest oraz zły stan techniczny, w tym uszkodzenia mechaniczne, spękania powierzchni, wyszczerbienie krawędzi, korozja chemiczna, biologiczna, termiczna, wilgotnościowa powodują zmiany (osłabienie) spoiwa wyrobów, co objawia się np. obecnością wykwitów, złuszczeń wyrobów, śladami drobnego pyłu na podłodze w miejscu zastosowania wyrobów. Dodatkowo azbest może uwalniać się do otoczenia w wyniku drgań, tarcia(szczególnie zagrożone destrukcją są wyroby w obiektach o konstrukcji niesztywnej), wibracji przenoszonych na wyroby z azbestem, pochodzące od: pracy maszyn, wind, także niekorzystne dla budynku sąsiedztwo dróg obciążonych ciężkim transportem, transport szynowy, metro itp. Produkty azbestowe zabezpieczone, gdy są w dobrym stanie technicznym i nie są poddawane działaniom mechanicznym (np. nie są łamane lub poddane jakiejkolwiek obróbce mechanicznej, a zwłaszcza, gdy ich powierzchnia nie jest ścierana) nie stanowią zagrożenia dla zdrowia. Groźna jest emisja włókien azbestowych do otoczenia, kiedy następuje uwalnianie się włókien azbestowych do powietrza i zachodzi niebezpieczeństwo ich wdychania. Należy zwrócić uwagę na praktyczną niezniszczalność raz wprowadzonych włókien do środowiska, które przenosząc się nie tracą swych właściwości chorobotwórczych. Emisja może wystąpić podczas eksploatacji płyt azbestowo-cementowych, czy rur azbestowo-cementowych w złym stanie technicznym (np. popękanych) i podczas usuwania płyt azbestowo-cementowych z budynków bez odpowiednich zabezpieczeń. 29

Trwałość wyrobów azbestowo-cementowych jest znaczna i szacowana, na co najmniej 30 do 60 lat. Niezależnie od szacunków trwałości tych wyrobów, po 30-50 latach użytkowania wyrobów zawierających azbest, oddziaływania środowiska atmosferycznego, następuje rozwarstwianie się tychże wyrobów, wyodrębnianie się włókien i granulatów. W takim stanie azbest jest najbardziej szkodliwy. Zdaniem Światowej Organizacji Zdrowia azbest spożyty w wodzie nie jest szkodliwy dla zdrowia. Niebezpieczne dla zdrowia ludzi i środowiska są włókna azbestu rozprzestrzeniające się z powietrzem atmosferycznym, które podczas wdychania wnikają do układu oddechowego człowieka. Na główną uwagę szkodliwości dla zdrowia zasługują głównie płyty azbestowocementowe, zużyte uszczelniacze, kanały eksploatacyjne, płyty okładzinowe oraz dzikie wysypiska odpadów azbestowych. Zdjęcie 6 Nielegalne wysypiska odpadów azbestowych Istnieje także problem emisji azbestu z dzikich wysypisk oraz nielegalnych firm. Duże koszty unieszkodliwiania sprawiają, iż uboższe społeczeństwo próbując ograniczyć 30

koszta usuwania azbestu ze swoich zagród pozbywają się go w sposób nielegalny porzucając tego rodzaju odpad. Dodatkowo istnieje wiele firm, które nielegalnie zajmują się usuwaniem azbestu. W całym kraju istnieje około 300 firm legalnych, a już w jednym z województw na południu Polski wykryto, że azbest usuwa ponad 300 firm, czyli więcej niż tych legalnych w całym kraju. Pylenie azbestu z tego rodzaju źródła jest niestety bardzo groźne, gdyż nie jesteśmy w stanie określić ilości miejsc składowania tego rodzaju odpadów. W wyniku tego pył azbestowy może bezpośrednio przenikać do otaczającego nas środowiska, i do naszego organizmu. 5.2 Zanieczyszczenie środowiska azbestem Źródła zanieczyszczenia środowiska azbestem: 1. źródła naturalne: a) zanieczyszczenia skorupy ziemskiej, b) zanieczyszczenia złóż: węgla kamiennego talku rud miedzi kamienia budowlanego c) wietrzenie skał mineralnych. 2. Przetwórstwo azbestu: eksploatacja złóż, produkcja wyrobów z azbestu; odpady produkcyjne. 3. Eksploatacja wyrobów zawierających azbest: tarcz ciernych, tarcz hamulcowych, obróbka mechaniczna, prace remontowe i izolacyjne. 31

Jedynym sposobem oczyszczania powietrza są opady atmosferyczne. Największe zanieczyszczenie pyłem azbestu może nastąpić podczas źle prowadzonych prac remontowych w obiektach zawierających azbest. Dlatego tak bardzo ważne jest przestrzeganie wszelkich procedur określonych w przepisach i zaprezentowanych w niniejszym opracowaniu. 5.3 Skutki zdrowotne narażenia na pył azbestowy Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 11 września 1996r. (Dz.U. nr 121, poz. 571) w Polsce za rakotwórcze dla ludzi uważa się wszystkie gatunki azbestu (aktynolit, amosyt, antofilit, chryzotyl, krokidolit, tremolit). Cechy szczególne biologicznego działania azbestu: występowanie patologii po długim okresie latencji 20-40, a nawet 50 lat; możliwość wystąpienia choroby po zaprzestaniu pracy w narażeniu zawodowym; występowanie międzybłoniaków związanych z narażeniem środowiskowym. Wyróżniamy trzy rodzaje narażenia na pyły azbestowe, a mianowicie ekspozycje: zawodowa związana z pracą w kopalni oraz w zakładach produkujących i stosujących wyroby azbestowe. Również praca w warsztatach samochodowych i praca przy usuwaniu wyrobów i materiałów zawierających azbest parazawodowa dotyczy mieszkańców terenów sąsiadujących z kopalniami i zakładami przetwarzającymi azbest oraz rodzin pracowników tych zakładów środowiskowa związana z występowaniem azbestu w powietrzu atmosferycznym, wodzie pitnej i artykułach spożywczych. Ekspozycje te różnią się w sposób istotny wielkością stężeń włókien, ich rozmiarami, długością trwania narażenia, a co za tym idzie skutkami dla zdrowia i wielkością ryzyka wystąpienia określonych nowotworów złośliwych. Szczególną cechą ekspozycji zawodowej jest to, iż okres latencji wynosi około 10-40 lat. 32

Najczęściej choroba spowodowana przez włókna azbestowe uwidacznia się wiele lat po zaprzestaniu pracy w narażeniu na pył azbestowy. Narażenie zawodowe na pył azbestu może być przyczyną chorób tj.: pylicy azbestowej (azbestozy), łagodnych zmian opłucnowych, raka płuca międzybłoniaków Zdjęcie 7 Ogniska chorób azbestozależnych Pylica azbestowa (azbestoza) to rodzaj pylicy płuc spowodowanej wdychaniem włókien azbestowych. Przejawia się suchym, męczącym kaszlem, dusznością wysiłkową, bólami w klatce piersiowej oraz objawami nieżytu oskrzeli i rozedmy płuc. Włókna azbestowe wnikają aż do najgłębszych części płuc. Powstają ciała żelaziste, które powodują uszkodzenia i zwłóknienia tkanki płucnej. W latach 1976-96 rozpoznano w Polsce 1314 przypadków azbestozy płuc. Powodowana jest przez stosunkowo duże stężenia włókien, a jej okres rozwoju może trwać nawet 30-40 lat. Zmiany opłucnowe występują już przy niewielkim narażeniu na włókna azbestowe. Powodują one ograniczenie funkcjonowania płuc, a także zwiększają ryzyko zachorowania na raka oskrzeli i międzybłoniaka opłucnej. 33

Rak płuc najczęściej powodowanym przez azbest nowotworem dróg oddechowych jest rak oskrzeli. Jest to seria nienaprawionych defektów genetycznych w komórkach, prowadzących do rozwoju guza. W zależności od poziomu ekspozycji jest obserwowany wzrost ryzyka raka płuc. Międzybłoniaki opłucnej i otrzewnej powstają na skutek długotrwałej ekspozycji na azbest. Jest to postępująca choroba prowadząca do śmierci. Okres rozwoju może wynosić nawet 25 40 lat, a śmierć następuje po dwóch latach od wystąpienia objawów. Nowotwór ten rozwija się u osób zawodowo narażonych na kontakt z azbestem oraz u osób mieszkających w okolicach kopalni i zakładów przetwórstwa azbestu. Za powstanie tego typu schorzeń odpowiedzialne są wszystkie rodzaje azbestu, ale największa szkodliwość przypisuje się azbestom amfibolowym. Ilość wykrywanych tego typu nowotworów zwiększa się o około 10% rocznie. W Polsce co roku umiera na międzybłoniaka około 120 osób. W ekspozycji zawodowej i parazawodowej na pył azbestowy głównym skutkiem, który należy brać pod uwagę jest międzybłonniak opłucnej. Doniesienia kliniczne i epidemiologiczne sugerują, że z azbestem może być również związane występowanie innych nowotworów: krtani, żołądka i jelit, trzustki, jajnika chłoniaków Mimo zaprzestania produkcji oraz stosowania wyrobów azbestowocementowych, nadal istnieje zanieczyszczenie środowiska pyłem i włóknami azbestowymi, wynikające z uszkodzonych płyt azbestowo-cementowych, nieprawidłowego usuwania płyt z dachów i elewacji budynków oraz z tak zwanych dzikich wysypisk odpadów azbestowych. Długie okresy między pierwszym narażeniem, a pojawienie się patologii zwłaszcza nowotworów oznaczają, że skutki aktualnego narażenia pojawiać się będą do 30 lat od rozpoczęcia ekspozycji. 34

6. BEZPIECZNE POSTĘPOWANIE Z WYROBAMI ZAWIERAJĄCYMI AZBEST Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że pewna część prac polegających na usuwaniu z budynków mieszkalnych elewacyjnych płyt azbestowo - cementowych, wykonywana jest na życzenie mieszkańców, bez wcześniejszego rozpoznania zagrożeń i rzeczywistej potrzeby takich prac. Co gorsza, szczupłe środki finansowe, przeznaczane na wykonanie takich robót, nie umożliwiają zatrudnienia firm prawidłowo i rzetelnie wykonujących wymagane czynności. Tak więc dochodzi do sytuacji, w której wyroby z azbestocementu, dające obecnie tak znikomy poziom zanieczyszczenia powietrza wewnętrznego w budynku, że nie odróżnia się go na podstawie wielogodzinnych pomiarów, od poziomu tła (stanu powietrza zewnętrznego) - są usuwane i to w niewłaściwy sposób. Usuwanie to powoduje zanieczyszczenie w powietrzu zewnętrznym (pomiary wykonywane na stanowiskach pracy) wynoszące kilkanaście lub kilkadziesiąt mg/m³. Już sama destrukcja powierzchni płyt azbestowo - cementowych przy użyciu szczotki drucianej, stosowanej dla oczyszczenia powierzchni płyt, w zależności od siły docisku i spoistości ścieranej płyty powodować może zanieczyszczenie od 1000 do powyżej 50 000 włókien/m³. Brak uszczelnienia otworów okiennych i inne błędy w organizacji pracy gwarantują przedostawanie się wytworzonych podczas demontażu pyłów azbestu do wnętrza budynku. Można, więc wyrazić opinię, że większe zagrożenie pyłami azbestu powoduje nieumiejętny demontaż wyrobów z azbestem niż właściwa eksploatacja tych wyrobów. Przyjmuje się, że wyroby zawierające azbest w budynku nie są automatycznie zagrożeniem dla jego mieszkańców, więc nie powinny być bezwzględnie usuwane z obiektu. Usuwanie tych wyrobów nieodłącznie związane jest z pewnym ich uszkadzaniem w trakcie demontażu, a więc ryzykiem przejściowego wzrostu zanieczyszczenia powietrza pyłami azbestu w strefach pracy (pośrednio wokół budynku lub w jego wnętrzu). Ryzyko to powinno być minimalizowane przez wykonawców posiadających 35

uprawnienia do prowadzenia prac przy azbeście i stosujących specjalistyczne techniki prac. Jednak oszczędna" i jednocześnie bezpieczna" forma realizacji prac nie jest możliwa. Z tego względu decydujące znaczenie ma odpowiednia kwalifikacja wyrobów pod względem bezpieczeństwa i prawidłowa ocena, kiedy należy je usunąć. W celu kwalifikacji wyrobów zawierających azbest do dalszego użytkowania lub usunięcia oraz określenia stopnia pilności działań naprawczych", właściciele obiektów z wyrobami zawierającymi azbest powinni wykonać ocenę stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów" według zał. nr 1 do Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 02.04. 2004 r. (Dz. U. Nr 71 poz. 649). Podczas sporządzania wspomnianej tu oceny " lub wobec planowanych remontów w budynku, w którym znajdują się wbudowane wyroby zawierające azbest, należy mieć świadomość, jakie czynniki, stwarzają ryzyko uwolnienia do powietrza pyłów azbestu. Są to np.: Nieumyślne, nieświadome uszkadzanie mechaniczne wspomnianych wyrobów podczas adaptacji, remontów i modernizacji (np. okablowanie, usuwanie ścianek działowych, usuwanie pokryć dachowych itp.); Usuwanie lub próby zabezpieczenia, tych wyrobów, zwłaszcza w sposób niewłaściwy; Niewłaściwa eksploatacja wyrobów lub zmiana sposobu eksploatacji wyrobów, powodująca ich drgania, tarcie (szczególnie zagrożone destrukcją są wyroby w obiektach o konstrukcji niesztywnej), wibracje przenoszone na wyroby z azbestem, pochodzące od: pracy maszyn, wind, także niekorzystne dla budynku sąsiedztwo dróg obciążonych ciężkim transportem, transport szynowy, metro itp.; Poddanie wyrobów z azbestem silnym ruchom powietrza, wywołanym pracą maszyn (np. wentylatory, odkurzacze); Uszkodzenia eksploatacyjne wyrobów zawierających azbest, starzenie się ich oraz zły stan techniczny, w tym uszkodzenia mechaniczne, spękania 36