PRACE ORYGINALNE Renata ŚNIATAŁA Karolina GERRETH Katarzyna MIĄDOWICZ-OWCZARZAK Maria BORYSEWICZ-LEWICKA Uwarunkowania stosowania używek w ocenie studentów uczelni medycznej Conditions for use of stimulants assessed by medical university students Klinika Stomatologii Dziecięcej Katedry Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: Prof. dr hab. n. med. Maria Borysewicz-Lewicka Dodatkowe słowa kluczowe: studenci uczelnia medyczna tytoń alkohol substancje psychoaktywne Additional key words: students medical university tobacco alcohol psychoactive substances Adres do korespondencji: Dr n. med. Renata Śniatała Klinika Stomatologii Dziecięcej Katedry Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Bukowska 70 60-812 Poznań Tel. 061 854 70 53 Fax. 061 854 70 59 E-mail: klstomdz@ump.edu.pl Wstęp: Stosowanie tytoniu, alkoholu i substancji psychoaktywnych, także przez bardzo młode osoby, jest aktualnie poważnym problemem społecznym. Uzależnienia towarzyszą także przedstawicielom zawodów medycznych a temat ten nie został dotąd dostatecznie zbadany. Cel: Celem pracy było przedstawienie danych dotyczących stosowania używek przez studentów uczelni medycznej. Materiał i metody: Badanie kwestionariuszowe przeprowadzone zostało w latach 2014-2015, wśród 187 studentów uczelni medycznej (147 kobiet i 40 mężczyzn), w wieku 20-29 lat, kierunków lekarsko-dentystycznego oraz higiena dentystyczna. Zamknięte pytania kwestionariusza, który wypełniany był po wyrażeniu dobrowolnej zgody badanych, dotyczyły korzystania z papierosów, alkoholu i środków psychoaktywnych. Analizę statystyczną przeprowadzono w grupach badanych z uwzględnieniem podziału na płeć, z wykorzystaniem testu różnic między dwoma wskaźnikami struktury z użyciem programu Statistica v10. Przed rozpoczęciem badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Wyniki: Codzienne korzystanie z papierosów zadeklarowało 5,35% studentów, przy czym 18,72% pali od czasu do czasu, natomiast obecnie 7,48% zaprzestało palenia. Aż 94,65% badanych spożywa alkohol a 2,14% stosuje substancje halucynogenne, 1,07% ecstasy i 19,78% napoje energetyzujące czy pobudzające. Najczęściej palenie papierosów towarzyszy studentom w stresujących sytuacjach (12,30%) i dobrej zabawie (10,16%). Alkohol konsumowany jest w najwyższym odsetku przy okazji imprez (77,54%), a następnie świętowaniu sukcesów (60,43%) i uroczystości rodzinnych (54,01%). Wnioski: Wśród studentów kierunków medycznych spożywanie alkoholu jest powszechne, a ma to miejsce głównie przy okazji imprez. Palenie papierosów oraz stosowanie substancji psychoaktywnych było stosunkowo mniej rozpowszechnione. Uzyskane Introduction: The use of tobacco, alcohol and psychoactive substances in a society, also by very young consumers, currently poses a serious social problem. The representatives of medical professions are addicted, too, though the issue has not been studied well enough yet. Aim: The aim of the paper was to present data considering the use of stimulants by students of a medical university. Material and method: The questionnaire study was carried out in the years 2014 2015 among 187 students of a medical university (147 females and 40 males), aged 20-29 years, studying dentistry and dental hygiene. After giving their consent, the students answered closed questions from a questionnaire concerning the use of tobacco, alcohol and psychoactive agents. Statistical analysis was carried out in groups of the studied subjects divided according to sex, using difference test between two proportions and Statistica v10. The studies were approved by the Bioethical Committee at the Poznan University of Medical Sciences. Results: Daily tobacco smoking was declared by 5.35% of students, whereas 18.72% are occasional smokers, and 7.48% have recently refrained from smoking. As many as 94.65% of students consume alcohol, 2.14% halucynogenic agents, 1.07% ecstasy and 19.78% energy drinks. Tobacco smoking is most frequently associated with stressful situations (12.30%) or recreationally (10.16%). Alcohol consumption primarily occurred at parties (77.54%), celebrating success (60.43%), or during family gatherings (54.01%). Conclusions: Alcohol consumption is widespread among students of medical professions, and is most frequent at parties. Tobacco smoking and the use of psychoactive agents is relatively less common. Furthermore, the obtained data suggests the need for health promotion in preventing substance abuse in this population. 540 R. Śniatała i wsp.
dane wskazują jednak na potrzebę promowania właściwych zachowań prozdrowotnych także w tej populacji. Wstęp Stosowanie różnego rodzaju używek, w tym tytoniu, alkoholu i substancji psychoaktywnych, także przez bardzo młode osoby, jest aktualnie poważnym problemem społecznym [1,2]. Inicjacja alkoholowa, tytoniowa i narkotykowa wśród młodzieży, ale także dzieci, jest aktualnie spostrzegana u coraz większego odsetka ludzi bardzo młodych [1,3]. Należy podkreślić, iż zarówno chłopcy jak i dziewczęta w okresie dojrzewania są w szczególny sposób narażeni na negatywne skutki stosowania alkoholu (niezależnie od jego rodzaju), a także nikotyny i innych środków psychoaktywnych [4]. Korzystanie z tych używek przyczynia się do wzrostu zachorowalności i śmiertelności wśród młodzieży, sprzyja ryzykownym zachowaniom seksualnym, wypadkom, a także agresji w kontaktach interpersonalnych oraz samobójstwom i zabójstwom [4]. Trzeba też podkreślić, że wczesne rozpoczęcie stosowania używek może spowodować wystąpienie uzależnień w dorosłym życiu. Uzależnienia często towarzyszą przedstawicielom zawodów medycznych a temat ten niejednokrotnie zostaje pomijany i jak dotąd niezbyt nagłośniony [5]. Sytuacja także dotyczyć może zarówno studentów kierunków medycznych jak i osób czynnie wykonujących zawód. Voigt i wsp. podają, że ponad jedna trzecia studentów medycyny oraz lekarzy pracujących w obszarze Branderburgii i Saksonii przyznaje się do nadmiernego spożycia alkoholu [6]. Ważne jest szybkie rozpoznanie problemu aby zapobiec dalszym konsekwencjom korzystania z używek, wśród których wymienić należy obniżenie jakości życia wynikające z nabytych schorzeń. Okres studiów jest ważnym momentem kształtowania właściwych postaw zdrowotnych a specyficzne warunki w tym czasie, między innymi egzaminy, kolokwia czy nawiązywanie nowych znajomości, oddziałują pozytywnie bądź negatywnie na zachowania młodzieży akademickiej [7]. Również rodzaj podjętego kierunku studiów może mieć znaczący wpływ na częstość sięgania po używki. Głównie ma to miejsce na kierunkach medycznych gdyż duża ilość zajęć oraz towarzyszący im stres wpływają niekorzystnie na zachowania prozdrowotne młodzieży akademickiej [6]. Jak pokazują badania przeprowadzone przez Zielińską i wsp. 18,6% studentów I roku stomatologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku sięgnęło po raz pierwszy po alkohol właśnie w trakcie studiów podczas gdy wśród studentów I roku kierunku lekarskiego 5,5% [8]. Celem pracy było przedstawienie danych dotyczących stosowania używek przez studentów uczelni medycznej. Materiał i metody Badanie kwestionariuszowe przeprowadzone zostało w latach 2014-2015, wśród 187 studentów (147 kobiet 78,61% i 40 mężczyzn 21,39%) Wydziału Lekarskiego II Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu na kierunkach lekarsko-dentystycznym (146 osób 78,07%) i higienie dentystycznej (41 osób 21,93%). Kwestionariusz ankiety, opracowany na potrzeby badania, wypełniony został przez studentów po wyrażeniu ich dobrowolnej zgody. Każdy z ankietowanych mógł odmówić udziału w badaniu w każdej chwili jego prowadzenia oraz został zapewniony o poufności zebranych danych zgromadzonych w anonimowych ankietach. Respondenci, którzy przystąpili do badania byli w wieku od 20 do 29 lat, przy czym największy odsetek stanowiły osoby 24-letnie (32,62%), a następnie 23- i 25-letnie (po 19,25% w każdej grupie), 21-letnie (9,09%), 22-letnie (8,02%), 26-letnie (6,95%) i 20-letnie (2,67%) oraz w pojedynczych przypadkach 29-latki (1,07%), a także po jednej osobie w wieku 27 lat (0,54%) i 28 lat (0,54%). Zamknięte pytania kwestionariusza ankiety dotyczyły korzystania z papierosów oraz częstości ich palenia, okresu inicjacji nikotynowej, sytuacji w jakich papierosy są używane, podejmowania prób rzucenia palenia oraz ewentualnej zachęty lekarza do zaniechania nałogu. Ponadto kolejne pytania dotyczyły spożywania alkoholu i okazji, podczas których jest on spożywany, a także korzystania ze środków psychoaktywnych z podaniem ich rodzajów, powodów ich konsumpcji oraz trudności studentów z ich nabyciem. Odpowiadając na pytania dotyczące sytuacji w jakich respondenci stosują alkohol, palą papierosy, konsumują substancje psychoaktywne, a także jaki rodzaj substancji wykorzystują, możliwe było zaznaczenie kilku odpowiedzi przez studentów (Tab. I). Analizę statystyczną przeprowadzono przy pomocy testu różnic między dwoma wskaźnikami struktury z użyciem programu Statistica v10, w grupach badanych z uwzględnieniem podziału na płeć (kobiety oraz mężczyźni). Jako istotne statystycznie przyjęto wyniki dla których p<0,05. Przed rozpoczęciem badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (Uchwała nr 589/14). Wyniki Codziennie paliło papierosy 10 studentów (5,35%), podczas gdy nigdy z nich nie korzystało 128 osób (68,45%) (Tab. I). Aż 12,24% kobiet i 25,00% mężczyzn sięgnęło pierwszy raz po papierosa w gimnazjum a różnica okazała się istotna statystycznie (p=0,04). Najczęściej palenie pomagało studentom w radzeniu sobie ze stresem ( uspokojeniem nerwów ), co deklarowały 23 osoby (12,30%), w dobrej zabawie (10,16%), nauce (5,88%) a także zabiciu czasu (4,28%). Nałóg palenia tytoniu próbowało rzucić jednie 21 ankietowanych (11,23%), przy czym tylko 7 osób (3,74%) było kiedykolwiek namawianych podczas wizyty u lekarza ogólnego do jego zaprzestania a tylko 1 student (0,53%) przez lekarza dentystę. Istotną statystycznie różnicę odnotowano pomiędzy grupą kobiet (24,49%) i mężczyzn (45,00%), którzy nie byli zachęcani przez lekarzy do zarzucenia korzystania z papierosów (p=0,009). Alkohol spożywało 177 osób (94,65%), głównie podczas imprez towarzyskich (77,54%) oraz uroczystości rodzinnych (54,01%), a ponad połowa ankietowanych (60,43%) przyznała, że sięga po alkohol w przypadku świętowania zdanych egzaminów. Z powodu problemów w domu alkohol piło 2,04% kobiet i 10,00% mężczyzn, natomiast w stresujących sytuacjach odpowiednio 8,16% i 20,00%, a różnice te w obu przypadkach były istotne statystycznie (p=0,03). Większość ankietowanych studentów (77,01%) nigdy nie sięgało po substancje psychoaktywne. Jedynie 37 osób (19,78% ogółu badanych; 17,01% kobiet i 30,00% mężczyzn) korzystało z napoi energetyzujących i pobudzających głównie w wyniku zwiększonego wysiłku fizycznego i psychofizycznego (18,72%). Natomiast dla 6,95% badanych głównym powodem dla stosowania środków psychoaktywnych była ciekawość oraz cele rozrywkowe. Dla 12 osób (6,42%) zdobycie substancji psychoaktywnych byłoby bardzo łatwe a 33 osoby (17,65%) nie wiedziały czy byłyby w stanie je pozyskać. Omówienie Dane z piśmiennictwa wskazują, że młodzież akademicka jest szczególnie narażona na negatywne skutki zachowań zdrowotnych. Badania przeprowadzone przez Łaszek i wsp. wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi wykazały, że otoczenie w jakim znaleźli się młodzi dorośli sprzyjało sięganiu po używki oraz pogłębiało ten proces. Aż 30% badanych przyznało, że podczas studiów spożywało więcej alkoholu. Natomiast dla prawie 50% badanych wiedza zdobyta w tym okresie nie miała istotnego wpływu na decyzję o paleniu tytoniu [9]. W badanej populacji studentów kierunku lekarsko-dentystycznego i higieny dentystycznej odnotowano stosunkowo wczesną inicjację tytoniową. W najwyższym odsetku studenci po raz pierwszy zapalili papierosa w okresie uczęszczania do liceum (20,33%) a następnie w gimnazjum (14,97%). Potwierdza to spostrzeżenia innych autorów dotyczące konsumpcji wyrobów tytoniowych, alkoholu i innych substancji psychoaktywnych przez młode osoby [1, 4]. Rzeźnicki i wsp. przeprowadzili badania w grupie 288 uczniów gimnazjalnych, z klas 1-3, w województwie podlaskim i zauważyli, iż aż 34,7% respondentów wypaliło już co najmniej jednego papierosa, ponadto 6,3% przyznało się do codziennego palenia a 9,0% do okazjonalnego [1]. Co ciekawe autorzy odnotowali także w populacji gimnazjalistów przebytą inicjację alkoholową u 51,0% badanych a codzienne i okazjonalne korzystanie z alkoholu odpowiednio u 2,4% i 18,4% uczniów. Dumitrescu prowadząc badania wśród studentów medycyny University of Medicine and Pharmacy Carol Davila w Bukareszcie zauważyła, że w grupie palaczy 2,7% młodzieży zaczęło palić papierosy przed 15 rokiem życia, a 24,32% przed ukończeniem 18 lat [2]. Jedną z głównych Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 10 541
Tabela I Informacje dotyczące korzystanie z papierosów, alkoholu oraz substancji psychoaktywnych przez studentów. Information concerning the use of cigarettes, alcohol and psychoactive substances by students. Pytanie Liczba badanych ogółem kobiety mężczyźni N % N % N % 187 100,00 147 100,00 40 100,00 Czy pali Pan/Pani papierosy? Poziom istotności p tak codziennie 10 5,35 9 6,12 1 2,50 ns tak od czasu do czas 35 18,72 26 17,69 9 22,50 ns rzuciłem/am palenie 14 7,48 9 6,12 5 12,50 ns nie, nigdy nie paliłem/am 128 68,45 103 70,07 25 62,50 ns Kiedy zapalił/a Pan/Pani papierosa po raz pierwszy? w gimnazjum 28 14,97 18 12,24 10 25,00 0,04 w liceum 38 20,33 28 19,06 10 25,00 ns w czasie studiów 11 5,88 10 6,80 1 2,50 ns brak odpowiedzi 110 58,82 91 61,90 19 47,50 ns Czy palenie papierosów pomaga Panu/Pani w:? zawieraniu znajomości 7 3,74 6 4,08 1 2,50 ns nauce 11 5,88 7 4,76 4 10,00 ns pracy 2 1,07 1 0,68 1 2,50 ns dobrej zabawie 19 10,16 13 8,84 6 15,00 ns zabiciu czasu 8 4,28 6 4,08 2 5,00 ns uspokojenia nerwów 23 12,30 17 11,56 6 15,00 ns palę tylko z powodu uzależnienia 0 0,00 0 0,00 0 0,00 ns brak odpowiedzi 150 80,21 120 81,63 30 75,00 ns Czy próbował Pan/Pani rzucić palenie? tak 21 11,23 16 10,88 5 12,50 ns nie 31 16,58 22 14,97 9 22,50 ns brak odpowiedzi 135 72,19 109 74,15 26 65,00 ns Czy kiedykolwiek lekarz nakłaniał Pana/Panią do zaprzestania palenia przy okazji wizyty? tak-lekarz ogólny 7 3,74 7 4,76 0 0,00 ns tak-lekarz dentysta 1 0,53 1 0,68 0 0,00 ns nie 54 28,88 36 24,49 18 45,00 0,009 brak odpowiedzi 125 66,85 103 70,07 22 55,00 ns Czy spożywa Pan/Pani alkohol? tak 177 94,65 137 93,20 40 100,00 ns nie 10 5,35 10 6,80 0 0,00 ns Przy jakiej okazji spożywa Pan/Pani alkohol? problemy w domu 7 3,74 3 2,04 4 10,00 0,03 problemy osobiste 13 6,95 8 5,44 5 12,50 ns uroczystości rodzinne 101 54,01 79 53,74 22 55,00 ns imprezy 145 77,54 115 78,23 30 75,00 ns z okazji weekendu 54 28,88 38 25,85 16 40,00 ns stresujące sytuacje 20 10,70 12 8,16 8 20,00 0,03 świętowanie zdanych egzaminów i innych sukcesów 113 60,43 90 61,22 23 57,50 ns inne jakie? 8 4,28 5 3,40 3 7,50 ns brak odpowiedzi 10 5,35 10 6,80 0 0,00 ns 542 R. Śniatała i wsp.
Czy przyjmował/muje Pan/Pani środki psychoaktywne? tak amfetamina 0 0,00 0 0,00 0 0,00 ns tak substancje halucynogenne 4 2,14 4 2,72 0 0,00 ns tak ecstasy 2 1,07 1 0,68 1 2,50 ns tak sterydy anaboliczne 0 0,00 0 0,00 0 0,00 ns tak napoje energetyzujące i pobudzające 37 19,78 25 17,01 12 30,00 ns nie 144 77,01 117 79,59 27 67,50 ns Z jakiego powodu przyjmował/muje Pan/Pani środki psychoaktywne? problemy w domu 4 2,14 3 2,04 1 2,50 ns problemy osobiste 4 2,14 3 2,04 1 2,50 ns ciekawość 13 6,95 8 5,44 5 12,50 ns zwiększony wysiłek fizyczny i psychofizyczny 35 18,72 25 17,01 10 25,00 ns w celach rozrywkowych 13 6,95 8 5,44 5 12,50 ns brak odpowiedzi 144 77,01 117 79,59 27 67,50 ns Jak trudne byłoby dla Pana/Pani nabycie środków psychoaktywnych niemożliwe 0 0,00 0 0,00 0 0,00 ns bardzo trudne 1 0,53 1 0,68 0 0,00 ns dość trudne 7 3,74 7 4,76 0 0,00 ns bardzo łatwe 12 6,42 9 6,12 3 7,50 ns łatwe 28 14,97 21 14,29 7 17,50 ns nie wiem 33 17,65 25 17,01 8 20,00 ns trudno powiedzieć 22 11,77 17 11,56 5 12,50 ns brak odpowiedzi 84 44,92 67 45,58 17 42,50 ns przyczyn sięgania po papierosy w badanej grupie młodych dorosłych była chęć odreagowania sytuacji stresowych (12,30%). Potwierdzają to wyniki badań Erdala i wsp. przeprowadzone wśród studentów Uniwersytetu Gaziosmanpasa w Turcji, w których największa liczba osób palących (30%) przyznała, że pali papierosy aby zredukować stres [10]. Suwała objęła badaniem 119 uczniów klas maturalnych w Stalowej Woli i spostrzegła, iż 92,4% maturzystów zadeklarowało korzystanie z alkoholu w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie [4]. Natomiast 10,9% uczniów stosowało inne substancje psychoaktywne, z wyłączeniem tytoniu i alkoholu, aby wprowadzić się w stan odurzenia. Z badań przeprowadzonych przez Bielską i wsp. w populacji 356 studentów VI roku Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku wynika, iż duży odsetek respondentów deklarowało spożywanie alkoholu, przy czym 48,19% piło go 2-4 razy w miesiącu, 27,305% raz w miesiącu lub rzadziej, 18,11% od 2 do 3 razy w tygodniu i 1,95% 4 lub więcej razy w tygodniu, natomiast codziennie paliło papierosy 17,09% badanych [11]. Autorzy ocenili także wiedzę studentów dotyczącą szkodliwości nadużywania alkoholu i odnotowali, iż jedynie u 4,86% respondentów znajdowała się ona na wysokim poziomie, u 63,43% na średnim, a u 31,71% na niskim. Jest to dość niepokojące, gdyż to właśnie lekarze i studenci uniwersytetów medycznych powinni posiadać szerokie i wyczerpujące wiadomości na temat negatywnego wpływu palenia wyrobów tytoniowych ale także szkodliwości stosowania używek takich jak alkohol czy substancje psychoaktywne i informować o tym między innymi swoich pacjentów [12,13]. Z drugiej strony jak wskazują badania własne jedynie 3,74% studentów było nakłanianych do zaprzestania palenia przez lekarza ogólnego, a 0,53% przez lekarza dentystę. Głównym problemem jest jednak spożycie napojów alkoholowych, gdyż zgłaszała to większość badanych studentów (94,65% ogółu badanych; 93,20% kobiet oraz 100,00% mężczyzn). W najwyższym odsetku miało to miejsce podczas imprez (77,54%) oraz w związku ze świętowaniem zdanych egzaminów (60,43%). Potwierdzenie takich wyników można odnaleźć w publikacji Kozłowskiego i wsp. którzy zauważyli, że pośród studentów najbardziej rozpowszechnioną okolicznością do sięgnięcia po alkohol były właśnie także imprezy (96,00% studiujących na Uniwersytecie Medycznym w Lublinie i 78,4% studentów uczelni niemedycznych województwa lubelskiego) [14]. Odzwyczajanie się od nałogów jest procesem trudnym i na ogół długotrwałym [1]. Wymaga czynnego zaangażowania osoby uzależnionej jednak często pomimo zastosowania różnego rodzaju środków i terapii może nie przynieść zamierzonego efektu. Stąd też zalecane są działania profilaktyczne aby nie dopuścić do inicjacji alkoholowej, tytoniowej czy narkotykowej. Natomiast w przypadku już występującego uzależnienia zaleca się zastosowanie wszelkich środków zaradczych aby w stosunkowo krótkim czasie od jego pojawienia się nastąpił powrót do abstynencji. W piśmiennictwie podkreślana jest konieczność wczesnego wprowadzenia, począwszy od przedszkoli i szkół podstawowych, programów profilaktycznych w celu ograniczenia konsekwencji stosowania używek [4,10]. Stosowanie alkoholu i substancji psychoaktywnych u osób wykonujących zawody medyczne stanowi szczególnie ważny problem. Osoby uzależnione nie mają szansy na realną ocenę sytuacji w kontakcie z pacjentem co w czasie pracy prowadzić może do stanu zagrożenia zdrowia lub życia chorego. Lekarz znajdujący się w stanie odurzenia nie jest w stanie przeprowadzić dokładnego badania i postawić diagnozy. Ponadto wysoce ryzykowne czy wręcz niemożliwe jest przeprowadzenie zabiegów leczniczych między innymi na skutek obniżenia zdolności psycho-motorycznych. Poważniejsze w skutkach może być stałe korzystanie z tego typu substancji także przez studentów kierunków medycznych, gdyż uniemożliwiają one efektywne uczenie się, zaburzają kontakt z pacjentem, ale także zwiększają ryzyko wystąpienia niebezpiecznych zachowań narażających zdrowie i życie. Wnioski Wśród studentów kierunków medycznych spożywanie alkoholu jest powszechne, a ma to miejsce głównie przy okazji imprez. Palenie papierosów oraz stosowanie substancji psychoaktywnych było stosunkowo mniej rozpowszechnione. Uzyskane dane wskazują jednak na potrzebę promowania właściwych zachowań prozdrowotnych także w tej populacji. Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 10 543
Piśmiennictwo 1. Rzeźnicki A, Kowalska A, Krakowiak J, Chowański K, Stelmach W: Częstość palenia tytoniu, picia alkoholu i zażywania narkotyków przez młodzież klas gimnazjalnych. Przegl Lek. 2014; 71: 588-591. 2. Dumitrescu AL: Tobacco and alcohol use among Romanian dental and medical students: a crosssectional questionnaire survey. Oral Health Prev Dent. 2007; 5: 279-284. 3. Gerreth K: Starcie zębów w wybranej populacji hinduskiej żującej betel. Przegl Lek. 2006; 63: 882-886. 4. Suwała M: Ocena ryzyka uzależnienia od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych w wybranej grupie młodzieży szkół średnich. Przegl Lek. 2014; 71: 620-623. 5. Szczyrba-Maroń B: Strategie radzenia sobie ze stresem w grupie studentów pielęgniarstwa z uwzględnieniem korzystania ze środków psychoaktywnych. Probl Pielęg. 2010; 18: 455-460. 6. Voigt K, Twork S, Mittag D, Göbel A, Voigt R. et al: Consumption of alcohol, cigarettes and illegal substances among physician and medical students in Branderburg and Saxony (Germany). BMC Health Serv Res. 2009; 9: 219. 7. Binkowska-Bury M, Więch P, Sałacińska I, Januszewicz P: Analiza zmian w zachowaniach ryzykownych w grupie młodzieży akademickiej w Polsce południowo-wschodniej. Długookresowe badania prospektywne. Przeg Lek. 2014; 71: 605-608. 8. Zielińska N, Łaszewicz J, Frątczak P, Kamińska M, Hajduk M. et al: Używki a studia medyczne. Badania ankietowe. Mag Stom. 2015; 3: 163-169. 9. Łaszek M, Nowacka E, Szatko F: Negatywne wzorce zachowań studentów. Część I. Konsumpcja alkoholu i stosowanie substancji psychoaktywnych. Probl Hig Epidemiol. 2011; 92: 114-119. 10. Erdal G, Erdal H, Esenqun K, Karakas G: Cigarette consumption habits and related factors among college students in Turkey: a logit model analysis. J Pak Med Assoc. 2015; 65: 136-141. 11. Bielska D, Kurpas D, Ołtarzewska A, Piotrowska- Depta M, Gomółka E. et al: Wzorce picia alkoholu i palenie tytoniu wśród studentów VI roku Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Przegl Lek. 2014; 71: 597-600. 12. Korzeniowska K, Cieślewicz A, Szałek E, Jabłecka A: Postawy studentów Farmacji i Stomatologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu wobec nałogu palenia tytoniu. Przegl Lek. 2012; 69: 1053-1054. 13. Gerreth K, Śniatała R, Miądowicz-Owczarzak K: Stosowanie używek w środowisku studentów stomatologii. Przegl Lek. 2014; 71: 601-604. 14. Kozłowski P, Idziak M, Jędrzejewska B, Daniluk J: Ocena występowania negatywnych czynników stylu życia wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Lublinie i studentów uczelni niemedycznych. J Health Sci. 2014; 4: 191-200. 544 R. Śniatała i wsp.