Pomoc społeczna w liczbach: 2010

INSTYTUT ROZWOJU SŁUŻB SPOŁECZNYCH Pomoc społeczna w liczbach: 2010 Agnieszka Hryniewicka 0

Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Program Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Redakcja merytoryczna: dr Joanna Staręga-Piasek Tablice: Jan Herbst Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła. Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie. 1

Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, który jest realizowany od listopada 2008 r. do grudnia 2013 r. Celem projektu jest podniesienie jakości i efektywności funkcjonowania instytucji działających w obszarze pomocy i integracji społecznej na poziomie samorządowym i centralnym w zakresie wdrażania aktywnej polityki społecznej. W ramach tworzenia przestrzeni wymiany doświadczeń, wiedzy i informacji zaplanowane zostało wydanie 28 publikacji dotyczących tematyki pomocy i integracji społecznej skierowanych do różnych grup odbiorców, przede wszystkim do pracowników instytucji pomocy społecznej, organizacji pozarządowych, oraz radnych samorządowych i szerokiego środowiska mającego wpływ na kształtowanie pomocy społecznej w Polsce. Wśród publikacji znajdują się pozycje o charakterze teoretycznym, przedstawiające zręby systemu pomocy społecznej w Polsce i Unii Europejskiej oraz pozycje praktyczne o charakterze podręczników dotyczące sposobów działania i rozwiązań wartych upowszechniania. Publikacje są kontynuacją wieloletniej działalności wydawniczej Instytutu Rozwoju Służb Społecznych, który wydaje czasopisma ( Praca socjalna, Problemy opiekuńczo-wychowawcze oraz Niepełnosprawność i rehabilitacja ) oraz publikacje zwarte w ramach serii Ex Libris Pracownika Socjalnego. 2

SPIS TREŚCI Spis treści... 3 Spis tabel... 5 Spis wykresów... 8 Wstęp... 11 Rozdział I... 12 Struktura pomocy społecznej oraz zmiany w ustawie o pomocy społecznej w 2010.. 12 Cele, zasady i struktura pomocy społecznej... 12 Zmiany w prawie dotyczące pomocy społecznej... 13 Uwagi metodologiczne... 15 Podstawowe fakty... 18 Rozdział II... 21 Zasoby pomocy społecznej... 21 Zasoby infrastrukturalne... 21 Jednostki organizacyjne pomocy społecznej... 22 Inne podmioty i instytucje pomocy i integracji społecznej... 29 Zasoby kadrowe... 30 Pracownicy ośrodków pomocy społecznej w badaniach... 32 Zasoby finansowe... 40 Wydatki z budżetu państwa... 40 Wydatki z budżetów samorządów terytorialnych... 42 Środki z funduszy europejskich na aktywną integrację... 43 Rozdział III... 51 Świadczeniobiorcy... 51 Liczba świadczeniobiorców... 51 Liczba świadczeniobiorców w regionach... 52 Sytuacja społeczno-demograficzna świadczeniobiorców... 57 Miejsce zamieszkania... 57 Płeć... 57 Liczebność i skład rodzin... 59 Wysokość dochodu... 62 Źródła dochodów... 63 Aktywność zawodowa... 64 Wiek świadczeniobiorców... 66 Poziom wykształcenia... 69 Stan zdrowia... 71 Przyczyny udzielania pomocy... 73 Przyczyny ekonomiczne... 75 Przyczyny zdrowotne... 82 Przyczyny rodzinne... 87 3

Przyczyny społeczne... 90 Przyczyny związane z zdarzeniami losowymi... 92 Inne przyczyny... 93 Rozdział IV... 95 Świadczenia... 95 Wysokość świadczeń... 97 Klastry świadczeń... 99 Zasiłek stały a inne świadczenia... 99 Zasiłki okresowe a inne świadczenia... 100 Zasiłki celowe a inne świadczenia... 103 Zasiłki dla powodzian... 106 Pomoc dla osób usamodzielnianych... 108 Pomoc pieniężna i wynagrodzenie dla rodzin zastępczych... 109 Odmowy świadczeń... 109 Podsumowanie... 112 Zasoby... 112 Świadczeniobiorcy... 113 Świadczenia... 115 Tabele... 117 4

SPIS TABEL Tabela 1. Wskaźnik nasycenia SI POMOST podstawowymi danymi... 16 Tabela 2. Procent świadczeniobiorców, dla których zostały zebrane poszczególne rodzaje danych... 17 Tabela 3. Liczba miejsc w domach pomocy społecznej według województw... 25 Tabela 4. Liczba jednostek specjalistycznego poradnictwa rodzinnego oraz liczba osób korzystających ze wsparcia tych jednostek... 26 Tabela 5. Stopień objęcia pomocą osób bezdomnych... 28 Tabela 6. Dostępność pracownika socjalnego w OPS... 32 Tabela 7. Poczucie bezpieczeństwa w pracy... 36 Tabela 8. Dostęp pracowników do konsultacji... 37 Tabela 9. Ocena skuteczności działań... 39 Tabela 10. Planowane i wykonane wydatki z budżetu państwa na działy pomoc społeczna i pozostałe zadania polityki społecznej w latach 2007-2010... 41 Tabela 11. Wybrane wydatki z budżetu państwa na zadania: pomoc społeczna i pozostałe zadania polityki społecznej w latach 2008, 2009, 2010 (w tys. zł)... 41 Tabela 12. Liczba projektów systemowych realizowanych przez OPS-y i PCPR-y w latach 2008-2010... 43 Tabela 13. Liczba i wartość umów podpisanych w 2010 r. na projekty w ramach działań 7.1.1., 7.1.2. i 7.1.3. POKL... 45 Tabela 14. Liczba i wartość umów podpisanych w 2010 r. na projekty w ramach działań 7.2.1. i 7.2.2. POKL... 46 Tabela 15. Liczba i wartość umów podpisanych w 2010 r. na projekty w ramach działania 7.3.... 49 Tabela 16. Liczba świadczeniobiorców pomocy społecznej w latach 2008-2010... 51 Tabela 17. Aktywność zawodowa świadczeniobiorców... 64 Tabela 18. Udział świadczeniobiorców w poszczególnych grupach wiekowych... 69 Tabela 19. Stopień zależności liczby osób korzystającej z pomocy społecznej z powodu ubóstwa z ubóstwem skrajnym, ubóstwem ustawowym oraz dochodami jednostek samorządu terytorialnego na 1 mieszkańca według województw... 77 Tabela 20. Stopień zależności liczby osób korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia z liczbą osób bezrobotnych, stopą bezrobocia... 80 Tabela 21. Przyczyny zdrowotne pomocy społecznej... 83 Tabela 22. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych... 86 Tabela 23. Zmiana liczby osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej z przyczyn rodzinnych w 2010 r. w stosunku do 2009 r.... 87 Tabela 24. Przyczyny rodzinne pomocy społecznej... 88 Tabela 25. Przyczyny rodzinne (bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych) pomocy społecznej... 89 5

Tabela 26. Liczba ofiar przemocy domowej według procedury "Niebieska Karta" w latach 2009-2010... 90 Tabela 27. Przyczyny społeczne korzystania z pomocy... 91 Tabela 28. Przyczyny związane z wystąpieniem zdarzeń losowych... 92 Tabela 29. Inne przyczyny pomocy społecznej... 94 Tabela 30. Wysokość środków wydatkowanych przez gminy i powiaty na zadania własne i zlecone w latach 2009 i 2010 (w zł)... 96 Tabela 31. Klastry świadczeń: zasiłek stały i zasiłki celowe... 99 Tabela 32. Klastry świadczeń: zasiłek stały i zasiłki okresowe... 100 Tabela 33. Klastry świadczeń: zasiłek stały i świadczenia a programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania... 100 Tabela 34. Klastry świadczeń: zasiłki okresowe... 102 Tabela 35. Klastry świadczeń: zasiłki okresowe i zasiłki celowe... 102 Tabela 36. Klastry świadczeń: zasiłek okresowy i świadczenia z programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania... 103 Tabela 37. Klastry świadczeń: zasiłki celowe... 105 Tabela 38. Klastry świadczeń: Zasiłki celowe i świadczenia a programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania... 106 Tabela 39. Liczba świadczeń dla powodzian... 108 Tabela 40. Wartość świadczeń dla powodzian (w tys. zł)... 108 Tabela 41. Liczba odmów wg świadczeń... 110 Tabela 42. Liczba odmów wg województw i kwartałów... 110 Tabela 43. Jednostki organizacyjne pomocy społecznej o zasięgu lokalnym i ponadgminnym - finansowane z budżetu gmin i powiatów ze środków na pomoc społeczną... 117 Tabela 44. Pracownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej... 120 Tabela 45. Wydatki jednostek samorządów terytorialnych na pomoc społeczną i pozostałe zadania polityki społecznej wg wykonania (mln zł)... 121 Tabela 46. Liczba świadczeniobiorców według rodzaju jednostki organizacyjnej pomocy społecznej i województw... 122 Tabela 47. Liczba rodzin świadczeniobiorców wg liczby członków rodziny i wg województwa... 122 Tabela 48. Liczba rodzin świadczeniobiorców wg typu rodziny i wg województwa (małżeństwa)... 123 Tabela 49. Liczba rodzin świadczeniobiorców wg typu rodziny i wg województwa (konkubinaty)... 123 Tabela 50. Liczba rodzin świadczeniobiorców wg typu rodziny i wg województwa (samotni rodzice)... 124 Tabela 51. Dochód na osobę w rodzinie wg typu rodzin... 125 Tabela 52. Źródło dochodu świadczeniobiorców powyżej 18 roku życia... 126 Tabela 53. Źródła dochodów świadczeniobiorców ogółem... 128 Tabela 54. Wysokość dochodów rodzin na osobę w rodzinie... 130 6

Tabela 55. Wysokość świadczeń pomocy społecznej a dochody rodziny... 131 Tabela 56.Wiek świadczeniobiorców... 132 Tabela 57. Wykształcenie świadczeniobiorców... 133 Tabela 58. Stan zdrowia świadczeniobiorców... 135 Tabela 59. Liczba świadczeniobiorców niepełnosprawnych... 136 Tabela 60. Przyczyny korzystania ze świadczeń pomocy społecznej... 137 Tabela 61. Przyczyny ekonomiczne a typy rodzin korzystających z pomocy społecznej... 138 Tabela 62. Przyczyny zdrowotne pomocy a typy rodzin korzystających z pomocy społecznej... 138 Tabela 63. Przyczyny rodzinne pomocy a typ rodzin korzystających z pomocy... 139 Tabela 64. Przyczyny rodzinne (bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych) a typy rodzin korzystających z pomocy... 140 Tabela 65. Przyczyny społeczne pomocy a typy rodzin korzystających z pomocy... 141 Tabela 66. Zestawienie danych dotyczących wybranych świadczeń, liczby świadczeniobiorców oraz wartości świadczeń z SI POMOST oraz sprawozdań MPiPS03 za rok 2010... 142 Tabela 67. Liczba jednostek świadczeń zrealizowanych w poszczególnych miesiącach... 144 Tabela 68. Wartość poszczególnych świadczeń (zł) w kolejnych miesiącach... 148 Tabela 69. Liczba rodzin zastępczych: spokrewnione i niespokrewnione z dzieckiem... 152 Tabela 70. Liczba rodzin zastępczych zawodowych... 152 Tabela 71. Liczba odmów świadczeń z pomocy społecznej... 153 7

SPIS WYKRESÓW Wykres 1. Zmiany liczby miejsc i osób korzystających z jednostek organizacyjnych pomocy społecznej... 23 Wykres 2. Liczba osób w wieku poprodukcyjnym na jedno miejsce w domu pomocy społecznej... 24 Wykres 3. Liczba rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej przypadająca na jedną jednostkę specjalistycznego poradnictwa rodzinnego... 26 Wykres 4. Liczba świadczeniobiorców korzystających z pomocy z powodu bezdomności przypadająca na jedno miejsce w ośrodkach wsparcia typu noclegownie, schroniska dla bezdomnych... 27 Wykres 5. Liczba mieszkańców przypadająca na jednego pracownika socjalnego... 31 Wykres 6. Staż pracy na stanowisku pracownika socjalnego... 33 Wykres 7. Ocena wysokości wynagrodzenia... 34 Wykres 8. Dostęp do urządzeń biurowych i źródeł fachowej wiedzy... 35 Wykres 9. Motywacja do podjęcia pracy w zawodzie pracownika socjalnego... 38 Wykres 10. Wydatki z budżetu państwa na działy pomoc społeczna i pozostałe zadania polityki społecznej w latach 2007-2010 (wg wykonania)... 40 Wykres 11. Wydatki budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną i pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej w latach 2009-2010 (wg wykonania)... 42 Wykres 12. Odsetek OPS i PCPR realizujących projekty systemowe... 44 Wykres 13. Podmioty rozpoczynające projekty w ramach działania 7.2.1. POKL w 2010 r.... 47 Wykres 14. Podmioty rozpoczynające projekty w ramach działania 7.2.2. POKL w 2010 r.... 48 Wykres 15. Podmioty rozpoczynające projekty w ramach działania 7.3. POKL w 2010 r.... 50 Wykres 16. Liczba świadczeniobiorców i rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w latach 2008-2010... 52 Wykres 17. Udział świadczeniobiorców pomocy społecznej w ogólnej liczbie ludności według województw w latach 2009 i 2010 (%)... 53 Wykres 18. Zmiana liczby świadczeniobiorców w 2010 r. w stosunku do 2009 r. (w liczbach bezwzględnych)... 53 Wykres 19. Zmiana liczby świadczeniobiorców w 2010 r. w stosunku do 2009 r. (%)... 54 Wykres 20. Liczba rodzin świadczeniobiorców wg miejsca zamieszkania... 57 Wykres 21. Liczba rodzin świadczeniobiorców wg liczby członków rodziny i wg województwa... 60 Wykres 22. Liczba rodzin świadczeniobiorców według liczby członków rodziny i według rodzaju jednostki... 61 Wykres 23. Skład rodzin korzystających z pomocy społecznej... 61 Wykres 24. Dochód na osobę w rodzinie według typu rodzin... 62 Wykres 25. Dochód na osobę w rodzinie według województw... 63 Wykres 26. Źródła dochodów świadczeniobiorców... 64 Wykres 27. Aktywność zawodowa świadczeniobiorców w wieku produkcyjnym... 65 8

Wykres 28. Wiek świadczeniobiorców korzystających z pomocy PCPR... 66 Wykres 29. Wiek świadczeniobiorców korzystających z pomocy OPS... 67 Wykres 30. Grupy wiekowe świadczeniobiorców w wieku powyżej 50 lat (łącznie korzystających ze wszystkich typów jednostek)... 68 Wykres 31. Stosunek liczby osób korzystających z pomocy społecznej do liczby ludności ogółem w poszczególnych grupach wiekowych... 68 Wykres 32. Wykształcenie świadczeniobiorców ogółem... 70 Wykres 33. Świadczeniobiorcy powyżej 18 roku życia... 70 Wykres 34. Stan zdrowia świadczeniobiorców... 71 Wykres 35. Niepełnosprawność świadczeniobiorców według płci... 72 Wykres 36. Przyczyny, z powodu których są udzielane świadczenia z pomocy społecznej... 73 Wykres 37. Przyczyny przyznania świadczeń pomocy społecznej a typy rodzin otrzymujących pomoc... 75 Wykres 38. Zmiana liczby osób objętych pomocą społeczną z powodu bezrobocia oraz liczby osób bezrobotnych w 2010 r. w stosunku do 2009 r.... 79 Wykres 39. Przyczyny ekonomiczne pomocy a typy rodzin korzystających z pomocy społecznej... 82 Wykres 40. Sezonowość wybranych świadczeń pomocy społecznej 2008-2010... 96 Wykres 41. Wysokość dochodu na osobę w rodzinie a wartość otrzymanych świadczeń... 98 Wykres 42. Wartość świadczeń w ciągu roku a skład osobowy rodziny... 98 Wykres 43. Liczba odmów wg powodów... 111 SPIS MAP Mapa 1. Liczba świadczeniobiorców (OPS i MOPR) Mapa 2. Liczba świadczeniobiorców w stosunku do liczby ludności (OPS i MOPR) Mapa 3. Liczba świadczeniobiorców OPS i MOPR z problemem ubóstwa / 1000 mieszkańców Mapa 4. Liczba świadczeniobiorców OPS i MOPR z problemem bezrobocia / 1000 mieszkańców Mapa 5. Liczba świadczeniobiorców OPS i MOPR z problemem niepełnosprawności Mapa 6. Przeciętna wartość zasiłku okresowego Mapa 7. Przeciętna wartość zasiłku celowego 9

SPIS TABLIC ZAMIESZCZONYCH NA PŁYCIE CD (TYLKO W WERSJI ELEKTRONICZNEJ) Tablica nr 1 Liczba świadczeniobiorców wg gmin i powiatów Tablica nr 2 Świadczeniobiorcy wg grup wieku Tablica nr 3 Świadczeniobiorcy wg źródła dochodu Tablica nr 4 Świadczeniobiorcy wg poziomu wykształcenia (ogółem i dla osób powyżej 18 roku życia) Tablica nr 5 Świadczeniobiorcy wg stanu zdrowia Tablica nr 6 - Aktywność zawodowa świadczeniobiorców Tablica nr 7 Liczba rodzin wg wielkości i składu Tablica nr 8 Liczba rodzin wg dochodu na osobę w rodzinie Tablica nr 9 Liczba świadczeniobiorców wg świadczeń Tablica nr 10 Liczba świadczeń Tablica nr 11 Wartość świadczeń Tablica nr 12 Liczba świadczeniobiorców wg problemów Tablica nr 13 Liczba i przyczyny odmów świadczeń 10

WSTĘP Prezentowana publikacja jest trzecią z serii Pomoc społeczna w liczbach. Celem serii jest upowszechnienie mało dotąd wykorzystywanego zbioru danych o świadczeniach i świadczeniobiorcach pomocy społecznej, które są zbierane przez pracowników socjalnych. Głównym źródłem danych wykorzystywanych do opisu jest System Informatyczny POMOST, ale wykorzystywane są również statystyki GUS, dane ze sprawozdawczości Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz innych instytucji publicznych, a także wyniki badań prowadzonych zarówno przez Instytut Rozwoju Służb Społecznych i inne organizacje. Wartością tej publikacji jest zestawienie danych z różnych źródeł w jednym opracowaniu. Tak jak w pierwszych dwóch publikacjach przedstawione zostały dane na temat zasobów pomocy społecznej, świadczeniobiorców i dotykających ich problemów oraz udzielanych świadczeń. Trzecia publikacja skupia się głównie na zasobach pomocy społecznej oraz porównaniu danych z roku 2010 w stosunku do 2009 r. Opracowanie zostało podzielone na cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale przypomniane zostały główne cele, cechy i struktura systemu pomocy społecznej oraz opisane zostały zmiany w prawodawstwie, które mogą mieć wpływ na interpretacje danych. W tej części przypomniane zostały również cechy Systemu Informatycznego POMOST, który jest głównym źródłem analizowanych danych. W kolejnych rozdziałach zostały przedstawione dane wraz interpretacją dotyczące zasobów pomocy społecznej, świadczeniobiorców oraz powodów przyznania świadczeń z pomocy społecznej, a także na temat samych świadczeń. W ostatniej części zebrane zostały tabele. Do publikacji dołączona jest płyta CD z danymi w podziale na gminy i powiaty poszczególnych województw. Umożliwi to wykonywanie własnych zestawień, obliczeń oraz porównań pomiędzy gminami lub powiatami. W każdej tablicy dotyczącej ośrodków pomocy społecznej (OPS) przedstawiono następujące dane nt. gminy: nazwa województwa, nazwa powiatu, kod terytorialny, nazwa gminy. W każdej tablicy dotyczącej powiatowych centrów pomocy rodzinie (PCPR) i miejskich ośrodków pomocy rodzinie (PMOPS) przedstawiono następujące dane nt. powiatu: nazwa województwa, nazwa powiatu, kod terytorialny. Spis tablic znajdujących się na płycie znajduje się pod spisem treści. 11

ROZDZIAŁ I STRUKTURA POMOCY SPOŁECZNEJ ORAZ ZMIANY W USTAWIE O POMOCY SPOŁECZNEJ W 2010 CELE, ZASADY I STRUKTURA POMOCY SPOŁECZNEJ Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Głównym celem pomocy społecznej jest wspieranie osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienie im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest również zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym przez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są zobowiązane do współdziałania w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej. Prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej 1 następującym osobom: Osobom posiadającym obywatelstwo polskie mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej: a) na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z okolicznością, o której mowa w art. 53 ust. 1 pkt 13 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694, z 2007 r. Nr 120, poz. 818 i Nr 165, poz. 1170 oraz z 2008 r. Nr 70, poz. 416), lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, b) na podstawie zgody na pobyt tolerowany w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego; mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członkom ich rodzin w rozumieniu art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 144, poz. 1043 oraz z 2007 r. Nr 120, poz. 818), posiadającym prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 1 Tekst jednolity Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728. 12

Świadczenia pomocy społecznej udzielane są na wniosek: osoby zainteresowanej, jej przedstawiciela ustawowego, innej osoby, za zgodą osoby zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego. Świadczenia mogą być także udzielane z urzędu. Podstawowym warunkiem ubiegania się o wsparcie w systemie pomocy społecznej jest spełnienie kryterium dochodowego. Podstawowe kryterium wynosi 351 zł na osobę w rodzinie w gospodarstwie wieloosobowym i 477 zł dla osoby samotnie gospodarującej. Przy określonych świadczeniach kryterium jest podwyższone, np. do 200% w przypadku ubiegania się o pomoc dla osób usamodzielnianych, czyli dla osób, które przebywały w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub rodzinie zastępczej; do 150% przy ubieganiu się o pomoc w formie posiłku w ramach programu rządowego Pomoc państwa w zakresie dożywiania. Ponadto każda gmina może określić dodatkowe progi kryteriów przy świadczeniach, które są odpłatne lub częściowo odpłatne, np. usługi opiekuńcze, zasiłki celowe specjalne, pobyt w domu pomocy społecznej. Decyzje o przyznaniu lub odmowie przyznania pomocy wymagają przeprowadzenia przez pracownika socjalnego rodzinnego wywiadu środowiskowego. Decyzje w sprawach świadczeń pomocy społecznej wydawane są w formie pisemnej. Od każdej decyzji można złożyć odwołanie. Działania z zakresu pomocy społecznej z mocy ustawy wykonują organy administracji rządowej i samorządowej. Współpracują w tym zakresie z organizacjami pozarządowymi, Kościołem katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi, pracodawcami oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej (minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, wojewodowie) i samorządowej: marszałkowie województw, starostowie na poziomie powiatów oraz wójtowie, burmistrzowie (prezydenci miast) na poziomie gmin. ZMIANY W PRAWIE DOTYCZĄCE POMOCY SPOŁECZNEJ W 2010 r. ustawa o pomocy społecznej była dwukrotnie zmieniana. Zmiany w ustawie z dnia 12 lutego 2010 r. dotyczą przede wszystkim: wyliczania dochodów osób ubiegających się o świadczenie, ośrodków wsparcia, możliwości łączenia różnych typów domów pomocy społecznej, świadczeń nienależnie pobranych, wysokości kar dla prowadzących placówki całodobowej opieki bez zezwolenia. Z punktu widzenia analiz statystycznych najważniejsze są zmiany dotyczące obliczania dochodu osób starających się o świadczenie z pomocy społecznej. Do dochodu nie wlicza się zasiłku celowego oraz świadczenia przysługującego osobom bezrobotnym na podstawie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z tytułu wykonywania prac społecznie użytecznych. Ma to zachęcać osoby korzystające z pomocy do podejmowania działań aktywizujących na rynku pracy. Uproszczono wyliczenia dochodów osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, gdyż dochód ustala się dzieląc kwotę dochodu wykazanego w zeznaniu podatkowym złożonym za rok poprzedni przez liczbę miesięcy, w których podatnik prowadził 13

działalność, a jeżeli nie prowadził działalności, za dochód przyjmuje się kwotę zadeklarowaną w oświadczeniu tej osoby. W ustawie doprecyzowano przepisy dotyczące środowiskowych domów samopomocy, które są przeznaczone dla osób z zaburzeniami psychicznymi, które w wyniku upośledzenia niektórych funkcji organizmu lub zdolności adaptacyjnych wymagają pomocy do życia w środowisku rodzinnym i życiu społecznym w celu zwiększenia zaradności życiowej, a także ich integracji społecznej. Okres przebywania w środowiskowy domu samopomocy ustalono na jeden miesiąc z możliwością przedłużenia go do 3 miesięcy. Określono również zasady odpłatności za usługi świadczone w ośrodkach wsparcia osobom z zaburzeniami psychicznymi, które wynoszą 5% kwoty dochodu osoby samotnie gospodarującej lub kwoty dochodu na osobę w rodzinie, jeżeli dochód ten przekracza 250% kryterium dochodowego. Natomiast odpłatność za usługi całodobowe w ośrodkach wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi wynoszą 70% ich dochodu, proporcjonalnie do okresu jej pobytu. Corocznie wojewoda ustala miesięczną kwotę dotacji z budżetu państwa na pokrycie bieżących kosztów prowadzenia ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Inna zmiana wprowadzona w omawianej ustawie dotyczy możliwości łączenia poszczególnych rodzajów domów pomocy społecznej. I tak łącznie mogą być prowadzone w jednym budynku domy dla: 1) osób w podeszłym wieku oraz osób przewlekle somatycznie chorych; 2) osób przewlekle somatycznie chorych oraz osób niepełnosprawnych fizycznie; 3) osób w podeszłym wieku oraz osób niepełnosprawnych fizycznie; 4) osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie oraz dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. Kolejna ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej wprowadziła kilka nowych przepisów dotyczących rodzin zastępczych. Po pierwsze zostało rozszerzone o przebywanie w młodzieżowym ośrodku socjoterapii wyłączenie ze sprawowania osobistej opieki przez rodzinę zastępczą. Po drugie dokładniej określono wysokość pomocy pieniężnej dla rodziny zastępczej, która wynosi nie więcej niż: 60 % podstawy (czyli 988,20 zł) w przypadku dziecka do 7 roku życia, w przypadku dziecka od 7 do 18 lat, jeżeli posiada orzeczenie o niepełnosprawności (znacznym lub umiarkowanym) lub w przypadku dziecka od 7 do 18 lat, umieszczonego w rodzinie zastępczej na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich; 80 % podstawy, czyli 1 317,60 zł dla dziecka do 7 roku życia, jeżeli posiada orzeczenie o niepełnosprawności lub dla dziecka od 7 do 18 lat posiadającego orzeczenie o niepełnosprawności i umieszczonego w rodzinie zastępczej na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich; 40 % podstawy, czyli 658,80 zł w przypadku dziecka od 7 do 18 lat. Jeśli dziecko posiada dochód, kwoty powyższe są pomniejszone o 50% dochodu dziecka, jednak pomoc pieniężna nie może być niższa niż 20% postawy. Zawodowa niespokrewniona z dzieckiem wielodzietna lub specjalistyczna rodzina zastępcza otrzymuje miesięczne wynagrodzenie w wysokości do 160% podstawy tj. 2635,20 zł, nie mniej jednak niż 95% tej podstawy tj. 1564,65 zł brutto. Ustalając wysokość wynagrodzenia bierze się pod uwagę między innymi: 14

ukończenie dodatkowych kursów i szkoleń w zakresie opieki nad dzieckiem, doświadczenie z pracy z dziećmi, zwłaszcza okres pełnienia funkcji rodziny zastępczej. Zawodowa niespokrewniona z dzieckiem rodzina zastępcza pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego otrzymuje za pozostawanie w gotowości na przyjęcie dziecka wynagrodzenie w wysokości 95% podstawy tj. 1564,65 zł brutto, a z chwilą przyjęcia pierwszego dziecka wynagrodzenie wzrasta do 160% podstawy tj. 2635,20 zł brutto. Wynagrodzenie to zwiększa się o 20% podstawy, jeżeli w rodzinie przebywa, w okresie dłuższym niż 10 dni w miesiącu, więcej niż troje dzieci. W ustawie określona została minimalna kwota zryczałtowana na utrzymanie dziecka w placówce rodzinnej, która wynosi nie mniej niż 34% podstawy. Ustawa z dnia 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw ma na celu ujednolicenie trybu zlecania realizacji zadań publicznych (z ustawy o pomocy społecznej usunięto zapisy dotyczące otwartego konkursu ofert zastępując je zapisami wprowadzonymi do ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie) oraz udoskonalenie dotychczasowych regulacji, które stworzą warunki do efektywniejszego współdziałania organizacji pozarządowych z organami administracji publicznej. Ustawa wprowadza stosowanie trybu otwartego konkursu ofert również w przypadku zlecania zadań z zakresu pomocy społecznej oraz wykonywania usług rynku pracy lub usług i instrumentów rynku pracy. Jednolity tryb ma w istotny sposób ułatwić organom władzy publicznej zlecanie realizacji zadań publicznych, co ma korzystnie wpłynąć na szeroki krąg podmiotów realizujących te zadania, a w konsekwencji również na końcowych beneficjentów zadań realizowanych w sferze działalności pożytku publicznego. Z kolei ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw wprowadza obowiązek prowadzenia i publikowania rejestrów placówek zapewniających miejsca noclegowe oraz jednostek poradnictwa specjalistycznego. Ustawa wprowadza również obowiązek powoływania zespołów interdyscyplinarnych (przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta), w skład którego wchodzą przedstawiciele jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty, ochrony zdrowia i organizacji pozarządowych oraz kuratorzy sądowi. Obsługę organizacyjno-techniczną zespołu zapewnia ośrodek pomocy społecznej. UWAGI METODOLOGICZNE W niniejszej publikacji (tak jak w poprzedniej) analizy opierają się na dwóch głównych źródłach danych: danych zarejestrowanych w Systemie Informatycznym POMOST (dane przekazywane przez ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie do Zbioru Centralnego) oraz danych pochodzących ze sprawozdań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej o oznaczeniu MPiPS03. 15

W pierwszej publikacji z serii został opisany dokładnie System Informatyczny POMOST oraz jakość zawartych w nim danych. W tym miejscu jedynie przypominam o kilku istotnych cechach Systemu oraz innych źródłach danych, które były wykorzystane w przygotowaniu publikacji. Dane zarejestrowane w SI POMOST odnoszą się przede wszystkim do tych aspektów sytuacji beneficjentów oraz tych działań, które należą do ustawowych obszarów interwencji pomocy społecznej. System gromadzi informacje na temat odbiorców pomocy społecznej lub osób ubiegających się o tę pomoc. Grupa ta nie jest tożsama z populacją osób doświadczających tych problemów, tj. analiz na podstawie danych nie należy uogólniać na zbiorowość osób, które borykają się z rozmaitymi problemami ze sfery społecznej. Kategorie analityczne używane w tym opracowaniu są narzucone przez konstrukcję systemu informatycznego, w którym zdefiniowane są zakres zbieranych danych oraz poszczególne kategorie danych, np. skład rodziny, źródła utrzymania 2. Ze względu na liczbę jednostek dostarczających danych do systemu, SI POMOST należy uznać za niemal kompletny. Nasycenie Systemu podstawowymi danymi można zweryfikować wskaźnikiem liczby rodzin zarejestrowanych w poszczególnych jednostkach. Jeśli za taki wskaźnik przyjąć co najmniej 20 rodzin zarejestrowanych w pojedynczym PCPRze oraz co najmniej 50 rodzin w OPS, to z poniżej przedstawionej tabeli widać, że nasycenie podstawowymi danymi wzrasta. Tabela 1. Wskaźnik nasycenia SI POMOST podstawowymi danymi 2007 2008 2009 2010 Liczba PCPR-ów, które przekazują dane o mniej niż 20 rodzinach Liczba OPS-ów, które przekazują dane o mniej niż 50 rodzinach Opracowanie własne na podstawie danych z SI POMOST 8 4 2 0 37 25 25 22 Na podstawie dostępnych informacji trudno jest oszacować skalę braków danych dotyczących poszczególnych rodzajów danych. Np. szacunki dotyczące liczby świadczeniobiorców bazują na założeniu o unikalności numeru identyfikacyjnego osoby (bądź rodziny) dla danego elementu struktury organizacyjnej. W praktyce jednak, okazuje się, że np. w całym roku 2010 zidentyfikowano kilka tysięcy osób świadczeniobiorców o niezgodnym kodzie płci dla poszczególnych kwartałów. Skalę błędu można jednak uznać za marginalną, gdyż dotyczy ona mniej niż 0,5% świadczeniobiorców. Nasycenie danymi o świadczeniobiorcach zależy od rodzaju wywiadu, za pomocą którego zbiera się informacje. Najpełniejszy, pod względem ilości zbieranych informacji jest wywiad część I, najmniej informacji jest zbieranych w przypadku osoby ubiegającej się o 2 Pełny wykaz kategorii zbieranych danych znajduje się w Załączniku nr 1. Słowniki systemowe do Opisu Systemu Pomoc Społeczna, dostępnych na stronach: www.politykaspołeczna.gov.pl. 16

przyznanie pomocy pieniężnej na usamodzielnienie lub kontynuowanie nauki usamodzielnianego wychowanka placówki opiekuńczo-wychowawczej. W poniższej tabeli zestawione zostały rodzaje danych zbieranych o świadczeniobiorcach oraz procent zebranych danych dla ogółu świadczeniobiorców w 2010 r. Na podstawie wyników prezentowanych w tabeli można uznać, że we wszystkich przypadkach procent zbieranych danych jest bardzo wysoki, choć w porównaniu do 2009 r. obniżył się (co może wynikać ze wzrostu liczby świadczeniobiorców). Warto również zaznaczyć, że są to dane podane w ostatnim wywiadzie środowiskowym. Tabela 2. Procent świadczeniobiorców, dla których zostały zebrane poszczególne rodzaje danych Rodzaj danych Procent świadczeniobiorców, dla których zostały zebrane poszczególne rodzaje danych (%) Typ miejsca zamieszkania rodziny 94,86 Liczebność i skład rodziny 93 Aktywność zawodowa świadczeniobiorców 91,87 Źródło dochodu świadczeniobiorców 93,91 wysokość dochodu rodzin 94,86 Wiek 94,9 Poziom wykształcenia 93,43 Stan zdrowia 77,5 Opracowanie własne na podstawie SI POMOST, 2010 Kolejny rodzaj informacji to dane o świadczeniach udzielonych w poszczególnych jednostkach pomocy społecznej. Błąd związany z tymi brakami należy uznać za nieoznaczony. Porównanie danych na temat wartości szczegółowych rodzajów świadczeń z informacjami na temat liczby świadczeń pozwala wykazać jednostki, w których bądź jeden, bądź drugi z tych parametrów przyjmuje zdecydowanie zbyt niską wartość w stosunku do drugiego (zdarzały się np. jednostki, w których mierzona w ten sposób średnia cena jednego posiłku dla dzieci i młodzieży w okresie nauki w szkole sięgała od kilkunastu do nawet kilkuset złotych). Z drugiej strony, zdarzają się również błędy polegające na zarejestrowaniu świadczenia określonego typu przy braku kosztów tego świadczenia lub wykazania kosztu jakiegoś świadczenia bez wskazania liczby świadczeń. Niedoszacowania liczby i wartości w analizie danych o świadczeniach można w pewnym stopniu zniwelować poprzez porównanie danych zarejestrowanych w SI POMOST z danymi ze sprawozdań MPiPS03 przekazywanymi co pół roku przez jednostki organizacyjne pomocy społecznej do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (zwanymi dalej również sprawozdaniami). Szczegółowe zestawienie danych z obu źródeł danych i wskazanie różnic znajduje się w kolejnym rozdziale o świadczeniach, w tym miejscu zaznaczone zostaną główne hipotezy wyjaśniające przyczyny tego stanu rzeczy. Na porównywanie danych z dwóch wyżej wymienionych źródeł mają wpływ następujące różnice: 17

1) Różne metodologie zbierania danych, tj. do sytemu POMOST wpisywane są dane z wywiadów środowiskowych przez pracowników socjalnych lub administracyjnych; do pozyskiwania danych do sprawozdań są stosowane różne strategie: w niektórych ośrodkach dane pochodzą z SI POMOST, w innych wpisywane są dane uzyskane od pracowników socjalnych lub administracyjnych pochodzące z dodatkowych obliczeń (np. przeliczają wywiady środowiskowe lub prowadzą odrębną statystykę na potrzeby sprawozdań kwartalnych); dodatkowo sprawozdanie MPiPS-03 sporządzane jest z przyznanych decyzji, a dane w POMOST pochodzą z zarejestrowanych w systemie zrealizowanych świadczeń, które zostały przyznane decyzją i faktycznie wypłacone, dodatkowo uzupełnione o inne pozadecyzyjne zrealizowane formy pomocy. 2) Różne oznaczanie i grupowanie świadczeń, tj. w systemie POMOST stworzone zostały kody dla poszczególnych grup świadczeń oraz szczegółowe kody dla poszczególnych świadczeń, co jest opisywane w Słownikach Centralnych Systemowych 3 ; nie są to kody (w rozumieniu kodów cyfrowych) stosowane w sprawozdaniach MPiPS03. Na podstawie porównań danych z obu źródeł można stwierdzić, że w SI POMOST zarejestrowanych jest ok. 80-90% danych, dlatego dane te można uznać za reprezentatywną próbę, na podstawie której można wyciągać wnioski dotyczące tendencji w pomocy społecznej PODSTAWOWE FAKTY Na schemacie poniżej zostały zebrane podstawowe dane dotyczące pomocy społecznej w Polsce w 2010 r. 3 Dokumenty i ich aktualizacje dostępne na stronie MPiPS: http://www.politykaspoleczna.gov.pl/. 18

Rysunek 1. Podstawowe fakty o pomocy społecznej w 2010 r. ZASOBY INSTYTUCJONALNE 2 448 ośrodków pomocy społecznej 315 powiatowych centrów pomocy rodzinie 61 miejskich ośrodków pomocy rodzinie 824 domów pomocy społecznej 1530 ośrodków wsparcia 15 rodzinnych domów pomocy 496 mieszkań chronionych 216 ośrodków interwencji kryzysowej 119 jednostek specjalistycznego poradnictwa 889 placówek opiekuńczo-wychowawczych ZASOBY KADROWE 131 436 pracowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, w tym: 18 667 pracowników socjalnych w OPS 1 704 pracowników socjalnych w PCPR ZASOBY FINANSOWE 14,1 mld zł z budżetu państwa na pomoc społeczną 22,2 mld zł z budżetów samorządów terytorialnych na pomoc społeczną 1 216 mln zł na projekty systemowe dla OPS i PCPR (działania 7.1.1. i 7.1.2. POKL) wartość umów podpisanych w 2010 r. ŚWIADCZENIA Ok. 723 mln zł posiłki i zasiłki w ramach Programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania (ok. 98 mln posiłków, 2,4 mln zasiłków na zakup żywności lub posiłku) 640 mln zł zasiłki stałe (bez składki na ubezpieczenie zdrowotne dla zasiłkobiorców) 418 mln zł zasiłki celowe (średnia wartość zasiłku: 188 zł) 631 mln zł zasiłki okresowe (średnia wartość zasiłku: 258 zł) 91 mln zł pomoc dla osób usamodzielnianych na kontynuowanie nauki 436 mln zł pomoc dla rodzin zastępczych na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka 43,7 mln zł wynagrodzenie dla rodzin zastępczych 7,6 mln zł pomoc dla uchodźców 19