GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY MSTÓW CZĘŚĆ I

Załącznik nr 1 Do uchwały Rady Gminy nr XXXVII/294/2013 z dnia 14 września 2013r. w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Mstów GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI MSTÓW CZĘŚĆ I ZARYS HISTORII MSTÓW Oprac. Jadwiga Borowska-Antoniewicz 1

SPIS TREŚCI I. Wstęp II. Charakterystyka obszaru gminy Mstów III. Zarys historii obszaru gminy 1. Przynależność administracyjna i kościelna 2. Osadnictwo 3. Onomastyka 4. Stosunki własnościowe IV. Infrastruktura 1. Dwory i folwarki 2. Młyny, karczmy, browary V. Układy przestrzenne 1. Układ urbanistyczny Mstowa 2. Układy ruralistyczne VI. Zabudowa 1. Zabudowa wsi 2. Obiekty sakralne 3. Kapliczki i krzyże przydrożne 4. Obiekty sepulkralne VII. Mapy historyczne VIII. Bibliografia 2

I. WSTĘP Obszar obecnej gminy Mstów posiada bogatą historię, którą należy pielęgnować i ocalić od zapomnienia. Sam Mstów- historyczne miasto jedno z najstarszych w Polsce i niewątpliwie najstarsze w regionie - wzrósł dzięki fundacji klasztornej, a jego dzieje były nierozerwalnie związane - aż do pocz. XIX stulecia z jego założycielami czyli kanonikami regularnymi laterańskimi. Również okoliczne osady wzrastały i rozwijały się w ścisłym związku z klasztorem. Większość osad zlokalizowanych na terenie obecnej gminy stanowiło uposażenie mstowskiego klasztoru, wymienione zostały po raz pierwszy w dokumencie z 1220 roku, wystawionym przez bpa krakowskiego Iwona Odrowąża. Opracowanie Programu opieki nad zabytkami zatem byłoby niepełne bez przedstawienia chociażby w zarysie historii i - w dużej mierze utraconego już dziś - materialnego dziedzictwa kulturowego tej ziemi. Czynniki te zadecydowały o podzieleniu opracowania na dwie części. Pierwszą poświęcono historii i nieistniejącym świadectwom materialnym. Dołączono nie tylko materiał ikonograficzny w postaci drzeworytów i fotografii, ale także kartograficzny najstarsze mapy historyczne, obejmujące obszar obecnej gminy Mstów. 3

II. CHARAKTERYSTYKA II.1. Położenie, przynależność administracyjna, Gmina Mstów w całości położona jest w obrębie Wyżyny Krakowsko- Wieluńskiej, na wschodnim krańcu podjednostki Wyżyny Częstochowskiej, zajmuje obszar 119,84 km², na którym zamieszkuje 10 117 osób. Gmina Mstów w obecnym kształcie terytorialnym powołana została uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach 6 czerwca 1972 r. Na terenie gminy funkcjonuje 18 sołectw: Brzyszów, Cegielnia, Gąszczyk, Jaskrów, Jaźwiny, Kłobukowice, Kobyłczyce, Krasice, Kuchary, Kuśmierki, Latosówka, Łuszczyn, Małusy Małe, Małusy Wielkie, Mokrzesz, Pniaki Mokrzeskie, Siedlec, Srocko, Rajsko, Wancerzów i Zawada. Od roku wchodzi w skład nowopowstałego województwa śląskiego, powiatu częstochowskiego. Gmina Mstów od zachodu graniczy z grodzkim powiatem Częstochowa, ; od południa z gminami Olsztyn i Janów; od wschodu gminami Przyrów i Dąbrową Zieloną, a pod północy z gminami Kłomnice i Rędziny. Obszar gminy Mstów obejmują dwie jednostki geologiczne. Zachodnia i centralna część gminy znajduje się na terenie Monokliny Śląsko Krakowskiej, natomiast wschodnia na terenie Niecki Miechowskiej. Procesy geologiczne wykształciły na omawianym terenie niezwykle urozmaiconą rzeźbę terenu, charakteryzującą się licznymi ostańcami krasowymi, mocno wykształconymi wzgórzami i garbami terenowymi z wychodniami skał oraz wytworzonymi w wyniku procesów lodowcowych rozległymi wałami wydmowymi. Znaczne obszary we wschodniej i południowej części porośnięte są lasami, głównie szpilkowymi i mieszanymi z przewagą gatunków szpilkowych. 4

III. ZARYS HISTORII OBSZARU. 1. Przynależność parafialna i administracyjna Czynnikiem integrującym opisywany obszar była parafia. Od średniowiecza wszystkie wsie przynależne obecnie do gminy Mstów znajdowały się w zasięgu oddziaływania dwóch ośrodków parafialnych Mstowa i Żurawia. Z czego zdecydowana większość do parafii mstowskiej, były to: Brzyszów, Jaskrów, Małusy Małe i Wielkie, Srocko, Zawada. Jedynie Siedlec, Kobyłczyce i Mokrzesz należały do parafii Żuraw. Utworzona w średniowieczu organizacja kościelna utrwalona przez następne wieki przetrwała w nieznacznie zmienionej formie do czasów współczesnych. Dość często zmieniała się natomiast przynależność administracyjna. Obszar gminy aż do rozbiorów przynależał do dwóch ziem krakowskiej i sieradzkiej, później województwa krakowskiego, powiatu lelowskiego i województwa sieradzkiego, powiatu radomszczańskiego (Kuchary, Kłobukowice, Łuszczyn). W wieku XIX utworzona została gmina Mstów, od 1868 roku do 1952 siedzibą gminy był Wancerzów. W latach 1975-1990 gmina funkcjonowała w ramach administracji nowoutworzonego województwa częstochowskiego, a po kolejnej reformie administracyjnej włączona została do powiatu częstochowskiego i stanowi część województwa śląskiego. 2. Osadnictwo Procesy osadnicze w pradziejach i okresie wczesnohistorycznym szczególnie mocno zdeterminowane były warunkami środowiska naturalnego. Najstarszą falą osadnictwa z epok kamienia, czyli paleolitu i mezolitu można wiązać z eksploatacją surowca krzemiennego. Na terenie gminy Mstów zinwentaryzowano ok. 50 stanowisk. Ślady tego osadnictwa w postaci narzędzi krzemiennych i półsurowca krzemiennego można spotkać przede wszystkim w okolicach Latosówki, Kuchar, Krasic, Jaskrowa, Łuszczyna, 5

Zawady, Wancerzowa, Rajska, Kłobukowic, Mstowa, Siedlca, Mokrzeszy, Srocka i Brzyszewa. Ponadto w Latosówce, Łuszczynie, Kłobukowicach i Krasicach odkryto pracownie kamieniarskie. Natomiast w Jaskrowie, Wancerzowie, Rajsku i Łuszczynie, a więc w bliskim sąsiedztwie, odkryto obozowiska. W okolicach Krasic wskazano istnienie 3 osad (niestety bez dokładnej lokalizacji), datowanych na okres neolitu. Bogato reprezentowana jest na omawianym obszarze epoka brązu, z grodziskiem na czele, posiadającym własną formę krajobrazową, z okresu halsztackiego, kultury łużyckiej, które wymaga szczególnego omówienia. Stanowisko to zlokalizowane jest w Gąszczyku, opodal Siedlca (Podlesie). Grodzisko ma charakter skalno-wyżynny i posiada kształt owalny zbliżony do nieregularnego czworokąta o powierzchni ok. 0,98 hektara. Otoczone jest wałem kamienno-ziemnym. Grodzisko ma charakter dwukulturowy. Znajdują się tam pozostałości po osadzie związanej z ludnością kultury łużyckiej, datowanej na 800-550 r. p.n.e. oraz po grodzisku wczesnośredniowiecznym z IX-X w. Prowadzone ostatnio prace wykopaliskowe pomogły w zlokalizowaniu zabudowań mieszkalnych wraz z paleniskami z okresu wczesnego średniowiecza. Ponadto udało się odsłonić prażnicę, czyli miejsce, w którym poddawano obróbce ziarna zbóż. Znaleziona została spora ilość fragmentów ceramiki z okresu ok. 750 550 p.n.e. o cechach charakterystycznych dla kultury łużyckiej oraz wczesnego średniowiecza (IX- XI w.). Ponadto znalezione zostały fragmenty przedmiotów metalowych m. in.: brązowa szpila, sprzączka do pasa. 6

Widok na grodzisko Gąszczyk Z okresu halsztackiego oprócz śladów osadniczych zidentyfikowano liczne osady w okolicach Jaskrowa, Wancerzowa, Łuszczyna, Zawady, Krasic, Srocka, Małus oraz Mstowa. Cmentarzyska ciałopalne w liczbie 4 odkryto w Mstowie, Kuśmierkach, Mokrzeszy i Małus Wielkich. Stanowiska z epoki żelaza okresu wpływów rzymskich, kultury przeworskiej reprezentują : osady w okolicach Kłobukowic, Krasic, Zawady oraz ślady osadnicze występujące w rejonie Rajska i Małus Wielkich i Małych. Średniowieczne osady występują w rejonie Latosówki, Mstowa, Jaskrowa, Wancerzowa, Rajska, Kłobukowic, Kuchar, Łuszczyna, Zawady, Siedlca, Mokrzeszy, Srocka oraz Małus Wielkich i Małych. Z okresu średniowiecza pochodzi także wspomniane już wyżej grodzisko Gąszczyk (ostatnia warstwa kulturowa). Teren Jury Krakowsko-Częstochowskiej stosunkowo długo pozostawał porośnięty puszczą. Systematyczne karczowanie lasów i zakładanie osad nastąpiło dopiero w procesie kolonizacji, która na ziemiach polskich przebiegała w XIII-XIV stuleciu. Interesujący nas obszar również 7

kształtował się w tym właśnie czasie, a rozpoczęty wówczas proces osadniczy trwał właściwie do końca XV wieku. Do grupy najstarszych osad w północno-wschodniej części jury, które odnotowane zostały w XIII stuleciu należą miejscowości zlokalizowane na obecnym obszarze gminy Mstów, skupione wokół nowoufundowanego klasztoru kanoników regularnych. Dawnością metryki i znaczeniem osady nie tylko w dziejach regionu, ale także w dziejach wczesnośredniowiecznej Polski, wyróżnia się Mstów. Pierwszy zapis odnoszący się do Mstowa znajdujemy w bulli z 9 kwietnia 1193 roku papieża Celestyna III. Dokumentem tym potwierdzone zostały posiadłości i dziesięciny przynależne klasztorowi z Wyspy Piaskowej we Wrocławiu. Wymieniony tam Mstów z pewnością istniał wcześniej, rozwijając się u przeprawy przez Wartę, jednego z najważniejszych szlaków komunikacyjnych w Polsce wczesnopiastowskiej wiodącego z Krakowa do Wielkopolski i dzielnic centralnych Łęczycę, Sieradz oraz Śląsk, przez Opole do Wrocławia. Pograniczne położenie, na styku ziemi krakowskiej, sieradzkiej i wieluńskiej w niewielkim oddaleniu od dzielnic książąt śląskich, wzmagało znaczenie osady w okresie rozbicia dzielnicowego. W roku 1212 Mstów stał się miejscem zjazdu najwyższych dostojników kościelnych, z arcybiskupem Henrykiem Kietliczem i biskupem krakowskim Wincentym (Kadłubkiem), znanym kronikarzem na czele. W istniejącym już zapewne kościele mstowskim hierarchowie radzili nad zakończeniem sporu o elekcję biskupa poznańskiego Pawła. Według późniejszej relacji Jana Długosza kościół mstowski miał ufundować komes Piotr Włostowic, ale owa tradycja o początkach jednej z najstarszych parafii nie znajduje oparcia w źródłach z przełomu XII i XIII wieku. Najistotniejszych informacji dostarcza dokument następcy mistrza Wincentego Kadłubka na biskupstwie krakowskim, Iwona z rodu Odrowążów, wystawiony w 1220 r., którym potwierdził klasztorowi kanoników regularnych w Mstowie, filii wspomnianego klasztoru na Piasku we Wrocławiu, posiadłości oraz dziesięciny z licznych wsi w bliższej i dalszej okolicy. Około połowy XIII wieku osada klasztorna posiadała już zapewne charakter wczesno miejski. Dowody na to znajdujemy w kolejnej bulli papieża 8

Innocentego IV z 1250 roku, poświadczającej dobra i dochody klasztoru kanoników regularnych na Piasku we Wrocławiu, gdzie wymieniona została funkcjonująca w Mstowie komora celna, targ oraz karczmy. Wkrótce klasztor pozyskał od księcia łęczycko-kujawskiego Kazimierza, syna Konrada Mazowieckiego, odcinek rzeki Warty do swobodnej eksploatacji, m.in. budując młyn i folusz. Lokacja miasta na prawie niemieckim w odmianie średzkiej nastąpiła za zgodą księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego, udzielona na prośby kanoników regularnych, w 1279 roku. Książę uwolnił miasto i wsie należące do klasztoru od ciężarów prawa książęcego,tj. od podatków na rzecz księcia oraz od jurysdykcji kasztelana i wojewody krakowskiego. Przywilej księcia Bolesława, zezwalający na posługiwanie się przez dobra klasztorne prawem średzkim, potwierdzili królowie Polski: Władysław Łokietek (1327) i Władysław Jagiełło (1405). Miasto rozmierzono na 10-ciu łanach należących do mieszczan i 2 łanach przynależnych dziedzicznemu wójtowi. Był to obszar o powierzchni ok. 300 ha. Pomimo braku bezpośrednich dowodów, wiele wskazuje na to, że organizm miejski rozwijał się dokładnie na miejscu starej osady targowej. Przede wszystkim w pobliżu Mstowa nie występowała w późniejszym czasie ani osada z przymiotnikiem stary Mstów, Staromieście, ani zdrobniała nazwa Mstowa. Nowy organizm miejski został urządzony zgodnie z obowiązującymi wówczas zasadami. W centralnym punkcie wymierzono rynek, w kształcie wydłużonego prostokąta z narożników, którego wybiegały ulice w układzie równoleżnikowym. Siedziba władz municypalnych usytuowana była na rynku. Niestety nie posiadamy informacji kiedy obiekt ów wzniesiono. Po raz pierwszy wspomniany został w 1791 r., a w 1811 roku mocno zniszczony, stary drewniany budynek rozebrano. Czy ratusz mstowski był od początku drewniany, czy wcześniejszy- jeśli taki istniał - wymurowano z kamienia? Jak wyglądał mstowski ratusz możemy się tylko domyślać. W Polsce zachował się jeden drewniany ratusz z XVIII wieku w Goniądzu na Podlasiu, inny - znany tylko z jednego rysunku- znajdował się w Nowej Częstochowie. Można domniemywać, iż mstowski ratusz nie odbiegał od tych wymienionych. 9

Drewniany ratusz w Goniądzu, ryc. J. Gloger W połowie XV wieku doszło do sporów granicznych pomiędzy diecezją krakowską a gnieźnieńską, klasztor włączono do diecezji gnieźnieńskiej, miasto natomiast do diecezji krakowskiej. Wówczas też zapadła decyzja o wybudowaniu kościoła parafialnego dla miasta. Nowy kościół otrzymał wezwanie św. Stanisława Biskupa. Początkowo rozwój demograficzny i gospodarczy miasta przebiegał pomyślnie sytuując Mstów w rzędzie największych ośrodków miejskich w powiecie lelowskim. U schyłku średniowiecza (w latach siedemdziesiątych XV wieku) w Mstowie żyło około 600 mieszkańców w 105 domach. Istniało tu 15 jatek rzeźniczych i dwa młyny. Dobrze też rozwinięte było rzemiosło, co poświadczają stosunkowo liczne dokumenty np. szewcy funkcjonowali już w 1401 r., kowale w 1412, garncarze w 1417, tkacze w latach 1445-1447, krawcy, rzeźnicy i młynarze w latach 1470-80. Nieco później pojawiają się w źródłach piwowarzy w 1501 r., w drugiej połowie XVI wieku występują piekarze, kuśnierze, bednarze, prasołowie (handlarze solą).oprócz wymienionych rzemiosł w Mstowie w 1478 odnotowano introligatora, a w 1505 r iluminatora, którzy działali zapewne w klasztorze. 10

Mstów był wówczas ośrodkiem regionu posiadającego własny wykształcony rynek lokalny, w którym używano powszechnej miary zbożowej mstowskiej. W XV-wiecznych źródłach poświadczone są także kontakty Mstowa z takimi miastami jak Wrocław, Brzeźnica czy Proszowice. W XV i XVI wieku Mstów należał do grupy najprężniej rozwijających się miast w ziemi krakowskiej. Jednak już sto lat później sytuacja uległa zmianie, pojawiło się konkurencyjne miasto Częstochowa oraz niekorzystne dla Mstowa zmiany szlaków komunikacyjnych. Dotychczasowy trakt biegnący przez Lelów, Mstów i Częstochowę, zastąpiono innym, łączącym Lelów bezpośrednio z Częstochową, a idącym przez Olsztyn, co spowodowało omijanie Mstowa. Z materiałów źródłowych wytworzonych w czasie Sejmu Wielkiego (1788-1792) wynika, iż na przestrzeni trzech wieków liczba mieszkańców praktycznie nie uległa zmianie, odnotowano bowiem (w różnych źródłach) 580-617 mieszkańców zajmujących 124-131 domów. Klasztor posiadał 5 budynków, funkcjonowały 2 browary, 2 karczmy, młyn, folwark za miastem (2 domy), szpital oraz kamienicę (budynek zbudowany z kamienia). Historia miasta jest nierozerwalnie spleciona z historią klasztoru. W 1798 roku dobra klasztorne skonfiskowane zostały przez rząd pruski. W 1822 nastąpiła kasata klasztoru. Na początku XIX wieku w mieście odnotowano 886 mieszkańców w tym 37 żydów oraz 150 domów z czego tylko 12 murowanych. Przez następne półwiecze liczba mieszkańców podwoiła się, głównie za sprawą ludności pochodzenia żydowskiego, która w 1860 roku wzrosła do 410, bez zmiany pozostała natomiast zabudowa miasta. Prawa miejskie utracił Mstów w 1870 roku. Sieć osadnicza w rejonie Mstowa w swym zasadniczym kształcie była wynikiem procesów kolonizacyjnych, głównie w XIII i XIV stuleciu. Proces formowania się jednostek osadniczych typu wiejskiego pozostawał w rozlicznych związkach z czynnikami społeczno-ekonomicznymi i politycznymi. Do najistotniejszych niewątpliwie należał przebieg szlaków handlowych, rozwój urbanizacji. Należy zaznaczyć, iż osady z omawianego 11

obszaru pozostawały w ścisłym związku z klasztorem kanoników regularnych oraz miastem Mstowem, jednym z najstarszych w tym regionie. Gęstość sieci osadniczej na terenie ob. gminy Mstów jest znaczna. Do końca XV wieku odnotowano 16 jednostek osadniczych, w postaci dobrze zorganizowanych wsi. Trzynastowieczną metrykę posiadają: Zawada, Srocko, Siedlec, Mokrzesz, Kobyłczyce, Kłobukowice, Kuchary, Łuszczyn i Jaskrów. Wszystkie zostały wymienione w dokumencie wystawionym dla kanoników regularnych przez biskupa Iwona Odrowąża w 1220 roku. W 1388 roku pojawiły się w źródłach Małusy: Małusy Małe (Małusy Stare,, Małusy Szlacheckie), oraz Małusy Wielkie (Małusy Błotne,Małusy Konwenckie, Księże). Na początku XVI stulecia po raz pierwszy odnotowana została wieś Brzyszów przy okazji rozgraniczania w 1513 roku przez podkomorzego krakowskiego wsi Małusy Małe i Małusy Średnie od Mstowa. Dwie osady : Rajsko-młyn, Krasice oraz Wancerzów odnotowano w XVIII wieku w materiałach z czasów Sejmu Wielkiego (1788-1792) oraz mapie de Perthesa. W dziewiętnastym stuleciu sieć osadnicza została dopełniona kilkoma osadami. Powstały wówczas Jaźwiny, wieś utworzona na gruntach Mokrzeszy, w 1802 roku wzmiankowany folwark Jazwin, Kuśmierki 1835 (mapa kwatermistrzowska Królestwa Polskiego). W XIX stuleciu ukształtowała się zapewne także Cegielnia. 3. Onomastyka Niezwykle interesująco przedstawia się na tym obszarze onomastyka. Nazwy patronimiczne posiadają dwie osady : Kłobukowice, od nazwy osobowej Kłobukowicz, Kobyłczyce, od n. os. Kobyłka, Krasice, od nazwy osobowej Kras. Nazwy dzierżawcze odnotowano trzykrotnie : Brzyszów, nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej Brysz, Brzysz, Brys. Nazwa os. jest słowiańską przeróbką imienia chrześcijańskiego Brictius w staropolskim brzmiącego Brykczy, Brzykczy, Małusy dzierżawcza od n. os. Małucha, drugi człon nazwa topograficzna, Wancerzów nazwa dzierżawcza, od nazwy os. Wancerz. 12

Pojedyncze nazwy zidentyfikowano jako nazwy służebne Kuchary oznaczająca ludzi trudniących się przygotowaniem potraw dla stołu książęcego oraz dwie nazwy kulturowe : Siedlec, (siodło, siedlisko, siedziba) i Cegielnia miejsce gdzie wyrabiano cegłę. Nazwa topograficzna występuje w dwóch przypadkach : Mokrzesz, dawniej Mokrzesza, (mokrzysko-mokradło) oraz Zawada (przeszkoda). Jako nazwy wieloznaczne wytypowano Srocko i Jaskrów, nazwy wsi można określić zarówno jako topograficzną jak i dzierżawczą, natomiast w przypadku Rajska może to być nazwa kulturowa (raj-królestwo niebieskie) lub dzierżawcza od. nazwy osobowej Raj 3. Stosunki własnościowe W wyniku procesów społeczno-ekonomicznych jakie zachodziły w Polsce w XIV i XV stuleciu na obszarze gminy Mstów wykształciły się trzy zespoły dóbr : klasztorne oraz królewskie i rycerskie (szlacheckie). W posiadaniu klasztoru znajdował się największy obszar, przynależały doń stare i dobrze organizowane wsie : Zawada, Srocko, Jaskrów, Małusy Wielkie, Brzyszów i później także Cegielnia. Prywatni właściciele dzierżyli kilka osad. Kuchary, wchodziły one w skład dóbr Skrzydlów, a ich właścicielem w XIV wieku był Jan, który w 1382 r. uczynił zapis na rzecz klasztoru w Mstowie na części tej wsi, z uwagą, że po jego śmierci cała ta wieś przejdzie na własność klasztoru. Tak się też stało, ponieważ w XV stuleciu figuruje już jako własność klasztoru mstowskiego. Własnością szlachecką były także Kłobukowice, w 1400 r. źródło podaje, że bracia Jaśko, Dobko,Klemens i Poznan, dziedzice Zębocina w imieniu swojego brata Deresława sprzedają ich siostrze Katarzynie część wsi dziedzicznej Kłobukowice. Taki stan własnościowy w zasadzie przetrwał do XVIII wieku, zmieniali się tylko posiadacze. Właścicielami Małus Małych w XVI stuleciu byli Tomasz i Baltazar Małuski oraz Jan Bażykowski. (przejściowo także p. Dembiński). W XVIII wieku wieś była w posiadaniu Ignacego Małuskiego, Jana Zaborskiego (zamiennie Witkowskiego), trzecia część stanowiła własność kościelną. 13

W XVIII stuleciu wieś Kobyłczyce była w posiadaniu wielu właścicieli: Macieja Pstrokońskiego (cz. trzecia, cz. czwarta zw. Świecieczyzna ), dwie cz. Jana Nepomucena Woźnickiego, w 1790 r. dwie części należały do pani Wierciszewskiej. Mokrzesz w XVI wieku w całości była własnością pani Kłobukowskiej, w XVIII stuleciu dzierżył ją Kazimierz Tymowski, chorąży piotrkowski, natomiast w latach 1790-92 bracia Tymowscy - Mikołaj i Stanisław wojski radomski. Własność królewska znajdowała się jedynie we wsi Siedlec. Wieś ta jeszcze w poł. XV w. składała się z dwóch części: rycerskiej (szlacheckiej) i królewskiej. Część królewska miała łany kmiece, z których dziesięcinę pieniężną płacono klasztorowi mstowskiemu. Natomiast częścią szlachecką władali Szreniawici z Potoka: Jan, Piotr, Serafin i Feliks Potoccy, funkcjonował tu folwark rycerski, który oddawał dziesięcinę plebanowi w Potoku (Złotym). Według rejestru poborowego pow. lelowskiego z r. 1490, i w 1581 r wieś należała do zamku olsztyńskiego. W XVIII wieku odnotowano, iż wieś podzielona jest na dwie części : część królewska, położona w dolinie, w dalszym ciągu należy do starostwa Olsztyn, klucz Mirów, natomiast część druga na wzgórku to wójtostwo, gdzie posesjonatem jest Aleksander Biliński (Bieliński), stolnik radomski. W latach siedemdziesiątych XIX wieku (po uwłaszczeniu) wydzielone były trzy części : Siedlec Mirowski, kolonia włościańska oraz Siedlec Wójtostwo. XIX stulecie w zasadniczy sposób zmieniło stosunki własnościowe. Skonfiskowane dobra klasztorne przeszły pod władanie rządowe. 14

IV. INFRASTRUKTURA 1.Folwarki, dwory Na obszarze obecnej gm. Mstów funkcjonowały liczne folwarki, w wielu wsiach oprócz folwarku istniał także dwór. Dość szczegółowe informacje w tej kwestii przekazują nam źródła wytworzone w XVIII stuleciu, uzupełnione materiałem kartograficznym z XIX wieku. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że przynajmniej niektóre z nich powstawały znacznie wcześniej (wzmiankowane są już w XVI wieku). Źródła wytworzone w czasie Sejmu Czteroletniego wskazują dwory w Jaskrowie, Małusach Wielkich, Mokrzeszy, Siedlcu (w części wójtowskiej) i Zawadzie oraz po dwa w Kobyłczycach i Małusach Małych. Dziewiętnastowieczne zapisy dostarczają informacji na temat wielkości folwarków w poszczególnych miejscowościach. Nie były to duże majątki, najczęściej posiadały skromne zabudowania murowane i drewniane. Najokazalszym był wówczas folwark w Krasicach. Według informacji przekazanych przez Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, wraz z nomenklaturą Trząska posiadał 2463 morgi ziemi (ornej i ogrodów 594, łąk 98, pastwisk 66, lasu 1655) oraz 25 budynków 5 murowanych i 20 drewnianych. Jak wspomniano wyżej Kobyłczyce i Małusy Małe były w posiadaniu wielu właścicieli. Nie istnieje już niestety wybudowany w Krasicach na przełomie XVIII/XIX wieku dworek, który do roku 1884 należał do rodziny Majewskich. Ostatnim jego właścicielem był Wincenty Majewski. Po parcelacji majątku został zakupiony przez braci Horowitz a następnie ok. 1887 r. dworek i część gruntów nabył Antoni Ziębacz i przez tę rodzinę był użytkowany do roku 1935, kiedy to został zniszczony przez pożar a następnie rozebrany. 15

Krasice, dwór zburzony w 1935 r. (foto z 1932 r.)a.wkz w Częstochowie Drugim co do wielkości przynajmniej jeśli brać pod uwagę liczbę budynków - był folwark w Zawadzie, w których wówczas naliczono 17 (murowanych 10 a drewnianych 7). Wraz z Wacławowem i Chrapowem posiadał 798 mórg ziemi, z czego 655 mórg to ziemia orna i ogrody. Dobra Wancerzów składały się z folwarków Wancerzów i Konin. Wancerzowski folwark w tym czasie posiadał 16 budynków -11 murowanych i 5 drewnianych, 1854 morgi w tym 419 ziemi ornej. 16

Małusy Wielkie, rządcówka, widok z 1975 r.,awkz w Częstochowie Małusy Wielkie, dwór widok z 1975 r. AWKZ w Częstochowie 17

W Małusach Wielkich oprócz murowanego dworu, wzniesionego w k. XIX wieku, znajdowało się 6 innych budynków-gospodarczych i mieszkalnych, w których żyło 75 osób, folwark z anttynencją (przyległością) Brzyszewo posiadał 1107 mórg ziemi (ziemia orna i ogrody 963). Równie liczne zabudowania folwarczne znajdowały się w Siedlcu, mieszkańców było tylko 16, zapewne większość budynków to obiekty gospodarcze. W Małusach Małych w folwarku odnotowano 5 budynków i 49 mieszkańców oraz 360 mórg ziemi. Tyle samo budynków wzmiankowano w Mokrzeszy, ale tam zamieszkiwało aż 64 osób, obszar przynależny do folwarku wynosił 2299 mórg, z czego 641 to ziemia orna i ogrody, zaś 1658 las. Dobra mokrzeskie były dobrze urządzone, składały się z 3 folwarków (Mokrzesz, Wola Mokrzeska, Kuśmierki), Wygwizdowa oraz wsi Mokrzesz, Jaźwiny, Wola Mokrzeska, Skała (Skałka) i Baranów. Niewielki dworek w Mokrzeszy wzniesiony został ok. 1907 r., zapewne w miejscu istniejącego wcześniej budynku, przez rodzinę Czaplickich, po 1945 roku urządzono w nim szkołę. Budynek dworski został całkowicie przebudowany, a właściwie w jego miejscu powstał nowy obiekt szkolny. Cztery obiekty odnotowano w folwarku Kobyłczyce (3 murowane i 1 drewniany), 529 morgi ziemi z czego 365 stanowiły grunty orne i ogrody). Również w Kucharach w k. XIX wieku funkcjonował niewielki folwark z jedynym domem, 23 mieszkańcami i posiadający 510 mórg ziemi (ornej 260). Odnotowano też folwark w Mstowie, który był wówczas majoratem gen. Zabłockiego, nie podano jednak ilości zabudowań. 18

Mokrzesz nieistniejący spichlerz w zespole dworskim, foto z 1985 r. AWKZ w Częstochowie 19

Mstów, widok założenia od strony wschodniej, foto z 1989 r, AWKZ w Częstochowie Mstów, nieistniejące zabudowania folwarczne, przy ul. Jurajskiej, foto z 1975 r. (AWKZ w Częstochowie) Już w XX wieku majątek przeszedł w ręce najpierw niejakiego Szwajcara (?), a później Karola Łąckiego. Na początku lat 30-tych XX stulecia w skład zespołu dworskiego wchodził dwór parterowy zbudowany z kamienia, z oszklonym 20

gankiem od frontu i portykiem kolumnowym od strony północnej, zlokalizowany był w centrum założenia. W 1944 został doszczętnie zniszczony pożarem i rozebrany. Cały teren dworski ogrodzono pełnym murem z kamienia wapiennego, od północy znajdował się wjazd przez okazałą bramę (ślady bramy widoczne były jeszcze w latach 80-tych ), obok figury św. Floriana na owalny podjazd przed dworem. Podjazd ów ozdobiony był gazonem obsadzonym brzegiem krzewami róż. Od strony północnej do budynku dworu przylegał taras flankowany symetrycznie rosnącymi kasztanowcami. Po stronie południowo-wschodniej dworu posadowiono rządcówkę i czworaki, zabudowania gospodarcze znajdowały się we wschodniej części założenia. Mstów, rządcówka i czworaki od strony zachodniej, foto z 1989 r. (AWKZ w Częstochowie) 21

Mstów, figura św. Floriana przy wjeździe do zespołu dworskiego, foto z 1989 r.(awkz w Częstochowie) Na temat folwarku w Jaskrowie informują nas materiały wytworzone w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. Dowiadujemy się, iż przynależało doń 1269 mr ziemi (z czego 462 ziemia orna i ogrody, 23 łąki, 160 pastwiska, 590 las). Zinwentaryzowano 10 budynków 4 były murowane, a 22

drewnianych. Jaskrów, nieistniejący spichlerz w folwarku, foto z 1985 r. AWKZ w Częstochowie Jaskrów, rządcówka, foto z 1976 r., AWKZ w Częstochowie 23

W k. XVIII stulecia w wymienionych dworach i folwarkach zamieszkiwało w sumie 45 członków rodzin szlacheckich, przy czym w Kobyłczycach odnotowano 14, a w Małusach Małych 12, pozostali mieszkali w Małusach Wielkich i Mokrzeszy po 5 osób, w Jaskrowie 6 a Siedlcu 3 osoby. 3. Młyny, karczmy,browary, gorzelnie itp. Ważnym elementem niezbędnym w codziennym życiu osady był młyn, kuźnia i inne urządzenia. Informacje na ten temat posiadamy dopiero z XVIII wieku. Na omawianym obszarze, ze względu na występujące tu cieki wodne odnotowano młyny w Kobyłczycach, Małusach Wielkich, Zawadzie, 2 młyny koło Mstowa (jeden z nich to Raysko, drugi Chrapon). Nader licznie wzmiankowane są karczmy zlokalizowane w Kobyłczycach, Małusach Wielkich, oraz po dwie w Siedlcu, Mokrzeszy i Małusach Małych. Ponadto na mapie kwatermistrzowskiej (1835 r.) zaznaczono karczmę w połowie drogi z Zawady do Kobyłczyc nazwaną Zaydrose. Browarów w XVIII stuleciu odnotowano tylko 3, w Małusach Wielkich i dwa wjezdne w Mokrzeszy. Najwcześniej bo w XV wieku wzmiankowana jest karczma w Siedlcu w części przynależnej do właścicieli prywatnych. W XIX wieku w Mokrzeszy funkcjonowała fabryka łyżek blaszanych, piec wapienny, cegielnia, gisernia, młyn wodny, tartak i smolarnia. Omawiany obszar obfituje w bogactwo naturalne jakim są pokłady kamienia wapiennego. W XIX -wiecznym materiale źródłowym wskazano je w Małusach Wielkich, Mokrzeszy, Kucharach, Kobyłczycach, Wancerzowie 24

V. UKŁADY PRZESTRZENNE 1. Układ urbanistyczny Mstowa Na obszarze obecnej gminy Mstów powstał tylko jeden organizm miejski. Wyznaczony w średniowieczu układ przestrzenny był wzorowany na układzie przestrzennym miasta Środy. (Lokacja miasta Mstowa odbyła się na prawie niemieckim, w odmianie średzkiej). Zlokalizowany w miejscu osady targowej, otrzymał prostokątny rynek i siatkę ulic. Zgodnie ze średniowiecznymi zasadami siedziba władz miejskich posadowiona była na rynku. Podobnie zresztą jak i wspomniane w XV wieku jatki rzeźnicze. Wokół rynku oraz wzdłuż ulic wyznaczone były parcele, na których mieszczanie mstowscy budowali swoje domy. Parcele posiadały zwykle dość znaczną powierzchnię, ponieważ oprócz budynku mieszkalnego musiały się tam znaleźć wszystkie obiekty związane z gospodarstwem (budynki gospodarcze, inwentarskie, stodoły, czasem browarki itp.). W pierzejach rynku parcele zajmowali najznaczniejsi obywatele miasta, najczęściej byli to rzemieślnicy, którzy w XV-wiecznym Mstowie posiadali liczną i różnorodną reprezentację. Ważną instytucją w średniowiecznym mieście był kościół parafialny. W przypadku Mstowa początkowo był to kościół prowadzony przez kanoników regularnych, później ze względu na rozdzielenie administracyjne zespołu klasztornego od miasta - klasztor pozostał w diecezji gnieźnieńskiej natomiast miasto w diecezji krakowskiej koniecznością stało się wzniesienie nowego kościoła parafialnego. Zbudowano go po drugiej stronie Warty naprzeciwko klasztoru i nadano wezwanie św. Stanisława Biskupa. Na przełomie XIX i XX wieku w południowo-wsch. części miasta wytyczono miejsce dla wybudowania stodół dla mieszczan mstowskich. Z powodu wtórnych podziałów parceli, których powierzchnia znacznie zmalała, dla stodół często brakowało już miejsca. 25

Mstów, Stodoły, foto z 1975 r. AWKZ w Częstochowie Mstów, Drewniana stodoła, foto z 1950 r., AWKZ w Częstochowie 26

Mstów widok na klasztor i drewniany most, foto ok. 1950 r., AWKZ w Częstochowie Mstów Widok ogólny, foto z 1950 r. AWKZ w Częstochowie 27

Widok na klasztor po prawej zabudowania Mstowa, foto z 1979 r. AWKZ w Częstochowie 28

Mstów, Obraz Targ w Mstowie 1899(ołówek, akwarela), ze zbiorów MNW w Warszawie. Mstów, nieistniejący budynek narożny, foto z 1979 r. AWKZ w Częstochowie 29

Mstów, widok na pd.-wsch pierzeję rynku, foto z 1979 r. AWKZ w Częstochowie Wancerzów, widok na zespól klasztorny, na pierwszym planie jedna z piwnic, foto z r. 1950 AWKZ 30

Mstów, Dom ul.wolności 32, foto z 1975 r. AWKZ w Częstochowie Mstów, dom pl. Mickiewicza nr 16, foto z 1975 r. AWKZ w Częstochowie 31

Mstów, Dom pl. A. Mickiewicz nr 2, foto z 1975 r, AWKZ w Częstochowie Mstów, Dom ul. Wolności 16, foto z 1975 r. AWKZ w Częstochowie 32

2. Układy ruralistyczne Genezy kształtu przestrzennych wsi upatrywać należy u zarania osadnictwa na tym terenie, ale dopiero na przełomie XIV i XV stulecia w procesie urządzania osad na prawie czynszowym powstawały na tym obszarze typowe układy przestrzenne wsi : ulicówka i rządcówka. Wycinek Mapy szczególnej woj. krakowskiego i X. siewierskiego. 33

Wycinek Mapy z 1802 Wycinek Mapy Kwatermistrzowskiej z 1827 r. 34

Wycinek Topograficznej Karty Królestwa Polskiego 1839 Zmiany przestrzenne jakie nastąpiły na przestrzeni stuleci, spowodowały, że historyczne, pierwotne układy uległy zatarciu. Odtworzenie historycznego krajobrazu tego obszaru wymaga dodatkowych, dogłębnych badań. Na podstawie analizy dostępnych źródeł kartograficznych można jedynie domniemywać, że osady z omawianego obszaru posiadały typowe dla Małopolski układy przestrzenne. O układzie przestrzennym osad skąpe informacje przekazują nam dopiero mapy z 1 poł. XIX wieku. Chociaż należy zaznaczyć, iż wydarzenia, które miały miejsce w latach 40-tych XIX wieku w dużej mierze zapewne doprowadziły do przestrzennych reorganizacji osad. Ich lokalizacja w większości przypadków w zasadzie nie uległa zmianie, z wyjątkiem Srocka, gdzie musiała nastąpić translacja osady. Na mapie z lat. 30-tych XIX wieku wieś rozlokowana była na południe od obecnej osady. Można także bez trudu wskazać starsze części osad takich jak Mokrzeesz (ob. ul. Kościelna), Zawada (ob. ul. Główna), Jaskrów (ob. ul. Starowiejska). 35

Wycinek Topograficznej Karty Królestwa Polskiego 1839 r Wycinek Topograficznej Karty Królestwa Polskiego 1839 r 36

Wycinek mapy z 1910 r. Osady na obszarze obecnej gminy Mstów należały raczej do niewielkich. Pewne informacje posiadamy jednak dopiero z ostatniej ćwierci XVIII stulecia. Wówczas to najbardziej rozbudowaną osadą była wieś Mokrzesz ale liczba domów podana została łącznie z Wolą Mokrzeską i wynosiła 53 dymów (czyli domów mieszkalnych, posiadających komin), w których mieszkało 267 osób. W XIX wieku wieś rozwijała się bardzo dynamicznie, zwłaszcza pod względem demograficznym. W 1827 tylko w Mokrzeszy odnotowano 30 domów i 260 mieszkańców, a pięćdziesiąt lat później było ich już 52 i 370 mieszkańców. Wówczas we wsi funkcjonowała fabryka łyżek blaszanych, piec wapienny, cegielnia, gisernia, młyn wodny, tartak i smolarnia. W dalszej kolejności należy wymienić Jaskrów (37 domów 201 mieszkańców), który rozrastał się powoli, ale konsekwentnie, wzdłuż głównej drogi wiodącej z Częstochowy do Mstowa. W 1827 r posiadał 41 domów i 229 mieszkańców, a w 1880 r. liczba domów wzrosła do 52, mieszkańców natomiast do 387 osób. 37

Podobnej wielkości wsią w ostatnim dwudziestoleciu XVIII wieku była Zawada, zabudowana 34 domami z 229 mieszkańcami, ale w przeciwieństwie do Jaskrowa następne stulecie nie przyniosło rozbudowy osady. Liczba domów pozostała taka sama odnotowano natomiast przyrost ludności do 272 osób. Odmiennie postępował rozwój wsi Siedlec, która w latach 1788-92 posiadała 30 domów i 159 mieszkańców, w 1827 odnotowano 37 domów i aż 231 mieszkańców. Pod koniec XIX wieku powstały osady Siedlec Mirowski kolonia włościańska, posiadająca 20 domów i 146 mieszkańców z osadą karczemną składającą się z jednego domu i 5 mieszkańców oraz Siedlec Wójtostwo zabudowana 33 domami zamieszkiwanymi przez 217 osób. Oddzielnie wyszczególniono Siedlec folwark z 6 domami i 16 mieszkańcami. Małusy Wielkie w XVIII wieku podobnie jak Zawada przy stosunkowo nielicznej zabudowie (29 domów) posiadały 216 mieszkańców. Niewiele w tym względzie zmieniło się w następnym stuleciu, bowiem przy wzroście liczby domów proporcjonalnie wzrastała liczba ludności.(w 1827 r. 39 domów, 236 mieszkańców, a pod koniec XIX w wieś i folwark liczyły 63 domy i 331 mieszkańców) W pobliskich Małusach Małych w 1788 roku było 17 domów i 102 mieszkańców, a w 1827 r. liczba domów i ludności zmalała (14 domów 91 mieszkańców). Należy jednak zauważyć, że pod koniec XIX wieku założono Kolonie Małusy, w której odnotowano 14 domów i 121 mieszkańców. Stara średniowieczna wieś Kobyłczyce w XVIII wieku posiadała 23 domy zasiedlone 110 osobami, w XIX wieku nastąpił dość dynamiczny wzrost ludności przy niewielkim zabudowy w 1827 r. 25 domów i 172 mieszkańców, a w 1888 30 domów i 227 mieszkańców. Do małych osad zasiedlających się powoli należy zaliczyć Srocko, które w XVIII wieku posiadało 12 domów i 92 mieszkańców, w 1827 r liczba domów wzrosła do 16 ale mieszkańców nie przybyło. Dopiero w 1880 roku nastąpił skokowy przyrost ludności do 169, zamieszkujących 19 domów. Podobnie rozwijał się Brzyszów, gdzie w XVIII wieku odnotowano 11 domów i tylko, 57 mieszkańców, w XIX wiecznych materiałach wieś nie została uwzględniona. 38

W przypadku Kucharów, Kłobukowic i Krasic nie posiadamy danych z XVIII wieku. Wiemy natomiast, że w 1827 r. Kuchary posiadały 36 domów i 165 mieszkańców, a 60 lat później odnotowano wzrost ludności do 259 i niewielki spadek liczby domów do 34. W Kłobukowicach natomiast na przestrzeni XIX stulecia nastąpił regres w rozwoju przestrzennym. Z 19 domów zamieszkiwanych przez 100 osób w 1827 r., w 1880 roku wymieniono jedynie 9, z czego 4 należały do folwarku, a liczba mieszkańców zmalała do 56. Należy wspomnieć, że dobra kłobukowickie składały się z folwarków oraz wsi Kłobukowice i Kuchary. Wieś Krasice w 1827 roku była najbardziej rozbudowaną osadą posiadała wówczas 64 domy i 260 mieszkańców, stanowiła własność rządową. W 1885 roku nastąpił gwałtowny wzrost liczby mieszkańców aż do 622 osób, przy czym liczba domów zmniejszyła się do 54. Osobnego omówienia wymaga wieś Wancerzów, która aż do 1868 roku była typową dla interesującego nas obszaru osadą. W 1826 roku odnotowano tu 30 domów i 378 mieszkańców, a w 1885 pomimo, że była już wówczas siedzibą gminy spadła zarówno liczba mieszkańców do 220 jak i domów do 28, do wsi przynależała także osada młyńska. Siedzibą władz gminnych Wancerzów pozostawał do 1952 r., kiedy to jednostka o nazwie gmina Wancerzów została zniesiona przez przemianowanie na gminę Mstów. Należy zaznaczyć, że w XVIII wieku w osadach mstowskich określoną rolę pełniła także społeczność żydowska w sumie zarejestrowano ok. 30 osób. 39

VI. ZABUDOWA 1. Zabudowa wsi Nieco więcej na podstawie istniejącego stanu badań można powiedzieć o typach zabudowy jakie występowały na interesującym nas obszarze. Przeważały tu zagrody wielobudynkowe, gdzie dom mieszkalny, stodoła i budynki gospodarcze stanowiły wyodrębnioną całość. W zależności od działki siedliskowej budynek mieszkalny usytuowany był kalenicą lub szczytem do drogi. W głębi działki, równolegle do drogi ustawiano stodołę, a z prawej, lub z lewej prostopadle do stodoły budynek gospodarczy. Najczęściej zagrody posiadały jednak dwa budynki : dom i obora pod jednym dachem, w głębi wolnostojąca stodoła, czasem dodatkowo spichlerzyk, piwniczkę lub inny obiekt wspomagający. Mokrzesz nieistniejące zagrody foto z 1990 r. AWKZ w Częstochowie 40

Mokrzesz,nieistniejący murowany chlewik zagroda nr 96, foto z 1982 r. AWKZ Materiałem stosowanym do budowy zagród było drewno, później dopiero w k. XIX i na pocz. XX wieku zaczęto stosować kamień wapienny, zwłaszcza przy wznoszeniu budynków inwentarskich i obór. Początkowo były one zapewne konstrukcji zrębowej, a później sumikowo-łątkowej. Charakterystycznym elementem są murowane ściany szczytowe. Konstrukcja dachu czterospadowa, o poszyciu ze słomy, z czasem przekształcone na dwuspadowe. 41

Jaźwiny, nieistniejąca chałupa nr 23, foto z 1982 r AWKZ Jaźwiny, nieistniejąca murowana obora w zagrodzie nr 26, foto 1982, AWKZ 42

Małusy Małe, nieistniejąca zagroda nr 61, dom i obora pod jednym dachem, foto 1983, AWKZ Małusy Małe, nieistniejąca zagroda nr 51, drewniany dom i murowana obora pod jednym dachem, foto 1983, AWKZ 43

Kobyłczyce, nieistniejąca zagroda nr 68, foto 1983, AWKZ w Częstochowie Małusy Małe Kolonia, zagroda nr 45. Foto 1990 r., AWKZ w Częstochowie 44

Małusy Małe Kolonia, chałupa nr 41, foto 2012 Mokrzesz, chałupa w zagrodzie ul. Kościelna nr 4, foto z 1990 r. AWKZ w Częstochowie 45

Mokrzesz, zagroda ul. Kościelna nr 6, foto 1990 r. AWKZ w Częstochowie Należy podkreślić, że to zagrody tworzyły zasadniczy element krajobrazu wsi, uzupełniany założeniami dworskimi, czy folwarcznymi, wspomnianymi wyżej. 2. Obiekty sakralne W krajobrazie obecnej gminy Mstów niewątpliwą dominantą był i pozostaje nadal zespół klasztorny w Mstowie. pw. Wniebowzięcia NP. Marii i św. Augustyna w Mstowie. Pierwotny wzniesiony p.p. w 1 poł. XIII w., bezpośrednio po osadzeniu zakonników. Jako murowany z kamienia wzmiankowany przez Jana Długosza. Zniszczony pożarem w 1566 r Odbudowany kosztem Mikołaja Wyżyckiego, bpa chełmskiego, prepozyta mstowskiego, zawalił się, rozebrany niemal do fundamentów 46

i odbudowany w latach 1718-46 za prepozyta Jana Władysława Zakrzewskiego. Konsekrowany w 1748 roku. Wielokrotnie niszczony pożarami: 1776, 1800 i 1879. Mstów,widok na klasztor i kościół św. Stanisława, ryc. z 1872 47

Mstów, widok na klasztor przed 1914 r. Ok. 1900 r podwyższono wieże o jedną kondygnację i nakryto pseudogotyckimi hełmami wgł. projektu arch. Stefana Szyllera. W latach 1914-1918 poważnie zniszczony. Odrestaurowany w latach 1923-1936, m.in. przywrócono wieżom pierwotną wysokość i nakryto pseudobarokowymi hełmami. Remontowany w latach 1956-1960, w latach 80-tych XX w. Pierwotny klasztor wzniesiony w 1 poł. XIII w. Obecny zbudowany zapewne w 2 poł. XV wieku, z wykorzystaniem wcześniejszych fragmentów. Wielokrotnie przebudowany, m.in. w 1 poł. XVII w., ok. poł XVIII w., po pożarze 1766 roku. po kasacie zakonu 1819 r. (adaptacja na szkołę oraz mieszkanie proboszcza i wikarego) i 1923-36. 48

Mstów, Brama do klasztoru, foto z 1950 r. AWKZ w Częstochowie 49

Mstów, Dziedziniec klasztoru, foto z 1950 r. AWKZ w Częstochowie Mury z basztami otaczające założenie klasztorne wzniesiono zapewne w latach 40-tych XVII w, następnie poszerzono w 1 poł. XVIII w. W latach 1925-32 poddano je gruntownej reperacji i konserwacji. 50

Mstów, zrujnowany mur ogradzający zespół klasztorny oraz baszta, widok z 1920 r. (NAC w Warszawie) Mstów zespół klasztorny klasztorny, widok z 1950 r. 51

Mstów posiadał jeszcze dwa inne kościoły. Pierwszy z nich pw. św. Stanisława Biskupa wzniesiony został w latach 1456-1467 prawdopodobnie w miejscu istniejącej tu wcześniej drewnianej kaplicy, usytuowany nad rzeką Wartą przy moście. Na drugim brzegu Warty funkcjonował klasztor kanoników Regularnych. Zniszczony pożarem w 1879 roku nie został już odbudowany. Mstów, nieistniejący kościół pw. św. Stanisława Biskupa, widok z 1844-1846, (Gabinet ryc. BUW, Albumy K. Stronczyńskiego, IV, 1851, tabl. 56) W czasie pierwszej wojny światowej oddziały gen. Hallera na fundamentach kościoła zbudowały łaźnię, a później już po drugiej wojnie światowej po 1948 roku w historycznym miejscu stanęła mleczarnia. Wygląd kościoła znany jest z rysunków i rycin z przełomu XIX wieku. 52

Mstów Widok na zespół klasztorny kanoników regularnych, zabudowania Mstowa i kościoła pw. św. Stanisława biskupa Był to obiekt murowany, jednonawowy z kwadratową, masywną wieżą od zachodu. Nawa i prezbiterium wsparte szkarpami. Nawę nakrywał dwuspadowy dach, a wieżę namiotowy o poszyciu z gontów. Z akt wizytacji biskupich z XVI wieku dowiadujemy się, że wewnątrz znajdował się tylko jeden ołtarz z nastawą w formie tryptyku, na trzech obrazach przedstawiono życie i męczeństwo św. Stanisława. 53

Mstów kaplica pw. św. Wojciecha, widok z 1950 r. Archiwum WKZ w Częstochowie. Kaplicę pw. św. Wojciecha wzniesiono w 1620 roku z fundacji Wojciecha Podlejskiego, burmistrza mstowskiego. Od XVII wieku również społeczność żydowska posiadała w Mstowie swoją świątynię. Synagoga zlokalizowana była przy ob. ul. Kościelnej wzniesiona została w 1697 r. 54

Mstów, miejsce po synagodze, ul. Kościelna. W archiwaliach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie zachował się jej opis, z którego wynika, iż była to budowla dość obszerna, barokowa, trójnawowa, nakryta stropem. Nawę główną (środkową) od naw bocznych oddzielały kolumny z białego marmuru (prawdopodobnie jednak z piaskowca). Wnętrze bogato zdobione malowidłami o symbolice żydowskiej, w charakterystycznej kolorystyce: złotej, srebrnej, zieleni, niebieskiej i sepii. Posadzka wykonana była w technice mozaikowej. Wewnątrz w partii wejściowej, galeria na piętrze przeznaczona dla kobiet (babiniec), przy przeciwległym szczycie monumentalne schody do Arki Przymierza. Elewacje posiadały detal architektoniczny w postaci wydatnych gzymsów. Na fasadzie dodatkowo umieszczone były tablice z dziesięcioma przykazaniami. Otwory okienne oraz drzwiowe zamknięte były pełnym łukiem. Okna w fasadzie posiadały masywne okiennice. Do synagogi przylegał niewielki 55

budynek biblioteki żydowskiej. Synagoga użytkowana była do drugiej wojny światowej. Na początku okupacji Niemcy urządzili w niej magazyn wojskowy, a później wyburzyli. 3. Kapliczki i krzyże przydrożne Na terenie omawianego obszaru na przestrzeni wieków powstawało wiele kapliczek kubaturowych i niekubaturowych oraz krzyży przydrożnych. Do ich budowy wykorzystywano zarówno drewno jak i kamień wapienny. Fundatorami byli właściciele ziemscy oraz mieszkańcy wsi. Wznoszono je z reguły na działkach prywatnych. Przykładem są kaplice pw. Nawiedzenia NMP w Mokrzeszy, ufundowana w 1903 r. przez Macieja i Agnieszkę Dziurkowskich, w Siedlcu pw. św. Antoniego, ufundowana w 1832 r. Większe murowane obiekty lokalizowano w osadach znaczniejszych np. w Mokrzeszy, w Jaźwinach, Zawadzie i Siedlcu posiadają identyczną bryłę, założoną na planie prostokąta, nakryte dwuspadowymi dachami z sygnaturką pośrodku kalenicy, wyjątek stanowi kaplica w Mokrzeszy, gdzie sygnaturkę umieszczono bezpośrednio w szczycie. Mokrzesz, kaplica Najświętszej Marii Panny z 1903 r. Foto z 1990 r. 56

Jaźwiny, kaplica, stan z 1970 r. Zawada, kaplica sprzed 1930 r., foto z 1985 57

Interesujące bliźniacze kapliczki z rzeźbami św. Jana Nepomucena znajdują się w Mstowie. Zbudowane z cegły na rzucie prostokąta, nakryte dwuspadowymi daszkami, wewnątrz nisza, w której umieszczone są rzeźby. Mstów, kapliczka św. Nepomucena u góry,nie wydatowany szkic do obrazu, na dole widok z 1996 r. 58

Drewniane kapliczki odnotowano w Krasicach i Małusach Wielkich, przy czym ta ostatnia niegdyś znajdowała się w obrębie zespołu dworskiego. Małusy Wielkie, kapliczka z rzeźbą Chrystusa, foto z 1984 r. Krzyże i małe kapliczki stawiano w miejscach ważnych, znaczących dla miejscowej społeczności - przy kościele, w centrum osady lub wsi wyznaczając w ten sposób ich punkt centralny, na początku lub na końcu zabudowań wsi wytyczając jej granice; na rozstajnych drogach, gdzie żegnano odchodzących; w miejscu gdzie znaleziono kości ludzi dotkniętych zarazą lub poległych w potyczkach wojsk napoleońskich i szwedzkich oraz przy ścieżkach prowadzących do lasu, czy na skraju pól. 59

Krzyże stawiano też dla upamiętnienia nagłej śmierci. Kiedy człowiek zginął tragiczną śmiercią w wypadku, w wyniku zabójstwa, od uderzenia pioruna, wierzono, że jego dusza nie zazna spokoju dopóki nie zostanie postawiony przydrożny krzyż lub kapliczka. One miały zapewnić wieczny spokój. Na terenie gminy ilość tych obiektów jest wyjątkowo duża, większość pochodzi z XX stulecia, ale przynajmniej niektóre ustawiono w miejscu wcześniejszych. 60

VI. OBIEKTY SEPULKRALNE Cmentarze grzebalne aż do pocz. XIX wieku znajdowały się wokół kościołów parafialnych, dopiero później władze zaleciły przenoszenie cmentarzy poza zabudowania miejskie. W 1811 roku przy istniejącym kościółku pw. św. Wojciecha urządzono cmentarz grzebalny, z czasem został ogrodzony kamiennym murem. Najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z lat czterdziestych XIX stulecia. Drugi cmentarz zlokalizowany był przy obecnej ul. Jurajskiej ok. 350 m na wschód od budynku UG, zajmował powierzchnię ok. 0.7 ha, założony został przed 1880 r. Jeszcze w 1916 roku przeniesiono tu szczątki 199 żołnierzy rosyjskiej armii i 88 niemieckiej, poległych w walkach w 1914 r. W roku 1935 szczątki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz w Ciecierzynie. Teren zabudowano. Mstów, Wancerzów. Wycinek Mapy z 1916 r W Mstowie był także cmentarz, który miejscowa ludność określa jako choleryczny, niestety brak wzmianek źródłowych uniemożliwia weryfikację tych tradycyjnych przekazów. 61

Społeczność żydowska posiadała również swój cmentarz (kirkut), założony w 1897 roku (przy ob. ul. Kilińskiego), zniszczony w czasie okupacji niemieckiej. Część macew wykorzystano do budowy chodnika wzdłuż ul. Bibliotecznej, część wrzucono do Warty. Podczas II wojny światowej na terenie cmentarza pochowano także ofiary egzekucji. W 1943 r. niemieccy żandarmi z Chorzenic rozstrzelali na cmentarzu żydowskim w Mstowie 7 osób narodowości żydowskiej. Zwłoki pochowano w miejscu zbrodni. Mstów zniszczony cmentarz żydowski, foto wykonana w 1946 r. Wirtualny Sztetel W 1986 r. zinwentaryzowano 14 fragmentów macew, poniżej przedstawiono fotografie kilku z nich. Macewa nieznanej osoby zm. w 1 poł. XX w (fragment (wym 36x25 cm) 62

Macewa nieznanego mężczyzny zm. w 1 poł. XX w. (63x75) Nagrobek Dawida Berkowicza zm. 18 stycznia 1928 r. (fragment) (55x42 cm). 63

Macewa nieznanej osoby Macewa Frajdil Pulis 25 Nisan (5/678) = 8) zm. w 1 poł. XX w (20x 24 cm kwietnia 1918 r.(142x72 cm)) Macewa Abrahama S. Arona zm. 23 adar szeni (5/665)- 27 marca 1905 r. (64x66 cm) 64

Macewa nieznanej kobiety zm. w 1 poł. XX w (49x65) 65

VIII. Bibliografia (wybór) I. Źródła Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis cracoviensi, wyd. A. Przeździecki, t.iii, Kraków 1864 Lustracja dróg województwa krakowskiego z roku 1570, wyd. B. Wyrozumska, Wrocław 1971 Materiały do słownika historyczno-geograficznego w dobie Sejmu Czteroletniego (1788-92), oprac. K. Buczek, T. Czort, J. Szczudło, A. Szumański, Warszawa-Wrocław-Kraków 1939-1960 Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez A. Pawińskiego. Małopolska t.iii, Źródła Dziejowe t. XVI, Warszawa 1886 Słownik historyczno geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t-1-15,warszawa 1880-1914 Zajączkowski S., Zajączkowski S.M., Materiały do słownika geograficznohistorycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do roku 1400, cz. I i II, Łódź 1970 II. Opracowania Antoniewicz M., Herby miast województwa częstochowskiego, Częstochowa 1981. Tenże, Metryki miast i miejscowości gminnych powiatu częstochowskiego, Ziemia Częstochowska t. XXVII, Szkice i materiały dotyczące ziem powiatu częstochowskiego, pod red. M. Antoniewicza, Częstochowa 2000. Borowska-Antoniewicz J. Dawna architektura Częstochowy i regionu w ikonografii XVII XX wieku, Częstochowa 1988. 66

Taż, Zasoby dóbr kultury na ziemiach powiatu częstochowskiego, Ziemia Częstochowska t. XXVII, Szkice i materiały dotyczące ziem powiatu częstochowskiego, pod red. M. Antoniewicza, Częstochowa 2000. Detloff P., Kościół kanoników regularnych laterańskich w Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 1998, z.4. Mstowie. Detloff P., Średniowieczny system nowożytnych obwarowań w Mstowie, [w:]krajobrazy. Księga pamiątkowa w 70 rocznicę urodzin Profesora Janusza Bogdanowskiego, Kraków 2000. Hohensee-Ciszewska H., Przypuszczenia o romańskich założeniach kościołów w Mstowie i Kłobucku, Biuletyn Historii Sztuki, 27, 1965, nr 2. Taż, Zabytki sztuki powiatu częstochowskiego, Zaranie Śląskie, 21, 1958. Jaśkiewicz A., Ikonografia zabytków Częstochowy i okolicy, katalog wystawy, Częstochowa 1991. Tenże, Zabytki sztuki, Ziemia Częstochowska t. XXVII, Szkice i materiały dotyczące ziem powiatu częstochowskiego, pod red. M. Antoniewicza, Częstochowa 2000. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VI, Dawne województwo częstochowskie, z. 4 Dawny powiat częstochowski, pod red. I Rejduch Samkowej i J. Samka, Warszawa 1979. Kantor-Mirski M., Warowny klasztor w Mstowie, Sosnowiec 1929. Kiryk F., Rozwój urbanizacji Małopolski w XIII-XVI wieku, Kraków 1974. Koj J., Ziemie powiatu częstochowskiego we wczesnym średniowieczu. Zarys problematyki, Ziemia Częstochowska t. XXVII, Szkice i materiały dotyczące ziem powiatu częstochowskiego, pod red. M. Antoniewicza, Częstochowa 2000. Krasnowolski B., Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze ziemi krakowskiej w XIII i XIV wieku, cz. 1-2, Kraków 2004 Laberschek J., Średniowieczny Mstów, [w:] Częstochowa i jej okolice w średniowieczu, Kraków 2006. 67