Bartosz Kontny PROFESOROWI JERZEMU OKULICZOWI-KOZARYNOWI W OSIEMDZIESIĄTĄ ROCZNICĘ URODZIN Profesor Jerzy Okulicz-Kozaryn to postać z pewnością nietuzinkowa, dla wielu wręcz pomnikowa. Pomnik to jednak nie spiżowy, ale pełen życia: ciepły, życzliwy, serdeczny i... ogromnie dowcipny. Poczuciu humoru towarzyszy dystans w stosunku do własnej osoby, co również odróżnia Go od statuarycznych luminarzy nauki. Osiemdziesiąta rocznica urodzin skłania do refleksji na temat dorobku Dostojnego Jubilata, a tym samym historii polskiej archeologii. Jerzy Okulicz-Kozaryn przez cały okres swojej aktywności naukowej związany był z warszawskim środowiskiem archeologicznym. Aby rozpocząć studia absolwent renomowanej szkoły im. Tadeusza Reytana pokonać musiał przeszkody natury nieformalnej, wynikające z niewłaściwego pochodzenia jest synem oficera lotnictwa, Jarosława Okulicza-Kozaryna, który podczas I Wojny Światowej został odznaczony za męstwo na polu walki krzyżem św. Jerzego, potem był zaś wysokim oficerem wojska polskiego, który przejął faktyczne dowództwo obrony Wilna we wrześniu 1939 r. Z tego powodu syn początkowo nie został przyjęty na studia. Zainteresowania prahistoryczne skłoniły Go w tej sytuacji do podjęcia pracy w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Zanim rozpoczął studia pracował tu jako sekretarz administracyjny, a od 1954 r. jako asystent. W ten sposób nie tylko zdobył podstawy warsztatu archeologicznego, ale także dzięki dostępowi do zbiorów bibliotecznych oraz kontaktom z zatrudnionymi oraz współpracującymi z muzeum starszymi naukowcami prowadził równoległe studia archeologiczne. W warszawskim muzeum zetknął się z Jerzym Antoniewiczem, któremu pomagał prowadzić wykopaliska na grodzisku w Jeziorku (w niektórych okresach i to jeszcze przed podjęciem studiów w zasadzie nimi kierując). Współpraca z Jerzym Antoniewiczem zaowocowała jednak przede wszystkim zrodzeniem się zainteresowania archeologią ziem bałtyjskich. W rezultacie, po obronie pracy magisterskiej, poświęconej cmentarzysku w Netcie (1955 r.), w drugiej połowie lat pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, uczestniczył w badaniach Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej (badania na cmentarzysku w Szwajcarii, a następnie już całkowicie samodzielnie w Osinkach). W latach 1962 1966, jako doktorant-stypendysta Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN w Warszawie, podjął badania na północnym Mazowszu. Ich plonem Pruthenia, 2010, t. V, s. 7 14
8 Bartosz Kontny była praca doktorska, obroniona w 1966 r., wyodrębniająca tzw. grupę nidzicką kultury przeworskiej i stanowiąca wzór badań osadniczych. Na owe czasy była to niekwestionowana rewelacja. Cytowana wielokrotnie w literaturze mimo braku publikacji, ujrzała światło dzienne w 2006 r.: wersja CD została załączona do dedykowanej Mu księgi jubileuszowej Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych. W 1968 r. Jerzy Okulicz-Kozaryn podjął pracę na Uniwersytecie Warszawskim, zatrudniony jako adiunkt w Katedrze Archeologii Pradziejowej i Wczesnośredniowiecznej (później Instytut Archeologii). Tu habilitował się w 1971 r., a jego praca habilitacyjna Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., wydana w 1973 r., na długie lata stała się podręcznikiem, stanowiąc podstawowe źródło wiedzy badaczy różnych epok, zajmujących się problematyką wschodnich pobrzeży Morza Bałtyckiego. Po dziś dzień żywo dyskutowane są zawarte w niej pionierskie próby usystematyzowania zjawisk kulturowych na tym obszarze. Pracując na Uniwersytecie Jubilat tworzy unikalne centrum archeologii bałtyjskiej, kształcąc nowe pokolenia badaczy specjalizujących się w tej tematyce. Organizuje przy tym liczne ekspedycje wykopaliskowe w północno-wschodniej Polsce, na stanowiskach datowanych na okresy od wczesnej epoki żelaza po wczesne średniowiecze (z najważniejszych: Rembielin, Wyszembork i Szurpiły). W pracach badawczych często towarzyszy Mu Małżonka Łucja Okulicz- Kozaryn, z którą tworzą niezapomniany tandem. Jednocześnie rozwija On ośrodek badań nad okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich. Jego kolejni magistranci i doktoranci zasilają kadrę naukową instytucji archeologicznych w różnych częściach kraju. Aktywności tej udaje się Mu nadać ramy formalne: jest organizatorem i kierownikiem Zakładu Archeologii Starożytnej Europy, który powstaje na Uniwersytecie w 1973 r. Jednocześnie utrzymuje więź z Polską Akademią Nauk w latach 1976 1991 jest członkiem Komitetu Nauk Demograficznych PAN i przewodniczącym Sekcji Paleodemografii w tym Komitecie, a od 1990 r. członkiem Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN. Można śmiało powiedzieć, że Jerzy Okulicz-Kozaryn jest osobą niekonfliktową, otwartą i życzliwą. Jego styl uprawiania nauki daleki jest od ortodoksji chętnie promuje uczniów prezentujących poglądy niekoniecznie zgodne z Jego własnymi, byle dobrze uargumentowane. Z racji na swoją pozycję, stale zresztą rosnącą (w 1985 r. zostaje profesorem, od 1994 r. profesorem zwyczajnym) pomaga wielu wartościowym badaczom znaleźć pracę w zawodzie. Zapewne właśnie z powodu swojego stosunku do ludzi Jubilat pozostaje ponad podziałami, łącząc środowiska naukowe, często pozostające w tradycyjnie niezbyt przychylnych stosunkach. Wyrazem okazywanego Mu w zamian szacunku jest m.in. organizacja i prezesura (w latach 1988 1991) Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich, ale jest On także członkiem kilku regionalnych towarzystw naukowych, ośrodków badań naukowych, rad muzealnych etc. Wdzięczność uczniów i współpracowników uzewnętrzniła się przy tym bezprecedensowym faktem dedykowania Mu aż trzech ksiąg jubileuszowych: Concordia.
Profesorowi Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin 9 Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, Warszawa 1996; Officina Archaeologica Optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, VII, Warszawa 2001; Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, XIV, Warszawa 2006 a na tym zapewne się nie skończy. Osobną kartę stanowi aktywność antysystemowa w czasach komunistycznych, w którą angażuje się wraz z Żoną i w której również wyraża się Jego serdeczność dla ludzi. Apogeum tej działalności jest organizacja kampanii wyborczej Solidarności w Elbląskiem, w pierwszych, częściowo wolnych wyborach w czerwcu 1989 r. Jest Jubilat człowiekiem-instytucją. Składa się na to dorobek naukowy, nowatorstwo w badaniach (studia językoznawcze, osadnicze czy paleodemograficzne), ale także niebywała liczba ekspedycji, w których uczestniczył, prowadzonych na najważniejszych stanowiskach archeologicznych naszego kraju. Dzięki tej ostatniej formie aktywności jest On niczym Flinders Petrie polskiej archeologii na ogromnej części istotnych stanowisk, badanych obecnie, On był już wcześniej. Ten imponujący dorobek nie stanowi zamkniętego rozdziału. Nie przestaje bowiem zdumiewać ciągle ogromna aktywność Jubilata. Mimo, iż od 2001 r. jest na emeryturze, bierze udział w sympozjach i konferencjach krajowych, i międzynarodowych, współprzewodniczy seminariom bałtyjskim, odbywającym się od ponad 10 lat w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Recenzując prace naukowe czynnie uczestniczy w działalności dydaktycznej. Jego niekonwencjonalne pomysły i interpretacje, często łamiące utarte schematy naukowe, wciąż zapładniają umysły badaczy. Szczególnego podkreślenia wymaga jednak Jego udział w pracach zespołów badawczych, opracowujących materiały z kilku niesłychanie ważnych stanowisk, które już w tej chwili stanowią kamienie milowe polskiej archeologii. Wymienić należy tu cmentarzysko kultury wielbarskiej w Weklicach, badane przezeń wraz z Małżonką, prof. Łucją Okulicz-Kozaryn. Opracowanie, przygotowywane do druku wraz z mgr Magdaleną Natuniewicz-Sekułą, bliskie jest już ukończenia. Wierność archeologii bałtyjskiej wyraża się w zainicjowaniu i udziale w opracowaniu materiałów z cmentarzyska z późnego okresu wędrówek ludów w Nowince. Projekt, prócz Jubilata, realizowany przez niżej podpisanego oraz mgr. Mirosława Pietrzaka, również powinien wkrótce zostać zakończony. Zadaniem zakrojonym na największą skalę są jednak prace nad zespołem osadniczym w Szurpiłach. Miejsce to weszło na stałe do archeologii Polski dzięki Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi, a obecnie dzięki badaniom zespołu, złożonego z Jubilata oraz pracowników Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego i Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie daje ogromną nadzieję na rozwój archeologii bałtyjskiej, ze szczególnym uwzględnieniem okresu wczesnego średniowiecza. W ten sposób Jerzy Okulicz- Kozaryn nadal pozostaje w awangardzie badań archeologicznych w Polsce i kreśli nowe
10 Bartosz Kontny karty w archeologii okresu rzymskiego, wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza. Oby jak najdłużej! Fot. 1: Jerzy Okulicz-Kozaryn na moście w Avignon, 1966, fot. brak
Profesorowi Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin 11 Fot. 2: Od lewej J. Okulicz-Kozaryn, D. Jaskanis, M. Kaczyński, P. Jaskanis, Wyszembork, bez daty, fot. brak Fot. 3: Od lewej: M. Kaczyński, Z. Rajewski, T. Biniewski, J. Okulicz-Kozaryn, Grunwald 1960, fot. R. Odoj
12 Bartosz Kontny Fot 4: Jerzy Okulicz-Kozaryn z psem Lupim, Weklice 1985, fot. M. Szymczyk Fot. 5: Od lewej: D. Wołągiewicz, A. Waluś, Ł. Okulicz, M. Szymczyk, pies Lupi, J. Okulicz-Kozaryn, Piórkowo 1988 r., fot. R. Wołągiewicz
Profesorowi Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin 13 Fot. 6: Przy szkielecie konia, od lewej: J. Okulicz-Kozaryn, W. Nowakowski, Ł. Okulicz, M. Wielgus, Równina Dolna 1996 r., fot. brak
14 Bartosz Kontny Fot. 7: J. Okulicz-Kozaryn w Puszczy Białowieskiej, wrzesień 2010 r., fot. M. Karczewski
PRUTHENIA Tom V Olsztyn 2010
Pruthenia Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec (sekretarz), Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Tłumaczenia streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki: Marek M. Pacholec Wydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego Pruthenia oraz Towarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2010
Pruthenia Band V Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek Pacholec (Sekretär), Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Joachim Stephan Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek M. Pacholec Wissenschaftlicher Verein Pruthenia und Wojciech-Kętrzyński-Wissenschaftlicher Verein und Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Allenstein ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2010
326 Pruthenia, 2010, t. V, Spis treści Spis treści Od redakcji 5 Bartosz Kontny, Profesorowi Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin 7 I. Studia i artykuły Mateusz Bogucki, Między wagą a mieczem. Kupcy wikińscy w świetle źródeł pisanych i archeologicznych 17 Marek M. Pacholec, Pruskie obrzędy religijno-magiczne sfery wojny 67 Grzegorz Białuński, Ród Pipina 91 Alicja Dobrosielska, Uwagi o udziale Jaćwięgów w kolonizacji krzyżackiej 113 Seweryn Szczepański, Czy pruskie miejsca święte? Nazwy miejscowe i fizjograficzne z obszaru historycznej Pomezanii i obszarów sąsiednich w dokumentach krzyżackich 133 Izabela Lewandowska, Stosunek władz i społeczeństwa Warmii i Mazur do dziedzictwa archeologicznego regionu po 1945 roku. Wprowadzenie do zagadnienia 161 II. Materiały i źródła Joachim Stephan, Przywileje lokacyjne komornictwa Huntenau 201 III. Polemiki i dyskusje Mateusz Bogucki, Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich 253 Robert Klimek, O dirhamach, Prusach i poszanowaniu prawa, czyli w odpowiedzi dr. Mateuszowi Boguckiemu 259 IV. Recenzje i omówienia V. Sprawozdania i komunikaty A.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii litewskiej ( Justyna Prusinowska) 269 А.С. Кибинь, Ятвяги в Х XI вв.: «балтское племя» или «береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich) 275 Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański) 285 Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska) 293 Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu symbole dziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie und Wirkung historische Symbole (Marek M. Pacholec) 297 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Pruthenia za rok 2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki) 301 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Pruthenia za rok 2009 (Bogdan Radzicki) 313
Pruthenia, 2010, Bd. V, Inhaltsverzeichnis 327 Inhaltsverzeichnis Von der Redaktion 5 Bartosz Kontny, Professor Jerzy Okulicz-Kozaryn zum achtzigsten Geburtstag 7 I. Studien und Artikel Mateusz Bogucki, Zwischen Waage und Schwert. Die frühmittelalterlichen Kaufleute im Ostseeraum 17 Marek M. Pacholec, Die mit Krieg verbundenen prußischen religiös-magischen Riten 67 Grzegorz Białuński, Das Geschlecht Pipins 91 Alicja Dobrosielska, Bemerkungen zur Beteiligung von Jadwingern am Landesausbau des Deutschen Ordens 113 Seweryn Szczepański, Sind es heilige Orte der Prußen? Ortsnamen und physiographische Namen aus dem historischenraum Pomesanien und den Nachbargebieten in Dokumenten des Deutschen Ordens 133 Izabela Lewandowska, Das Verhältnis der Behörden und der Gesellschaft in Ermland und Masuren zum archäologischen Erbe der Region nach 1945. Einführung ins Problem 161 II. Materialien und Quellen Joachim Stephan, Die Handfesten des Kammeramtes Huntenau 201 III. Polemiken und Diskussionen Mateusz Bogucki, Das Vorkommen von Dirhems in den prußischen Gebieten 253 Robert Klimek, Über Dirhems, Prußen und die Achtung des Rechts, oder eine Antwort an Dr. Mateusz Bogucki 259 IV. Rezensionen und Besprechungen V. Sprawozdania i komunikaty A.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii litewskiej ( Justyna Prusinowska) 269 А.С. Кибинь, Ятвяги в Х XI вв.: «балтское племя» или «береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich) 275 Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański) 285 Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska) 293 Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu symbole dziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie und Wirkung historische Symbole (Marek M. Pacholec) 297 Tätigkeitsbericht des Vereins Pruthenia für das Jahr 2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki) 301 Tätigkeitsbericht des Vereins Pruthenia für das Jahr 2009 (Bogdan Radzicki) 313