Wp³yw zawartoœci poroforu i warunków wtryskiwania na strukturê wyprasek z polipropylenu

POLIMERY 11, 56, nr10 749 EL BIETA BOCI GA ), PAWE PALUTKIEWICZ Politechnika Czêstochowska Instytut Przetwórstwa Polimerów i Zarz¹dzania Produkcj¹ Al. Armii Krajowej 19c, 4-1 Czêstochowa Wp³yw zawartoœci poroforu i warunków wtryskiwania na strukturê wyprasek z polipropylenu Streszczenie Oceniono wp³yw zawartoœci poroforu i warunków wtryskiwania na strukturê wytwarzanych z polipropylenu wyprasek wtryskowych. Badano próbki z PP Moplen z dodatkiem 0,15 0,5 % poroforu endotermicznego Hydrocerol CFE oraz wypraski lite. W badaniach stosowano cztery zmienne parametry wtryskiwania: zawartoœæ poroforu (c), temperaturê formy (T f ), temperaturê wtryskiwania (T w ) i prêdkoœæ wtryskiwania ( ). Badania prowadzono wed³ug planu badañ opracowanego za pomoc¹ oprogramowania Statistica 8.0 z modu³em DOE. Stwierdzono istotny wp³yw zawartoœci poroforu i warunków wtryskiwania na strukturê wyprasek wtryskowych. Niska temperatura wtryskiwania i niska temperatura formy oraz dodatek poroforu w iloœci 0,5 % sprzyjaj¹ powstawaniu oczekiwanej, drobnokomórkowej struktury porowatej, korzystnej ze wzglêdu na w³aœciwoœci wytrzyma³oœciowe wytworu. S³owa kluczowe: wtryskiwanie, porofory, porowanie, struktura. THE INFLUENCE OF THE BLOWING AGENT ADDITION AND INJECTION MOLDING PARA- METERS ON THE STRUCTURE OF POLYPROPYLENE MOLDINGS Summary The results of studies of the influence of the content of the applied blowing agent and injection molding parameters on the structure of polypropylene (PP) moldings have been presented. The studies were carried out on neat polypropylene (Moplen) as well as on polypropylene incorporated with 0.15 0.5 wt. % of the endothermic chemical blowing agent Hydrocerol CFE (Fig. 1). The experiments were carried out based on the Statistica 8.0 factorial design model with the Design of Experiments (DOE) module (Table 1, Fig. 4). Changes were made in four independent variable injection molding parameters namely: the concentration of blowing agent (c), mold temperature (T f ), melt temperature (T w ) and injection velocity ( ). The studies confirm a vital influence of the amount of the blowing agent and injection molding parameters on the structure of the moldings (Table, Figs. 5 1). The expected microcellular porous structure enhancing mechanical properties was achieved by applying a low injection and mold temperature and 0.5 wt. % of the blowing agent. Keywords: injection molding, blowing agents, foaming, structure. WPROWADZENIE Tworzywa porowate szeroko wykorzystuje siê w wielu dziedzinach, m.in. jako materia³ na elementy izoluj¹ce, filtry i opakowania [1 4]. Porofory s¹ równie stosowane w charakterze modyfikatorów w procesie wtryskiwania, np. w celu zlikwidowania zapadniêæ technologicznych wyprasek spowodowanych ich skurczem, b¹dÿ te redukcji masy wytworu [1]. Powstawanie oraz rozrost porów to proces z³o ony, zale ny nie tylko od rodzaju polimeru oraz poroforu, ale tak e od warunków wtryskiwania, budowy kana³ów przep³ywowych i gniazd formy wtryskowej. Zarówno wymiary porów w wyprasce, jak ) Autor do korespondencji; e-mail: bociaga@ipp.pcz.pl i ich rozmieszczenie maj¹ wp³yw na w³aœciwoœci gotowego produktu [5 10]. W pracy M. Bieliñskiego [1] opisano badania strukturalne oraz wyznaczanie wskaÿników wytrzyma³oœciowych próbek litych i porowatych, wytwarzanych z polipropylenu z 0,5 % zawartoœci¹ poroforu endotermicznego Hydrocerol CFE. Zmianie podlega³y dwa parametry wtryskiwania: temperatura formy i ciœnienie wtryskiwania. Wykazano, e wypraski uzyskiwane w warunkach ni szej temperatury formy ( C) charakteryzowa³y siê grubym, litym naskórkiem i wiêksz¹ wytrzyma³oœci¹ na rozci¹ganie ni próbki o cieñszym naskórku wytwarzane w wy szej temperaturze formy (70 C). Obserwowan¹ zale noœæ t³umaczono tym, e w ni szej temperaturze formy nastêpuje szybkie och³a-

750 POLIMERY 11, 56,nr10 dzanie tworzywa z poroforem, co sprzyja tworzeniu grubego naskórka ograniczaj¹cego dyfuzjê gazu w kierunku œcianki wypraski. Dodawany w iloœci 0,5 % porofor przyczynia siê do powstawania du ych, nielicznych porów, wykazuj¹cych dzia³anie karbu, a to z kolei wp³ywa na pogorszenie wytrzyma³oœci na rozci¹ganie i zmniejszenie wyd³u enia wzglêdnego wyprasek. Wiêkszy udzia³ poroforu w tworzywie (1,5 %) powoduje powstawanie drobnej, gêstej struktury porowatej, korzystnie poprawiaj¹cej udarnoœæ wyprasek. W publikacji [11] badano wp³yw zawartoœci w PE-LD poroforu egzotermicznego Celogen 754-A (dodawanego w iloœciach 0,4 1,6 % masy tworzywa), temperatury formy ( 85 C), temperatury wtryskiwania (1 190 C), ciœnienia wtryskiwania (70 14 MPa) i przeciwciœnienia (0 45 MPa), na strukturê wyprasek wtryskowych. Celem badañ by³o ustalenie warunków wtryskiwania optymalnych do wytwarzania wyprasek o cienkim, litym naskórku i ma³ych, gêsto i równomiernie roz- ³o onych porach. Wykazano, e zawartoœæ poroforu i ciœnienie wtryskiwania maj¹ najwiêkszy wp³yw na jakoœæ struktury porowatej. Natomiast temperatura formy znacz¹co oddzia³uje na gruboœæ litego naskórka. Zale noœæ pomiêdzy temperatur¹ formy a wymiarami i gêstoœci¹ porów by³a nieistotna. Przeciwciœnienie uplastyczniania decydowa³o o gruboœci naskórka, wielkoœci porów i gêstoœci uzyskanej struktury porowatej. Ze wzrostem przeciwciœnienia uplastyczniania zwiêksza³a siê gruboœæ naskórka oraz wielkoœæ porów, mala³a jednak ich iloœæ, co przyczynia³o siê do zwiêkszenia gêstoœci ca³ej wypraski. Temperatura wtryskiwania mia³a niewielki wp³yw na gêstoœæ wyprasek. Autorzy pracy zasugerowali nastêpuj¹ce optymalne parametry wytwarzania wyprasek z PE-LD z poroforem: dodatek poroforu 1, %, temperatura formy 85 C, temperatura wtryskiwania 180 C, ciœnienie wtryskiwania 14 MPa, przeciwciœnienie 0 MPa. Wyniki licznych badañ wp³ywu parametrów przetwórstwa na w³aœciwoœci i strukturê wyprasek uzyskanych z polipropylenu nape³nionego w³óknami drzewnymi z dodatkiem poroforów chemicznych przedstawili w swoich pracach A. K. B³êdzki i O. Faruk [1 15]. W pracy [14] zamieszczono wyniki badañ w³aœciwoœci i struktury wyprasek litych wytworzonych z polipropylenu z dodatkiem w³ókien drzewnych (w iloœciach lub 50 % masy granulatu) z kompatybilizatorem (bezwodnikiem kwasu maleinowego) oraz porowatych, otrzymanych po dodaniu do tworzywa 5 % egzotermicznego poroforu chemicznego (Hydrocerol 5). Porofor wp³ywa³ na zmniejszenie masy wyprasek maksymalnie o %, nie powoduj¹c przy tym znacznego spadku wytrzyma³oœci na rozci¹ganie. W pracy [1] wykazano ponadto, e w przypadku takich samych wyprasek, zwiêkszenie temperatury formy z 80 do 110 C, skutkowa³o zmniejszeniem chropowatoœci ich powierzchni o 70 %. Stwierdzono, e zawartoœæ % poroforu pozwala na uzyskanie drobnej, mikroporowatej struktury. Badano równie w³aœciwoœci wyprasek wytworzonych z polipropylenu z nape³niaczem w postaci w³ókien drzewnych (w iloœci % w stosunku do masy tworzywa) i z zawartoœci¹ 4 % poroforu endotermicznego ESC 5313 [13]. Wykazano, e najbardziej korzystna dla uzyskania drobnej, mikroporowatej struktury temperatura przetwórstwa mieszaniny z poroforem wynosi 1 C. Badania strukturalne zaœ dowiod³y, e w obszarach wypraski po³o onych blisko miejsca doprowadzania tworzywa do gniazda formuj¹cego wystêpuj¹ równomiernie roz³o one, liczne pory, podczas gdy w obszarach odleg³ych od tego miejsca porów jest mniej; zjawisko to jest przyczyn¹ odmiennych w³aœciwoœci mechanicznych ró nych czêœci wypraski. Hornsby P. E. i wspó³pr. [16] badali wp³yw budowy gniazda formuj¹cego formy wtryskowej oraz sposobu doprowadzania tworzywa do gniazda, na w³aœciwoœci mechaniczne i strukturê wyprasek z polipropylenu z zawartoœci¹ % w³ókna szklanego i 0,07 lub 0,35 % poroforu egzotermicznego Genitron EPB. Pos³u ono siê formami doœwiadczalnymi z gniazdami o ró nej wysokoœci (6 mm), a próbki wytwarzano stosuj¹c dwie ró ne d³ugoœci czasów wtrysku (1, i 3,1 s), co przek³ada³o siê na dwie ró ne prêdkoœci wtryskiwania. Wykazano, e stosunek gruboœci rdzenia do naskórka wyprasek jest jednakowy w ca³ej wyprasce, jedynie w naro ach wystêpuje wiêkszy udzia³ struktury litej. W wypraskach o du- ej gruboœci zaobserwowano wiêkszy udzia³ struktury porowatej. Wykorzystanie wtryskiwania poruj¹cego z poroforem chemicznym w in ynierii biomedycznej, do wytwarzania biodegradowalnych rusztowañ tkankowych przedstawiono w pracach [17, 18]. Autorzy [18] zbadali dwie biodegradowalne mieszaniny polimerowe, mianowicie: skrobiê restrukturyzowan¹ z zawartoœci¹ 50 % poli(etylenu-co-alkoholu winylowego) SEVA-C i skrobiê restrukturyzowan¹ z zawartoœci¹ 70 % polilaktydu [poli(kwasu mlekowego)] SPLA. Jako poroforu u yto azodikarbonamidu dodawanego w iloœciach 0,1 0,3 %. W badaniach strukturalnych wykazano podobne struktury obu mieszanin, podobn¹ wielkoœæ i kszta³t porów. Stwierdzono, e wielkoœci¹ porów i rodzajem otrzymywanej struktury porowatej ³atwiej sterowaæ w procesie wtryskiwania skrobi i SPLA, ani eli skrobi i SEVA-C. Rozk³ad ciœnienia i temperatury wystêpuj¹cy w formie wtryskowej sprzyja powstawaniu wiêkszych porów w œrodku wypraski i w obszarach po³o onych dalej od przewê ki, przy czym ich wymiary zmniejszaj¹ siê stopniowo w kierunku warstwy litej. Takie wypraski s¹ l ejsze ni lite, a ich kszta³t i wymiary dok³adnie odwzorowuj¹ gniazdo formuj¹ce, s¹ pozbawione skurczu przetwórczego i zapadniêæ, lecz charakteryzuj¹ siê ma³¹ wytrzyma³oœci¹ mechaniczn¹ [, 4, 6]. W praktyce przemys³owej niekiedy podejmuje siê próby likwidacji widocznych zapadniêæ wyprasek, bez pogorszenia ich w³aœciwoœci wytrzyma³oœciowych, w wyniku dodania do tworzywa wtryskiwanego niewielkiej iloœci poroforu, s¹ to jednak tylko próby, niepoparte badaniami. St¹d te w ramach niniejszej pracy oceniano strukturê wyprasek

POLIMERY 11, 56, nr10 751 z tworzywa z niewielk¹ zawartoœci¹ poroforu, maj¹cej decyduj¹cy wp³yw na ich w³aœciwoœci. Celem badañ by³o okreœlenie wp³ywu zawartoœci poroforu oraz warunków wtryskiwania [temperatury wtryskiwania (T w ), temperatury formy (T f ) i prêdkoœci wtryskiwania ( )] na strukturê wyprasek wtryskowych z polipropylenu. Materia³y CZÊŒÆ DOŒWIADCZALNA W badaniach wykorzystano polipropylen o nazwie handlowej Moplen HP648T firmy Basell Polyolefins, o temperaturze miêknienia wg Vicata wynosz¹cej 154 C, wyznaczonej metod¹ A50 (50 C/h, 10 N) i 95 C metod¹ B50 (50 C/h, 50 N) oraz masowym wskaÿniku szybkoœci p³yniêcia (MFR) równym 53 g/10 min (wyznaczonym w temp. C i przy obci¹ eniu,16 kg). Strukturê porowat¹ wyprasek uzyskano w wyniku dodania do polipropylenu poroforu Hydrocerol CF firmy Clariant w postaci proszku, o endotermicznym przebiegu rozk³adu i temperaturze pocz¹tku rozk³adu równej 150 C. Proszkowy porofor stosowano, aby wyeliminowaæ wp³yw noœnika polimerowego na w³aœciwoœci wyprasek. Hydrocerol CF dodawano w iloœci 0,15 %, 0,5 %, 0,375 % lub 0,5 % masy granulatu. W celu zbadania wp³ywu poroforu na kolor wyprasek, do PP dodano równie % zielonego barwnika Green 47145F PE firmy Lifocolor. Metodyka badañ Polipropylen mieszano z poroforem przed procesem uplastyczniania. Próbki do statycznej próby rozci¹gania wg PN-EN ISO 57-:1998, w postaci wiose³ek o gruboœci 4 mm, wytwarzano przy u yciu wtryskarki KM65-1 C4 firmy Krauss-Maffei, o sile zamykania 650 kn. Badania prowadzono wed³ug planu badañ opracowanego za pomoc¹ oprogramowania Statistica 8.0 firmy StatSoft. Wykorzystane w planie wartoœci zmiennych niezale nych (zawartoœæ poroforu i warunki wtryskiwania) ustalono na podstawie badañ wstêpnych tak, aby uzyskiwane wypraski charakteryzowa³y siê dobr¹ jakoœci¹, tzn. nie mia³y przypaleñ, zapadniêæ itp. Wytworzenie jakoœciowo poprawnych wyprasek porowatych wymaga³o zastosowania ciœnienia docisku, o stosunkowo ma³ej wartoœci, wynosz¹cej MPa. Pozosta³e warunki wtryskiwania w ca³ym cyklu badañ by³y nastêpuj¹ce: czas wtrysku 0, 3, s (zale nie od prêdkoœci wtryskiwania), czas docisku s, czas ch³odzenia 6 s. Wykorzystuj¹c modu³ planowania doœwiadczeñ DOE wykonano plan badañ o centralnym uk³adzie kompozycyjnym, zawieraj¹cy 18 wariantów (tabela 1). Wspó³czynnik ortogonalnoœci planu ( ) wynosi³. T a b e l a 1. Wartoœci zmiennych niezale nych zastosowane w planie badañ T a b l e 1. Values of the independent variables applied in planning the studies Wariant planu badañ Procentowa zawartoœæ poroforu c, % Temperatura formy T f, C Temperatura wtryskiwania T w, C Prêdkoœæ wtryskiwania, mm/s 1 0,375 57,5 47,5 41,5 0,375 57,5,5 41,5 3 0,375 3,5 47,5 93,75 4 0,15 57,5,5 93,75 5 0,375 3,5,5 93,75 6 0,15 3,5 47,5 41,5 7 0,15 57,5 47,5 93,75 8 0,15 3,5,5 41,5 9 0,50 45,0 35,0 67,50 10 0,000 45,0 35,0 67,50 11 0,500 45,0 35,0 67,50 1 0,50,0 35,0 67,50 13 0,50 70,0 35,0 67,50 14 0,50 45,0 10,0 67,50 15 0,50 45,0,0 67,50 16 0,50 45,0 35,0 15,00 17 0,50 45,0 35,0 1,00 18 0,50 45,0 35,0 67,50 Dokonano analizy regresji umo liwiaj¹cej przedstawienie zale noœci pomiêdzy zmienn¹ zale n¹ x badan¹ wielkoœci¹ (przewidywan¹ odpowiedzi¹) a zmiennymi niezale nymi (wielkoœciami wejœciowymi, tj. zawartoœci¹ poroforu oraz warunkami wtryskiwania, por. tabela 1). Zale noœæ tê przedstawiono za pomoc¹ równania modelowego (1): x 0 1c T f 3Tw 4vw 11c T f 33Tw 44vw 1cT f 13cTw 14cvw 3T f Tw 4T f vw 34Twvw gdzie: n wspó³czynniki równania modelowego. Analiza wyników badañ za pomoc¹ oprogramowania Statistica pozwoli³a na sporz¹dzenie wykresów Pareto i ocenê wp³ywu parametrów wejœciowych na strukturê wyprasek. Strukturê wyprasek porowatych oceniano mikroskopowo stosuj¹c komputerow¹ analizê obrazu. Za pomoc¹ oprogramowania komputerowego mikroskopu Nicon Eclipse E0 uzyskano obrazy struktur w 4-bitowej palecie koloru, które przekszta³cono na obrazy 1-bitowe (czarno-bia³e), przy u yciu programu Paint Shop Pro Photo X firmy Corel. Nastêpnie, wykorzystuj¹c oprogramowanie Image Pro Plus 7 firmy Media Cybernetics, wykonano nastêpuj¹ce pomiary: () 1

75 POLIMERY 11, 56,nr10 liczby porów w przekroju poprzecznym wypraski (n c ), œredniej powierzchni porów w danym przekroju poprzecznym wypraski (A œr,mm ), œrednicy maksymalnej pora (d maks., mm), œrednicy minimalnej pora (d min, mm), œredniej œrednicy porów (d œr, mm), œredniego jednostkowego obwodu pora (Obw œr, mm), wspó³czynnika kszta³tu (K) gdzie: Obw K ( ) () 4 ( A) Dla ko³a wspó³czynnik kszta³tu osi¹ga wartoœæ minimaln¹ i równ¹ 1, dla kwadratu: K =4/ >1, udzia³u powierzchni porów w przekroju poprzecznym wypraski (U, %). Próbki do badañ mikroskopowych otrzymywano z wiose³ek do statycznej próby rozci¹gania, wycinaj¹c z nich za pomoc¹ mikrotomu rotacyjnego, œcinki o gruboœci 5 µm. Œcinki wycinano z dwóch miejsc wypraski (rys. 1): z obszaru oddalonego o mm (I) oraz o 110 mm II I kierunek doprowadzania tworzywa Rys. 1. Miejsca uzyskiwania próbek do badañ strukturalnych; obszar wypraski oddalony od przewê ki o (I) mm, oraz (II) 110 mm Fig. 1. Positions from where specimens were taken for microscopic analysis: (I) mm, (II) 110 mm from the gate 70 (II) od przewê ki, prostopadle do kierunku przep³ywu tworzywa w gnieÿdzie. WYNIKI BADAÑ I ICH OMÓWIENIE Mikroskopowa ocena struktury porowatej wyprasek Obserwacje mikroskopowe wyprasek wykaza³y pewn¹ ró nicê w strukturach próbek pobranych z miejsc I i II. Próbki uzyskane z obszaru oznaczonego symbolem I charakteryzowa³y siê wiêksz¹, o ok. 10 %, liczb¹ porów ni uzyskane z obszaru II (rys. ). Na rysunku 3 porównano morfologiê wyprasek wytworzonych w warunkach wtryskiwania okreœlonych planem badañ (por. tabela 1) (próbki pobrano z miejsca I). Analiza uzyskanych obrazów umo liwi³a okreœlenie po- ³o enia porów i stopnia sporowacenia wyprasek. We wszystkich próbkach, w których nast¹pi³ proces porowania zaobserwowano porowaty rdzeñ i lit¹ warstwê przypowierzchniow¹ o gruboœci ok. 1 mm. W wypraskach otrzymanych w wariantach, 5, 11 i 14 wystêpowa³y ma³e, gêsto roz³o one pory o regularnym, okr¹g³ym kszta³cie i zbli onych wymiarach, korzystne ze wzglêdu na w³aœciwoœci wytrzyma³oœciowe wytworu. Zastosowano w tych przypadkach ni sze wartoœci temperatury wtryskiwania (10 35 C) i dodatek poroforu w iloœci 0,5 0,5 %, w takich warunkach proces porowania trwa wówczas krócej, nie dochodzi wiêc do nadmiernego rozrostu i ³¹czenia siê porów. Pozwala to na uzyskanie korzystnej, drobnoporowatej struktury wyprasek. Wy sza temperatura wtryskiwania (47,5 C, warianty 1, 3) w procesie przetwarzania polipropylenu z zawartoœci¹ 0,375 % poroforu spowodowa³a bardziej intensywne porowanie, prowadz¹ce do ³¹czenia siê porów w wyniku ich rozrostu. W przypadku ma³ej zawartoœci poroforu w tworzywie (0,15 %, warianty 4, 7, 8) obserwuje siê obecnoœæ nielicznych porów, o stosunkowo du ych wymiarach. W wypraskach otrzymanych w wariantach 4 i 7, rozrostowi porów sprzyja wy sza temperatura formy oraz a) b) 1000 m 1000 m Rys.. Morfologia wyprasek wytworzonych z polipropylenu z poroforem: a) próbka wyciêta z miejsca (I); b) próbka wyciêta z miejsca (II) (na przyk³adzie wypraski z wariantu planu badañ) Fig.. The morphology of the molded parts of polypropylene incorporated with the blowing agent: a) sample taken from position (I), b) sample taken from position (II) (on the basis of the molded parts from the second experimental plan)

POLIMERY 11, 56, nr10 753 Rys. 3. Morfologia wyprasek z polipropylenu z poroforem otrzymanych wg 18 wariantów planu badañ, próbki pobrane z miejsca (I) wypraski Fig. 3. The morphology of polypropylene specimens taken from position (I) with and without the blowing agent for 18 points of DOE

754 POLIMERY 11, 56,nr10 a) b) 10 4 3 8,3 1 obszar obserwowany (w kadrze) 0 obszar niewidoczny (poza kadrem) 0 1 3 4 5 6 7 8 x Rys. 4. Wymiary analizowanego obszaru (a) i schemat okreœlania wspó³rzêdnych porów za pomoc¹ analizy komputerowej (na przyk³adzie próbki z wariantu planu badañ) (b) Fig. 4. Dimensions of the analysis section (a), and the procedure for determining the pore coordinates with the aid of computer analysis (on the basis of samples from the second test plan variant) (b) 4 y du a prêdkoœæ wtryskiwania. Du e pory, o niejednakowych wymiarach s¹ widoczne równie w wypraskach z wariantów 13, 15 i 17. Strukturê tak¹ uzyskano stosuj¹c du ¹ prêdkoœæ wtryskiwania (wariant 17), wy sz¹ temperaturê wtryskiwania (wariant 15) i wy sz¹ temperaturê formy (wariant 13). Brak porów stwierdzono natomiast w wypraskach uzyskanych wg wariantów 6 i 10. Na strukturê wyprasek z wariantu 6 niekorzystnie wp³ynê³a ma³a zawartoœæ poroforu (0,15 %), wypraski zaœ z wariantu 10 wytworzono z polipropylenu bez udzia³u poroforu. Ocena iloœciowa struktury porowatej za pomoc¹ komputerowej analizy obrazu mikroskopowego W celu iloœciowej oceny wymiarów i rozk³adu porów w strukturze wypraski dokonano komputerowej analizy uzyskanych obrazów mikroskopowych. Miejsce uzyskiwania próbek do oceny iloœciowej struktury porowatej oraz wymiary analizowanego obrazu przedstawiono na rys. 4a, natomiast etapy obróbki uzyskanych obrazów mikroskopowych na rys. 4b. Analiza obrazów umo liwi³a iloœciow¹ ocenê struktury porowatej wypraski w zale noœci od zawartoœci poroforu i warunków wtryskiwania (tabela ). Liczbê porów n c w przekroju poprzecznym wyprasek we wszystkich wariantach planu badañ przedstawiono na rys. 5, na rys. 6 zaœ zamieszczono wyniki analizy Pareto pozwalaj¹ce na okreœlenie wp³ywu poszczególnych wielkoœci wejœciowych na liczbê porów n c, przy uwzglêdnieniu liniowych i kwadratowych cz³onów równania modelowego. Wartoœci n c w najwiêkszym stopniu zale ¹ od temperatury wtryskiwania (T w ) i zawartoœci poroforu (c), wraz ze wzrostem zawartoœci poroforu oraz spadkiem temperatury wtryskiwania liczba porów w wyprasce roœnie (rys. 7). Tabela. Wyniki pomiarów struktur porowatych Table. Results of measurements of the porous structure Wariant planu badañ n c A œr mm d maks. mm d min mm d œr mm Obw œr mm 1 0,04 0,189 0,148 0,167 0,545 1,038 1,445 37 0,008 0,106 0,08 0,094 0,311 1,0 0,903 3 15 0,0 0,167 0,134 0,149 0,491 1,050 1,010 4 3 0,1 0,43 0,3 0,38 1,53 1,070 1,080 5 45 0,007 1,936 0,096 0,075 0,085 1,04 0,91 6 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 7 1 0,19 0,619 0,65 0,388 1,513 1,8 0,004 8 4 0,057 0,85 0, 0,6 0,84 1,017 0,686 9 0,011 0,104 0,8 0,106 0,4 1,09 0,906 10 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 11 33 0,007 0,096 0,076 0,086 0,85 1,039 0,689 1 11 0,044 0,4 0,177 0,7 0,679 1,066 1,4 13 0,071 0,319 0,8 0,7 0,99 1,176 0,44 14 46 0,010 0,111 0,09 0,100 0,38 1,03 1,341 15 7 0,09 0,384 0,66 0,314 1,065 1,15 1,918 16 4 0,05 0,35 0,189 0,43 0,863 1,5 0,618 17 1 0,186 0,54 0,453 0,477 1,615 1,113 0,006 18 6 0,013 0,118 0,100 0,109 0,355 1,0 0,988 K U %

nc POLIMERY 11, 56, nr10 755 n c 50 10 0 1 3 4 5 6 7 8 9 10 111 13 1415 16 17 18 numer wariantu planu badañ Rys. 5. Liczba porów n c w przekroju poprzecznym wyprasek wytworzonych we wszystkich wariantach planu badañ Fig. 5. The number of pores (n c ) in the cross-sectional area of the molded parts from all points of DOE T wc T f ct w Tv f w c T f TT f w T w T w c ct f 4,68-3,35-4,18-6,57 -,15 -,19-1,8-1,8 1,06 0,79-0,78-0,75-0,45-0,4 p=0,05 wartoœæ bezwzglêdna standaryzowanej oceny efektu Rys. 6. Wyniki analizy Pareto w odniesieniu do liczby porów n c Fig. 6. The Pareto analysis results in relation to the number of pores (n c ) 80 0,5 A œr,mm 0,4 c,% 0, 0,15 0,10 0,05 0,00 0,3 0, 0,1 0,0 1 3 4 5 6 7 8 9 10 111 1314 1516 17 18 numer wariantu planu badañ Rys. 8. Œrednia powierzchnia porów A œr w przekroju poprzecznym wyprasek otrzymanych we wszystkich wariantach planu badañ Fig. 8. The average surface area of pores (A œr ) in the cross-sectional area of the molded parts from all points of DOE Najwiêksz¹ liczbê porów uzyskano w wypraskach wytwarzanych w ni szej temperaturze wtryskiwania (10 35 C), w wariantach planu badañ, 5, 11 i 14. 50 T w, C 10 > < < < Rys. 7. Zmiana liczby porów n c w funkcji zawartoœci poroforu c i temperatury wtryskiwania T w (T f = 45 C, = 67,5 mm/s) Fig. 7. The change in the number of pores (n c ) as a function of the amount of blowing agent (c) and melt temperature (T w )(T f = 45 C, = 67.5 mm/s) Mo na to wyt³umaczyæ tym, e w ni szej temperaturze wtryskiwania rozrost porów trwa krócej i s¹ one mniejsze. W wy szej temperaturze zaœ proces porowania zachodzi bardziej intensywnie, nastêpuje gwa³towny wzrost wielkoœci porów i jest mo liwe ich ³¹czenie. W strukturze takiej wypraski obserwuje siê mniejsz¹ liczbê porów o wiêkszych wymiarach. Wp³yw zawartoœci poroforu i warunków wtryskiwania na œredni¹ powierzchniê porów (A œr ) w próbkach wytworzonych we wszystkich wariantach planu badañ obrazuj¹ rys. 8i9. Mo na zauwa yæ, e œrednia powierzchnia porów najwyraÿniej zale y od prêdkoœci wtryskiwania. Ze wzrostem, a w mniejszym stopniu tak e ze wzrostem temperatury zwiêksza siê pole powierzchni porów (rys. 10). Na wymiary i liczbê porów mo e wp³ywaæ tak e tarcie wewnêtrzne w mieszaninie tworzywa i poroforu oraz tarcie tworzywa o œcianki gniazda formy. W warunkach du ej prêdkoœci wtryskiwania na skutek tarcia zachodzi intensywne wydzielanie ciep³a powo- Tv f w T f T w c T w ct w TT f w T w ct f T f c c,1 3,57 3,6 1, 1,7-1, 1,16 0,96 0,81 0,80 0,69 0,66-0,50 0,17 p=0,05 wartoœæ bezwzglêdna standaryzowanej oceny efektu Rys. 9. Wyniki analizy Pareto w odniesieniu do œredniej powierzchni porów A œr Fig. 9. The results of the Pareto analysis in relation to the average surface area of the pores A œr

756 POLIMERY 11, 56,nr10 A œr,mm 0, 0,5 0, 0,15 0,10 0,05 10 Tw, C 50 80 1 100, mm/s >0,5 <0,5 <0, <0,15 <0,10 <0,05 Rys. 10. Zmiana œredniej powierzchni porów A œr w funkcji temperatury wtryskiwania T w i prêdkoœci wtryskiwania (c = 0,5 %, T f =45 C) Fig. 10. The changes in the average surface area (A œr ) of the pores as a function of the melt temperature T w and injection velocity (c = 0.5 %; T f =45 C) Rysunek 11 przedstawia zale noœæ procentowego udzia³u powierzchni porów U w przekroju poprzecznym próbek, w funkcji zawartoœci poroforu, temperatury formy i temperatury wtryskiwania. Mo na zauwa yæ, e wraz ze wzrostem zawartoœci poroforu (c) zwiêksza siê udzia³ procentowy powierzchni porów w wypraskach. Du ¹ wartoœæ U mo na zaobserwowaæ w przypadku skrajnej temperatury wtryskiwania. W ni szej temperaturze wtryskiwania (10 C) uzyskuje siê du ¹ liczbê drobnych porów, natomiast w wy szej (T w = C) tworz¹ siê nieliczne pory o du ej œrednicy. Za pomoc¹ oprogramowania Statistica 8 wykonano histogramy rozk³adu liczby porów we wszystkich wypraskach z 18 wariantów planu badañ, wraz z dopasowanymi krzywymi rozk³adu. Rozk³ad liczby porów wzd³u szerokoœci próbki (8,3 mm) ilustruje rys. 1a, wzd³u wysokoœci (4 mm) natomiast rys. 1b. Analiza histogramów prowadzi do wniosku, e najintensywniejsze porowanie zachodzi³o w œrodkowej czêœci przekroju poprzecznego wyprasek, wraz ze wzrostem odleg³oœci od œrodka przekroju poprzecznego wypraski a) b) U, %,,0 1,8 1,6 1,4 1, 1,0 0,8 0,6 0,4 0, 0,0 10 50 T, C w 70 50 T, C f >,0 <,0 <1,8 <1,6 <1,4 <1, <1,0 <0,8 <0,6 U, %,0 1,5 1,0 0,5 0,5 0,4 0,3 0, 70 50 T, C Rys. 11. Zmiana procentowego udzia³u powierzchni porów U w przekroju poprzecznym wypraski, w funkcji: a) temperatury formy T f i temperatury wtryskiwania T w (c = 0,5 %, = 67,5 mm/s); b) zawartoœci poroforu c i temperatury formy T f (T w = 35 C, = 67,5 mm/s) Fig. 11. Changes in the percentage of pore surface area (U) in the cross-sectional area of the molded parts as a function of: a) mold temperature T f and melt temperature T w (c = 0.5 %; = 67.5 mm/s), b) the mold temperature T f and the weight percentage (c) of the blowing agent (T w = 35 C, = 67.5 mm/s) c, % 0,1 0,0 f >1,5 <1,5 <1,0 <0,5 duj¹ce wzrost temperatury tworzywa przep³ywaj¹cego w kana³ach i gnieÿdzie formy wtryskowej, sprzyjaj¹cy rozrostowi porów. Jednoczeœnie, wystêpuj¹ wiêksze naprê enia styczne prowadz¹ce do œcinania porów i do zmniejszania ich liczby. Najkorzystniejsz¹ strukturê porowat¹ uzyskano stosuj¹c mniejsze wartoœci temperatury wtryskiwania (10 35 C) i œrednie prêdkoœci wtryskiwania (15 67,5 mm/s) (por. rys. 3). liczba porów maleje. Nie stwierdzono natomiast wystêpowania porów w warstwie wierzchniej wyprasek. Gruboœæ warstwy litej wynosi³a ok. 1 mm. PODSUMOWANIE Dodatek poroforu do wtryskiwanego tworzywa w sposób istotny wp³ywa na strukturê wytwarzanych

POLIMERY 11, 56, nr10 757 35 5 15 10 5 a) b) 0 0 1,0,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 1,0 1,4 1,8,,6 szerokoœæ, mm wysokoœæ, mm Rys. 1. Rozk³ad liczby porów (histogram i dopasowana krzywa rozk³adu) wzd³u szerokoœci (a) i wzd³u wysokoœci próbki (b) Fig. 1. Distribution of pores at: (a) sample width and (b) sample height; histogram and fitted distribution curve 70 50 10 wyprasek, a dzia³anie poroforu zale y od warunków przetwarzania tworzywa. Wykazano, e liczba porów w wypraskach zwiêksza siê wraz ze wzrostem zawartoœci poroforu. Du y wp³yw na strukturê wyprasek ma temperatura formy oraz temperatura wtryskiwania. Wiêksze wartoœci temperatury zarówno formy, jak i wtryskiwania wi¹ ¹ siê z d³u szym czasem ch³odzenia wyprasek, a zatem i d³u szym czasem porowania, w wypraskach powstaj¹ wówczas nieliczne, ale du e pory. Stosuj¹c ni sz¹ temperaturê formy uzyskuje siê korzystniejsz¹ strukturê wyprasek z drobnymi, licznymi porami. Mniejszy wp³yw na strukturê wytworzonych wyprasek ma prêdkoœæ wtryskiwania. Wraz z jej wzrostem, w niewielkim stopniu roœnie œrednia powierzchnia porów, co jest zjawiskiem niekorzystnym. W celu unikniêcia nadmiernego nagrzania tworzywa podczas jego przep³ywu w kana- ³ach doprowadzaj¹cych i w gnieÿdzie formy, powoduj¹cego rozrost porów, nale y unikaæ du ych prêdkoœci wtryskiwania. Na podstawie przeprowadzonych badañ okreœlono optymaln¹ zawartoœæ poroforu oraz warunki wytryskiwania umo liwiaj¹ce otrzymanie wyprasek porowatych z polipropylenu, o korzystnej, drobnoporowatej strukturze, mianowicie: zawartoœæ poroforu c = 0,5 %, temperatura formy T f = 3,5 57,5 C, temperatura wtryskiwania T w = 10 C, prêdkoœæ wtryskiwania = 41,5 67,5 mm/s. Struktura wyprasek porowatych decyduje o ich w³aœciwoœciach mechanicznych, a tak e o stanie powierzchni, dok³adnoœci odwzorowania kszta³tu i wymiarach. Zagadnienia te bêd¹ tematem kolejnego artyku³u. Pracê wykonano w ramach grantu: Badania zjawisk wystêpuj¹cych w procesie wytwarzania wyprasek wtryskowych z tworzyw zawieraj¹cych porofor, projekt badawczy nr N N508 470734, realizowany w latach 08 11, finansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego. LITERATURA 1. Bieliñski M.: Techniki porowania tworzyw termoplastycznych, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej, Bydgoszcz 04.. Boci¹ga E.: Specjalne metody wtryskiwania tworzyw sztucznych, WNT, Warszawa 08. 3. Sikora R.: Przetwórstwo tworzyw wielkocz¹steczkowych, Wydawnictwo Edukacyjne Zofii Dobkowskiej, Warszawa 1993. 4. Osswald T. A., Turng L.-S., Gramann P. J.: Injection Molding Handbook, Hanser Publisher, Munich, Hanser Gardner Publications, Inc., Cincinnati 01. 5. B³êdzki A. K., Faruk O., Kirschling H., Kühn J.: Polimery 07, 5, 3. 6. Michaeli W., Habibi-Naini S.: ANTEC 04, 1, 81. 7. Gong S., Yuan M., Chandra A., Kharbas H., Osorio A., Turng L. S.: Int. Polym. Process. 05,,. 8. Kramschuster A., Cavitt R., Ermer D., Chen Z.: Polym. Eng. Sci. 05, 45, 18. 9. Chen S., Lin C., Liou H. Tian, C.: ANTEC 05,, 70. 10. Habibi-Naini S., Schlummer Ch.: ANTEC 05,, 54. 11. Reza Barzegari M., Rodrigue D.: Polym. Eng. Sci. 09, 49, 949. 1. B³êdzki A. K., Faruk O.: J. Appl. Polym. Sci. 05, 97, 1090. 13. B³êdzki A. K., Faruk O.: Macromol. Mater. Eng. 06, 91, 16. 14. B³êdzki A. K., Faruk O.: J. Cell. Plast. 06, 4, 63. 15. B³êdzki A. K., Faruk O.: J. Cell. Plast. 06, 4, 77. 16. Hornsby P. R., Head I. R., Rusell D. A. M.: J. Mater. Sci. 1986, 1, 379. 17. Gomes M. E., Ribeiro A. S., Malafaya P. B., Reis R. L.: Biomaterials 01,, 883. 18. Neves Nuno M., Kouyumdzhiev A., Rui Reis L.: Mater. Sci. Eng., C 05, 5, 195. Otrzymano 9 XI 10 r.