Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych oraz zmiany w przepisach obowiązujących przy eksploatacji kopalin metodą odkrywkową

Materiały Warsztatów str. 49 63 Marek KRAWCZYK Wyższy Urząd Górniczy Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych oraz zmiany w przepisach obowiązujących przy eksploatacji kopalin metodą odkrywkową Streszczenie W artykule przedstawiono w pierwszej części analizę stanu bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych na koniec 2006 roku z uwzględnieniem przejęcia pod nadzór przez urzędy górnicze w 2002 roku wszystkich zakładów trudniących się eksploatacją odkrywkową złóż kopalin podstawowych i pospolitych. Zwrócono uwagę na zagrożenia naturalne występujące przy odkrywkowej eksploatacji złóż, związane z nimi niebezpieczne zdarzenia oraz przyczyny zaistniałych wypadków przy pracy. W drugiej części artykułu opisano zmiany w przepisach regulujących odkrywkową działalność górniczą. Wskazano na przesłanki uzasadniające wprowadzone zmiany oraz podano przykłady tych zmian. Artykuł z jednej strony informuje o poziomie bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych, a z drugiej wskazuje na istotne kierunki ewolucji przepisów regulujących bezpieczne wydobywanie kopalin. 1. Wstęp Polskie górnictwo odkrywkowe zajmuje znaczącą pozycję w gospodarce kraju. Dostarcza wiele surowców dla rozwijających się w ostatnich latach gałęzi przemysłu, szczególnie dla energetyki, drogownictwa i budownictwa. Ten rodzaj górnictwa zdobywa coraz większe zainteresowanie wśród dysponentów kapitału, zarówno krajowego jak i obcego. Duże zmiany w działalności wydobywczej spowodowały przekształcenia systemowe polegające na wprowadzeniu gospodarki wolnorynkowej zamiast centralnego, państwowego, zarządzania przedsiębiorstwami. Widoczne jest to zwłaszcza w górnictwie surowców skalnych, gdzie większość odkrywkowych zakładów górniczych została sprywatyzowana. Istotny wpływ na stan górnictwa odkrywkowego ma przejęcie części przedsiębiorstw górniczych przez kapitał zagraniczny. Od 2002 roku, z mocy ustawy o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 27 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 110, poz. 1190), nadzór i kontrolę nad działalnością górniczą, w tym wydobyciem wszystkich kopalin, zarówno podstawowych, jak i pospolitych, sprawują urzędy górnicze organy nadzoru górniczego. Według stanu na koniec 2006 roku Wyższy Urząd Górniczy, a tym samym podległe mu okręgowe urzędy górnicze, obejmują swoim nadzorem 4276 odkrywkowych zakładów górniczych, z których 103 to zakłady wydobywające kopaliny podstawowe w tym węgiel brunatny 11, kopalnie surowców skalnych, ilastych, piasków szklarskich i formierskich 91 oraz 49

Marek KRAWCZYK Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych jedna kopalnia siarki w likwidacji. Zakłady górnicze wydobywające kopaliny pospolite można podzielić na następujące grupy: kopalnie kruszyw naturalnych, kopalnie kamieni drogowych i budowlanych, kopalnie surowców ilastych, kopalnie torfów, inne. Ogółem w 2006 r. metodą odkrywkową wydobyto ze złóż przeszło 255 mln Mg surowców mineralnych, w tym ponad 60 mln Mg węgla brunatnego (tab. 1.1). Blisko połowa, tj. 48% czynnych zakładów górniczych, stanowią zakłady, których wydobycie roczne nie przekracza 10 tys. Mg. Zakłady o wydobyciu powyżej 200 tys. Mg stanowią tylko ok. 4% wszystkich czynnych zakładów górniczych. W polskim górnictwie odkrywkowym zatrudnionych jest obecnie 31 431 pracowników, z czego ok. 13 295 pracuje przy wydobyciu węgla brunatnego (tab. 1.1). Tabela 1.1. Wydobycie i zatrudnienie w 2006 r. Table 1.1. Extraction and employment in 2006 Wydobycie (mln Mg) Zatrudnienie (osoby) Kopaliny podstawowe 115,8 17 371 W tym węgiel brunatny 60,8 13 295 Kopaliny pospolite ok. 140,0 14 060 Największą grupę zakładów górniczych stanowią zakłady zatrudniające do dwóch pracowników. Ta grupa zakładów górniczych stanowi 54% wszystkich czynnych zakładów. W sumie zakłady zatrudniające do 5 pracowników stanowią ok. 80% wszystkich czynnych zakładów górniczych. Najmniej zakładów, bo zaledwie 4,2%, zatrudnia powyżej 20 osób. W zakładach górniczych średnio 14,3% zatrudnionych stanowią osoby dozoru ruchu. 2. Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych 2.1. Statystyka wypadkowości W najbardziej ogólnym zarysie, wypadkowość w zakresie wypadków śmiertelnych i ciężkich w górnictwie odkrywkowym, na tle całego górnictwa w latach 2004 2006, przedstawiono w tabeli 2.1. Tabela 2.1. Wypadki śmiertelne i ciężkie w latach 2004 2006 Table 2.1. Fatal and serious accidents in 2004 2006 2004 2005 2006 śmiertelne ciężkie śmiertelne ciężkie śmiertelne ciężkie Górnictwo podziemne 14 20 21 20 48 21 w tym KWK 10 15 15 15 44 15 Górnictwo odkrywkowe 3 1 2 2 0 5 w tym KWB 0 0 0 1 0 1 Górnictwo otworowe 0 0 0 0 0 0 Górnictwo ogółem 17 21 23 22 48 26 50

W związku z przejęciem w dniu 1.01.2002 r. przez urzędy górnicze nadzoru nad wszystkimi odkrywkowymi zakładami górniczymi, które poprzednio nadzorowane były przez wojewodów i starostów, przedstawiono w tabeli 2.2. ilość wypadków śmiertelnych i ciężkich, jaka zaistniała od tego czasu w całym nadzorowanym górnictwie odkrywkowym kopalin pospolitych: Tabela 2.2. Wypadki śmiertelne i ciężkie w latach 2002 2006 Table 2.2. Fatal and serious accidents in 2002 2006 Rok Rodzaj 2002 2003 2004 2005 2006 śmiertelne 2 3 3 2 ciężkie 1 1 1 4 W tabeli 2.3 przedstawiono zestawienie wypadków śmiertelnych i ciężkich, które miały miejsce w zakładach górniczych całego górnictwa odkrywkowego w latach 2002 2006. Tabela 2.3. Szczegółowe zestawienie wypadków śmiertelnych i ciężkich w górnictwie odkrywkowym w latach 2002 2006 Table 2.3. Detailed list of fatal and serious accidents in surface mining in 2002 2006 Rok Rodzaj wypadku 2002 Śmiertelne 3 Ilość Zakład górniczy Przyczyny OUG Uwagi Wójcice Bełchatów Storkowo In Gliwice Kielce Poznań Ciężkie 1 Wilków Wrocław 2003 Śmiertelne 3 Ciężkie 0 2004 Śmiertelne 3 Czarna Podbór Dzierżązna II Racewo Rusocice Gary Czułczyce Skowarcz E Krosno Poznań Lublin Kraków Lublin Poznań Ciężkie 1 Halinów Poznań 2005 Śmiertelne 2 Ciężkie 2 2006 Śmiertelne 0 Ciężkie 5 Rakowice, Przyborowie Bełchatów Siedlakowice Bełchatów Zbiroża Księginki II Barcz I Obora In In In G Oznaczenia zastosowane do określenia przyczyn wypadków: energo-mechaniczne, In inne, G górnicze B. Wałbrzych Warszawa Kielce Wrocław Kielce Warszawa Wrocław Wrocław Wrocław alkohol osoba obca alkohol 3,4 alkohol 3,1 zawał serca kradzież alkohol 51

Marek KRAWCZYK Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych Analiza powyższego zestawienia pozwala stwierdzić, że na 11 wypadków śmiertelnych, które miały miejsce w górnictwie odkrywkowym w latach 2002 2006, 10 z nich wydarzyło się przy eksploatacji kopalin pospolitych a na 9 wypadków ciężkich 7 przy tego typu eksploatacji. Pozostałe wypadki 1 śmiertelny i 2 ciężkie zaistniały przy eksploatacji kopaliny podstawowej, węgla brunatnego, w KWB Bełchatów. Na uwagę zasługuje również fakt, że na 20 wszystkich ujętych w zestawieniu wypadków 15 powstało z przyczyn energo-mechaniczych (w tym 1 elektrycznej). W 4 przypadkach stwierdzono u ofiar śmiertelnych alkohol. Szczegółowe dane dotyczące wypadkowości w polskim górnictwie kopalin podstawowych w 2006 r. przedstawia tabela 2.4. Tabela 2.4. Wypadki w górnictwie kopalin podstawowych w 2006 r. Table 2.4. Accidents in mining of basic minerals in 2006 Wypadki Liczba wypadków Kopalnie śmiertelnych ciężkich ogółem Kopalnie węgla kamiennego 44 15 2320 Kopalnie węgla brunatnego 0 1 66 Kopalnie rud miedzi 2 4 595 Kopalnie cynku i ołowiu 2 2 20 Kopalnie soli 0 0 21 Kopalnie odkrywkowe bez KWB 0 0 15 Kopalnie otworowe 0 0 6 Pozostałe 0 0 24 Razem 48 22 3067 W odniesieniu do ilości wypadków w 2005 r. należy stwierdzić, że ich ogólna ilość w 2006 r. (tab. 2.4) wzrosła z 2909 do 3067. W kopalniach węgla brunatnego nie odnotowano wypadków śmiertelnych, co jest pozytywnym objawem, natomiast miały miejsce w każdym roku po jednym wypadku ciężkim oraz wzrosła ogólna ilość wypadków z 53 w 2005 r. do 66 w 2006 r. Wypadkowość w górnictwie kopalin pospolitych, w zakładach górniczych o powierzchni powyżej 2 ha przedstawia tabela 2.5. Tabela 2.5. Wypadki w górnictwie kopalin pospolitych w 2006 r. powyżej 2 ha Table 2.5. Accidents in mining of common minerals in 2006 from deposits in an area exceeding 2 ha Grupy zakładów górniczych według rodzajów kopalin (zakłady górnicze o pow. powyżej 2 ha) Liczba wypadków śmiertelne ciężkie ogółem Kopalnie kruszyw naturalnych 0 1 10 Kopalnie kamieni drogowych i budowlanych 0 1 9 Kopalnie surowców ilastych 0 0 0 Kopalnie torfów 0 0 0 Inne kopaliny pospolite 0 2 10 Razem 0 4 29 52

W porównaniu do roku 2005 nie odnotowano wypadku śmiertelnego, wystąpiły natomiast 4 wypadki ciężkie (w 2005 r. zaistniał 1 wypadek ciężki). Ogólna ilość wypadków zmniejszyła się z 34 w 2005 r. do 29 w 2006 r. Ilość wypadków w zakładach górniczych wydobywających kopaliny pospolite o powierzchni mniejszej niż 2 ha zestawiono w tabeli 2.6. Tabela 2.6. Wypadki w górnictwie kopalin pospolitych w 2006 r. poniżej 2 ha Table 2.6. Accidents in mining of common minerals in 2006 from deposits in an area below 2 ha Grupy zakładów górniczych według rodzajów kopalin (zakłady górnicze o pow. poniżej 2 ha) Liczba wypadków śmiertelne ciężkie ogółem Kopalnie kruszyw naturalnych 0 0 3 Kopalnie kamieni drogowych i budowlanych 0 0 1 Kopalnie surowców ilastych 0 0 0 Kopalnie torfów 0 0 0 Inne kopaliny pospolite 0 0 0 Razem 0 0 4 W 2005 r. w tego typu zakładach górniczych nie odnotowano żadnego wypadku. W roku 2006 miały miejsce 4 wypadki. Zarejestrowana ilość wypadków w całym górnictwie kopalin pospolitych w 2006 r. przedstawia się następująco: 4 wypadki ciężkie i ogółem 33 wypadki a w poprzednim roku 2005 2 wypadki śmiertelne, 1 wypadek ciężki i 34 wypadki ogółem. Z analizy przedstawionych wyżej danych wynika, że wypadkowość w odkrywkowym górnictwie kopalin pospolitych utrzymuje się od 2002 roku mniej więcej na tym samym poziomie, od 3 do 5 wypadków śmiertelnych i ciężkich liczonych razem. Niemniej w porównaniu do wypadkowości, która wystąpiła w tym samym okresie w odkrywkowym górnictwie kopalin podstawowych, wypada ona niekorzystnie, przy porównywalnym zatrudnieniu. 2.2. Zagrożenia Na stan bezpieczeństwa w kopalniach odkrywkowych mają m. in. wpływ występujące w nich zagrożenia, których obecność i rozmiary zależą od wielkości wydobycia, powierzchni wyrobisk, budowy geologicznej złoża wraz ze zmiennością występujących warunków geotechnicznych i hydrogeologicznych oraz różnorodności systemów eksploatacji, a także stosowanych maszyn i urządzeń. Czynniki te powodują występowanie zagrożeń, które generalnie dzielimy na naturalne oraz techniczne. 2.2.1. Zagrożenia naturalne Do zagrożeń naturalnych występujących w górnictwie odkrywkowym należy zaliczyć następujące zagrożenia: geotechniczne, w tym osuwiskowe, wywołane obrywaniem się skał, wodne, 53

Marek KRAWCZYK Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych sejsmiczne, gazowe (metanowe w KWB i siarkowodorowe w likwidowanej KS Machów), pożarowe (endogeniczne), inne związane z budową geologiczną złoża np. występowanie warstw trudno urabialnych, duża zmienność zalegania urabianych warstw, zjawiska krasowe, występowanie głazów narzutowych lub pni dębów. Wśród zagrożeń naturalnych największe problemy stwarzają zagrożenia geotechniczne. Zagrożenia te występują głównie w kopalniach węgla brunatnego oraz na mniejszą skalę w zakładach eksploatujących złoża surowców ceramicznych i w kopalniach surowców skalnych, szczególnie gdzie występują zjawiska krasowe. W przypadku naruszenia ustalonego w procesach geologicznych stanu równowagi następuje rozwój zmian geologiczno-inżynierskich, których efekty mogą się uzewnętrznić w postaci deformacji górotworu. Typowymi zagrożeniami geotechnicznymi są: osuwiska na skarpach stałych i roboczych odkrywek i zwałowisk, utrata stateczności skarp związana z wypływem wód resztkowych, utrata stateczności podłoża wynikająca z występowania zjawisk krasowych, uskoków itp. Wśród tych zagrożeń największe problemy stwarzają osuwiska zboczy, skarp wyrobisk i zwałowisk stwarzające zagrożenie dla ludzi, maszyn, obiektów oraz ciągłości ruchu zakładu górniczego. Zapobieganie zagrożeniom osuwiskowym polega na szczegółowym rozpoznaniu budowy geologicznej i właściwości skał, następstwem czego powinna być optymalizacja kształtu i wymiarów zboczy wyrobisk. Ważnym elementem w zwalczaniu zagrożenia osuwiskowego jest prognozowanie warunków geologiczno-inżynierskich, którego celem jest przede wszystkim rejonizacja występowania tego rodzaju zagrożenia w zakładach górniczych. Jednak całkowite wyeliminowanie możliwości utraty stateczności skarp i zboczy wyrobisk górniczych wydaje się niemożliwe z przyczyn obiektywnych i ekonomicznych. W ostatnich latach powstało szereg osuwisk, zwłaszcza w kopalniach węgla brunatnego, które miały wpływ na ciągłość ruchu zakładów górniczych a nawet na zagrożenie powszechne. Do takich osuwisk zaliczyć należy powstałe w lipcu 1989 r., w Kopalni Węgla Brunatnego Turów, deformacje na zachodnim zboczu stałym, w rejonie filara rzeki Nysy wskazujące na zagrożenie stateczności filara i w konsekwencji na możliwość przerwania koryta rzeki Nysy, czy osuwisko, zaistniałe w grudniu 1994 r., największe pod względem ilości przemieszczonych mas, chociaż nie najgroźniejsze pod względem potencjalnych skutków dla kopalni, powstałe na zboczu zwałowiska zewnętrznego, którego dolna krawędź była umiejscowiona w bliskiej odległości od granicy państwa z Czechami. W KWB Bełchatów, w okresie od rozpoczęcia robót górniczych, osuwiska występowały na zboczach i skarpach stałych i roboczych z różnym nasileniem i o różnej wielkości, niejednokrotnie mając wpływ na prowadzone roboty górnicze, odwadnianie wyrobiska czy zasilanie kopalni w energię elektryczną. Osuwiska powstałe na stałym zboczu południowym i północnym każdorazowo miały wpływ na prowadzenie ruchu w tym zakładzie. Ostatnie osuwiska powstały na zboczu południowym w 2005 r. Pierwsze, oznaczone jako 22S, zaistniało w marcu a jego rozwój nastąpił w grudniu. W sumie ilość osuniętych mas oszacowano na 800 tys. m 3. Kolejne, 24S, powstało w grudniu a jego kubatura wynosi ok. 3,5 mln m 3. Osuwiska, 54

jakie miały miejsce na zboczu północnym, mimo mniejszych rozmiarów powodowały utrudnienie w funkcjonowaniu obiektów na półkach i pochylniach transportowo-odstawczych. W związku z powyższym, stosowana jest tam na szeroką skalę profilaktyka, m.in. polegająca na wymianie gruntów w określonych skarpach, która ma na celu poprawę warunków geotechnicznych. W KWB Konin jednym z poważniejszych zagrożeń geotechnicznych jest zagrożenie związane z występowaniem na przedpolu odkrywek Jóźwin i Kazimierz Północ gruntów organicznych, których nacięcie przez koparkę, w listopadzie 1996 r., spowodowało ich gwałtowne przemieszczenie się na poziom roboczy. Przemieszczone grunty przykryły poziom roboczy warstwą na wysokość dochodzącą do 3 4 m unieruchamiając podwozie koparki oraz pojazdy podawarki. W grudniu 2006 r. powstało osuwisko na zboczu wschodnim odkrywki Lubstów nie stwarzając zagrożenia dla ludzi oraz maszyn i urządzeń zakładu górniczego. Ponadto w kopalniach węgla brunatnego Konin oraz Adamów w 2002 r. powstały osuwiska, których przyczyną było niedostateczne odprowadzenie (zlikwidowanie) wód resztkowych. Osuwiska, powodujące zagrożenie dla ruchu zakładu oraz dla bezpieczeństwa powszechnego występują nie tylko w kopalniach węgla brunatnego. Przykładem jest osuwisko powstałe w kwietniu 1999 r. w kopalni gliny ogniotrwałej JARO S.A. w wyrobisku Stanisław. Osuwisko rozwinęło się w obszarze bezpośrednio przylegającym do filara ochronnego ustanowionego dla zabudowań wsi Rusko, co spowodowało potrzebę ewakuacji ludności z najbliższych budynków. W 2004 r. powstały 2 osuwiska w Kopalni Diabazu Niedźwiedzia Góra, na zboczu północnym oraz w południowej części zbocza wschodniego. Osuwisko na zboczu północnym spowodowało częściowe zniszczenie i zasypanie dróg technologicznych, zniszczenie fragmentu rurociągu oraz uszkodzenie linii energetycznych NN i SN. W tym samym roku powstało osuwisko w Kopalni Bazaltu Gracze na zboczu zachodnim. Osunięte masy spowodowały zagrożenie dla dwóch koparek typu UB 1412 znajdujących się w wyrobisku. Innego typu zagrożenie osuwiskowe miało miejsce również w 2004 r. w Kopalni Suków, gdzie prowadzona jest eksploatacja złoża kruszywa naturalnego spod lustra wody. Osunięcie się fragmentu brzegu zbiornika wodnego spowodowało częściowe zatopienie elementów dwóch przenośników odstawczych. Dotychczasowe doświadczenia oraz praktyka nabyta przy eksploatacji węgla brunatnego, w szczególności w KWB Bełchatów i KWB Turów, pozwalają na coraz bardziej precyzyjną analizę stanu zagrożeń geotechnicznych, w tym w dużej części wynikających z uwarunkowań naturalnych. Przy zastosowaniu nowoczesnych technik komputerowych możliwe jest bieżące analizowanie stanu zagrożeń osuwiskowych. Precyzyjne pomiary geodezyjne i rozpoznanie geologiczne, możliwości szybkiego wprowadzania i przetwarzania danych oraz ich rosnąca ilość są podstawą do podejmowania niezbędnych działań profilaktycznych oraz mających na celu ewentualne zlikwidowanie skutków zaistniałych zdarzeń. Korzystając z doświadczeń KWB Bełchatów, baczną uwagę zaczęto zwracać w innych kopalniach na sposoby likwidacji wód resztkowych występujących w utworach nadkładowych, które mają niebagatelny wpływ na uaktywnianie się zjawisk osuwiskowych. W kopalniach surowców skalnych zagrożenie powstałe w wyniku obrywanie się skał ze stałych i roboczych ścian eksploatacyjnych jest zagrożeniem powszechnym. Zagrożenie to związane jest z powstawaniem nawisów skalnych, spękań, szczelin w wyniku stosowanej do urabiania złoża techniki strzelniczej. Na powstawanie tego zagrożenia ma również wpływ budowa geologiczna tj. zaleganie złoża, tektonika, zjawiska krasowe oraz przyjęte w zakładach górniczych kierunki eksploatacji. Brak nieszczęśliwych zdarzeń z tego powodu w latach 55

Marek KRAWCZYK Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych 2005 2006 wskazuje na prawidłowe przeciwdziałanie temu zagrożeniu poprzez zachowanie prawidłowo wyznaczonych pasów bezpieczeństwa w sąsiedztwie skarp eksploatacyjnych, zmniejszenie wysokości ścian eksploatacyjnych oraz zastosowanie mechanicznego sposobu ich ramowania. Należy jednak zwrócić uwagę na wypadek, który miał miejsce w 2005 r. w kamieniołomie w miejscowości Sól w gminie Rajcza, gdzie prowadzono nielegalnie eksploatację piaskowca. W wyniku prowadzonych robót nastąpiło oberwanie się skał z ociosu i przysypanie bryłami skalnymi dwóch osób, z których jedna poniosła śmierć, a druga doznała ciężkich obrażeń. Kolejnym zagrożeniem występującym w górnictwie odkrywkowym jest zagrożenie wodne. Źródłami zagrożenia wodnego dla zakładów górniczych mogą być: występujące na powierzchni zbiorniki i cieki wodne powodujące infiltracje wody lub stwarzające możliwość bezpośredniego wdarcia się wody do wyrobisk górniczych, nawalne opady atmosferyczne dla zakładów górniczych lub ich części zlokalizowanych w części zlewni morfologicznej narażonej na częściowe lub całkowite zalanie, wody złożowe powodujące wypływy ze skarp i spągu wyrobiska. Występowanie powyższych źródeł zagrożenia decyduje, w przypadku kopalń węgla brunatnego, o zaliczeniu poszczególnych wyrobisk lub ich części do odpowiedniego stopnia zagrożenia wodnego, wymienionego w rozporządzeniu MSWiA w sprawie zagrożeń naturalnych. Celem eliminacji tego zagrożenia oraz umożliwienia bezpiecznego prowadzenia eksploatacji złoża stosuje się odpowiednią profilaktykę polegającą m.in. na zabezpieczeniu terenu wyrobiska przed dopływem wód opadowych i budowie odpowiedniego systemu odwodnienia kopalni. W kopalniach węgla brunatnego stosuje się odwadnianie powierzchniowe i wgłębne. Odwadnianie wgłębne, studzienne, stało się w ostatnim okresie podstawowym systemem odwadniania złóż węgla brunatnego. Wyparło ono bardziej kosztowne i bardziej niebezpieczne odwadnianie podziemnymi wyrobiskami odwadniającymi. KWB Bełchatów ma najbardziej rozwinięty system odwadniania studziennego. Z uwagi na budowę geologiczną złoża oraz warunki hydrogeologiczne w nawiązaniu do projektowanych robót górniczych obszar wyrobiska w tej kopalni podzielono na sektory i określono dla nich dopuszczalne położenie zwierciadła wód swobodnych i napiętych wymagane dla bezpiecznego prowadzenia robót górniczych. Niespotykana od lat fala powodziowa, mająca miejsce w roku 1997 r., oraz nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania systemu odwadniania kopalń były główną przyczyną zalania lub częściowego podtopienia wyrobisk w 15 odkrywkowych zakładach górniczych, przy czym w 5 zakładach górniczych miały one wpływ na ciągłość ruchu tych zakładów górniczych, a w przypadku Kopalni Groszowice wstrzymanie eksploatacji i jej likwidację. Powstałe w późniejszych latach zdarzenia związane z zagrożeniem wodnym (powodziowym) nie miały już tak rozległych skutków jak w roku 1997. Podtopienia lub zalania poziomów roboczych miały miejsce w kopalniach Bielinek, Machów, Józefka i Radkowice. W sierpniu 2006 r. wskutek nawalnego opadu wystąpiło zalanie głównej pompowni spągowej w KWB Konin. Wprowadzony system studziennego odwadniania złóż węgla brunatnego wyeliminował zagrożenia wynikające z drążenia i utrzymywania podziemnych wyrobisk korytarzowych. Mające miejsce w ostatnich latach zagrożenia powodziowe, w tym wynikające z nawalnych opadów atmosferycznych spowodowały, że w zakładach górniczych zmodernizowano i usprawniono systemy odwadniania powierzchniowego. Zwiększone zostały możliwości przyjmowania, gromadzenia i wypompowywania nagłych dopływów wód opadowych. 56

Nieco odmienną specyfiką charakteryzuje się górnictwo kopalin pospolitych eksploatowanych spod lustra wody urządzeniami pływającymi i występujące tutaj zagrożenia. Eksploatacja odbywa się głównie na wodach stojących, natomiast część złóż eksploatowana jest również na wodach płynących, a nawet w obrębie morskich wód terytorialnych RP. W celu zapewnienia bezpieczeństwa pracy, podczas eksploatacji stosowane są nie tylko przepisy obowiązujące w odkrywkowych zakładach górniczych, ale też przepisy obowiązujące w żegludze śródlądowej i morskiej. Pozostałe zagrożenia, jak występowanie wstrząsów sejsmicznych czy zagrożenie gazowe, mają charakter lokalny. Zagrożenie sejsmiczne występuje obecnie tylko w Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów. Zjawisko to związane jest z lokalną budową geologiczną złoża i jego tektoniką. Młoda struktura tektoniczna, jaką jest obszar rowu Kleszczowa, charakteryzuje się występowaniem nie do końca zrelaksowanymi naprężeniami tektonicznymi. Eksploatacja pokładu węgla brunatnego, systematyczne odwadnianie górotworu oraz wybieranie i zwałowanie dużych mas skalnych powodują uaktywnienie się tej struktury. W latach 1990 2006 r. zarejestrowano 10 wstrząsów o energii powyżej 10 8 J, które spowodowały uszkodzenia w obiektach budowlanych w bliższej i dalszej odległości od wyrobiska. Ponadto w tym okresie wystąpiło 678 wstrząsów sejsmicznych o niższej energii. Epicentra większości wstrząsów, zwłaszcza silniejszych znajdowały się na obszarze wyrobiska, na poziomach roboczych, w rejonach gdzie w dnie rowu tektonicznego występują wapienie jury zachodniego skrzydła antykliny łękińskiej. W celu dalszego rozpoznania i prognozowania rozwoju aktywności sejsmologicznej, w rejonie kopalni zainstalowana jest sieć sejsmologiczna, która po modernizacji w roku 2001 składa się z pięciu stanowisk położonych wokół wyrobiska. Do jej bieżącej obsługi oraz prowadzenia rejestracji, dokumentowania oraz interpretacji i wstępnej analizy wstrząsów sejsmicznych działa kopalniana służba sejsmologiczna. W KWB Bełchatów występuje również zagrożenie metanowe przy wierceniu otworów badawczych, studni odwadniających i w czasie ich eksploatacji. Prace wykonywane w warunkach zagrożenia metanowego reguluje instrukcja, która określa rygory prowadzenia wierceń, eksploatacji studni, wykonywania prac przy studniach, w studniach i w ich pobliżu oraz zasady kontroli zagrożenia metanowego. Natomiast w likwidowanej Kopalni Siarki Machów występuje jeszcze zagrożenie siarkowodorowe w czasie eksploatacji studni odwadniających i w pomieszczeniach pompowni. Skutecznym środkiem przeciwdziałania temu zagrożeniu jest utrzymywanie w pełnej sprawności technicznej instalacji odwodnienia i oczyszczania wód. Brak niebezpiecznych zdarzeń związanych z zagrożeniami gazowymi pozwala na optymistyczne prognozowanie skuteczności ich zwalczania. Ponadto w górnictwie odkrywkowym występuje zagrożenie pożarami endogenicznymi głównie w kopalniach węgla brunatnego oraz torfu. W KWB zagrożenie to występuje na stałych, długo odsłoniętych skarpach węglowych i zboczach zawierających pozostałości węgla, rzadziej na eksploatacyjnych poziomach węglowych. Działania profilaktyczne polegają na ograniczeniu dostępu powietrza do miejsc podatnych na powstanie pożarów endogenicznych, utrzymywaniu ładu i porządku w miejscach zagrożonych powstaniem pożarów, prowadzeniu obserwacji i kontroli rejonów eksploatacji węgla przez wyznaczone służby, prawidłowemu funkcjonowaniu i wyposażeniu służb i jednostek ochrony przeciwpożarowej oraz przestrzeganiu ustaleń planu ratownictwa i instrukcji postępowania w przypadku stwierdzenia pożaru. 57

Marek KRAWCZYK Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych W latach 1990 2006 nie odnotowano zdarzeń i wypadków w związku z występowaniem w kopalniach węgla brunatnego zagrożeń ze strony pożarów endogenicznych. W 2005 roku miał miejsce pożar w kopalni torfu Józefowo. Pożar powstał w centralnej części wyrobiska, w miejscu, w którym zgromadzo torf do suszenia. W akcji gaśniczej brało udział siedem jednostek straży pożarnej. W wyniku pożaru zniszczeniu uległa znaczna ilość zgromadzonego torfu. Przedstawione powyżej zagrożenia w istotny sposób wpływają na stan bezpieczeństwa w całym górnictwie odkrywkowym. Niemniej jednak, poza wymienionymi, istnieje szereg zagrożeń o charakterze lokalnym, miejscowym, istotnym jedynie dla poszczególnych zakładów. Do zagrożeń tych należy zaliczyć: występowanie w eksploatowanych utworach głazów narzutowych i pni dębów, które stanowią zagrożenie uszkodzenia konstrukcji maszyn urabiających, zjawiska krasowe stanowiące duże utrudnienia w czasie prowadzenia robót wiertniczych i strzałowych w złożach węglanowych oraz w utrzymaniu stałych parametrów jakościowych produktu finalnego, występowanie skał trudno urabialnych, które w kopalniach węgla brunatnego powodują niekiedy przekraczanie dopuszczalnych oporów skrawania koparek. 2.2.2. Zagrożenia techniczne Do zagrożeń technicznych, wynikających ze stosowanej w poszczególnych zakładach górniczych techniki i technologii eksploatacji, należy zaliczyć m.in. zagrożenia od pracujących maszyn i urządzeń, wynikające z wykonywania robót strzałowych oraz pożarowe. Zagrożenie związane z robotami strzałowymi występuje głównie w kopalniach eksploatujących zwięzłe surowce skalne oraz w KWB Bełchatów, z uwagi na występujące w nadkładzie trudno urabialne utwory. W celu zminimalizowania tego zagrożenia wprowadza się w zakładach górniczych nieelektryczne metody inicjowania materiałów wybuchowych oraz zleca się wykonywanie robót strzałowych podmiotom specjalistycznym. Ponadto wprowadza się tam, gdzie jest to możliwe, technologię mechanicznego urabiania skał, szczególnie przy rozdrabnianiu nadgabarytów. Notowane w ostatnim okresie wypadki powstałe w czasie prowadzonych robót wiertniczo-strzałowych wykazały, że nastąpiły one w wyniku naruszenia podstawowych zasad bezpieczeństwa przez osoby wykonujące roboty strzałowe, dotyczy to zwłaszcza ostatniego wypadku, który miał miejsce w kwietniu 2001 r. w Kopalni Wapienia Morawica. Na uwagę zasługuje również wypadek, który zdarzył się poza zakładem górniczym, w Wydziale Kamieniarskim Kopalni i Hurtowni Granitów SKALIMEX-GRANTIN Sp. z o.o., gdzie nastąpiło zapalenie się i wybuch resztek prochu skalnego zalegającego w zablokowanym odcinku otworu strzałowego w bloku skalnym przeznaczonym do obróbki. W wyniku wybuchu odłamki skalne zostały rozrzucone na odległość kilkudziesięciu metrów, a jeden z nich uderzył przechodzącego pracownika. Niepokojąca jest ilość wypadków spowodowanych zagrożeniem od pracujących maszyn i urządzeń, czego dowodem jest, że na 11 wypadków śmiertelnych i 9 ciężkich zaistniałych w latach 2002 2006, piętnaście było wypadkami energo-mechanicznymi. Wprawdzie obserwowane tendencje wymiany zużytego i starego sprzętu na nowy powinny wpłynąć pozytywnie na poprawę stanu bezpieczeństwa w tym zakresie, to jednak wypadki spowodowane tym zagrożeniem zdecydowanie kształtują stan wypadkowości w górnictwie odkrywkowym. Wypadki te z reguły występują w czasie remontów i napraw maszyn, pracy na 58

wysokości oraz w wyniku braku właściwej koordynacji pracujących w bezpośrednim sąsiedztwie maszyn. Istotnym zagrożeniem w odkrywkowych zakładach górniczych, a w szczególności w kopalniach węgla brunatnego są pożary maszyn i urządzeń. W 2003 r. miały miejsce dwa znaczące pożary maszyn wielkogabarytowych. Jeden w KWB Turów, gdzie powstał pożar na zdejmującej nadkład koparce KWK 1200. Przyczyną jego zainicjowania było zaprószenie ognia w pomieszczeniach socjalnych koparki. Drugi wybuchł w KWB Bełchatów na zwałowarce A 2RsB 12500, która pracowała na zwałowisku wewnętrznym. Przypuszczalną przyczyną tego pożaru było zapalenie się jednej z taśm zwałowarki. W obydwu przypadkach pożar ugaszono przy użyciu wozów bojowych zakładowych straży pożarnych. W 2004 r. miał miejsce pożar koparki elektrycznej Škoda E-302 w Kopalni Dolomitu Żelatowa. 3. Zmiany w przepisach obowiązujących przy eksploatacji kopalin metodą odkrywkową Działalność geologiczną i górniczą reguluje ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze. Od chwili wejścia w życie ustawy tj. od dnia 2.09.1994 r. prowadzona była analiza stosowania jej przepisów w praktyce. Ten proces oraz inne uwarunkowania doprowadziły do wprowadzania zmian do ustawy. W sumie można wskazać na następujące czynniki, które miały i mają wpływ na nowelizacje przepisów Prawa geologicznego i górniczego: wnioski z analizy stosowania przepisów ustawy w praktyce, dostosowanie przepisów ustawy do zmian wprowadzanych w innych ustawach, dostosowanie przepisów ustawy do prawa unijnego z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej. Ilość wprowadzonych zmian do ustawy przyczyniła się do opracowania jednolitego tekstu, który ukazał się w Obwieszczeniu Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 listopada 2005 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 228, poz. 1947). Do czasu ogłoszenia jednolitego tekstu wprowadzono zmiany do ustawy 25 aktami prawnymi. Niemniej proces nowelizacji na tym się nie zakończył. Od czasu ogłoszenia jednolitego tekstu do ustawy wprowadzono już zmiany 10 aktami prawnymi (wg stanu na 24.02.2007 r.). W zakresie górnictwa odkrywkowego najbardziej istotne zmiany ustawy Prawo geologiczne i górnicze dotyczyły: definicji zakładu górniczego, definicji wyrobiska górniczego i robót górniczych, definicji obszaru górniczego, definicji środków strzałowych, organów koncesyjnych, wydzielenie najmniejszych zakładów górniczych, określonych w art. 16 ust. 2a, zmiany wymagań w zakresie wniosku o udzielenie koncesji, możliwości zrzeczenia się koncesji, zdjęcia obowiązku opracowywania projektu zagospodarowania złoża i planu ruchu przez przedsiębiorców eksploatujących złoża w oparciu o art. 16 ust. 2a, przepisów w zakresie uzyskiwania uprawnień rzeczoznawców do spraw ruchu zakładu górniczego, 59

Marek KRAWCZYK Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych przepisów o opłatach eksploatacyjnych, przejęcie pod nadzór urzędów górniczych wszystkich odkrywkowych zakładów górniczych od 01.01.2002 r. (Dz.U. Nr 110 z 2001 r. poz. 1190). Ważnym wydarzeniem dla górnictwa odkrywkowego było wprowadzenie ustawy z dnia 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz.U. Nr 117, poz. 1007). Istotne zmiany do tego aktu prawnego wprowadzono ustawą z dnia 10 września 2004 r. o zmianie ustawy o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego oraz ustawy o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz.U. Nr 222, poz. 2249). Ustawa o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego w nowy sposób określa zasady ich nabywania, przechowywania, używania, przemieszczania oraz wprowadzania do obrotu. Kolejnym aktem prawnym w zakresie stosowania środków strzałowych w zakładach górniczych jest wydane na podstawie ustawy Prawo geologiczne i górnicze rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 kwietnia 2003 r. w sprawie przechowywania i używania środków strzałowych i sprzętu strzałowego w zakładach górniczych (Dz.U. Nr 72, poz. 655). Do chwili obecnej ww. rozporządzenie nie doczekało się nowelizacji. Również na podstawie ustawy Prawo geologiczne i górnicze wydane zostały dwa rozporządzenia dotyczące bezpiecznego prowadzenia ruchu odkrywkowych zakładów górniczych: rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 17 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w odkrywkowych zakładach górniczych wydobywających kopaliny podstawowe (Dz.U. Nr 96, poz. 858), rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w odkrywkowych zakładach górniczych wydobywających kopaliny pospolite (Dz.U. Nr 109, poz. 962). Obydwa rozporządzenia zostały znowelizowane. W sprawie eksploatacji kopalin podstawowych wydano rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 sierpnia 2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w odkrywkowych zakładach górniczych wydobywających kopaliny podstawowe (Dz.U. Nr 222, poz. 2255). Dokonano w nim zmiany 8 paragrafów, dodano jeden paragraf oraz uchylono 3. Zmieniono również brzmienie 2 punktów w załączniku nr 2 do rozporządzenia. Zmiany dotyczyły w większości korekty zauważonych w pierwotnym tekście omyłek, sprecyzowaniu brzmienia przepisów, dodano przepis regulujący układanie kabli i przewodów oponowych. Odnośnie prowadzenia eksploatacji kopalin pospolitych ukazało się rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 stycznia 2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w odkrywkowych zakładach górniczych wydobywających kopaliny pospolite (Dz.U. Nr 24, poz. 212). Zmianie uległo jedynie 5 paragrafów, dodano jeden paragraf i jeden paragraf uchylono. Dodany przepis, podobnie jak w rozporządzeniu 60

dotyczącym kopalin podstawowych, dotyczy układania kabli i przewodów oponowych. Przyczyny pozostałych zmian również są podobne: korekta omyłek i sprecyzowanie brzmienia przepisów. Obowiązujące rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 11 czerwca 2002 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od osób kierownictwa i dozoru ruchu zakładów górniczych, mierniczego górniczego i geologa górniczego oraz wykazu stanowisk w ruchu zakładu górniczego, które wymagają szczególnych kwalifikacji (Dz.U. Nr 84, poz. 755) zostało znowelizowane poprzez rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie kwalifikacji wymaganych od osób kierownictwa i dozoru ruchu zakładów górniczych, mierniczego górniczego i geologa górniczego oraz wykazu stanowisk w ruchu zakładu górniczego, które wymagają szczególnych kwalifikacji (Dz.U. Nr 101, poz. 1035). W zmianie rozporządzenia został dodany w 1a nowy, ważny, przepis dotyczący obywateli obcych państw w brzmieniu: Przepisów rozporządzenia nie stosuje się do obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, którzy nabyli w tych państwach, poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, kwalifikacje do wykonywania górniczych zawodów regulowanych, wymienionych w załączniku do rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 6 kwietnia 2004 r. w sprawie uznania nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania górniczych zawodów regulowanych (Dz.U. Nr 76, poz. 725), uznane w trybie określonym ustawą z dnia 26 kwietnia 2001 r. o zasadach uznawania nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych (Dz.U. Nr 87, poz. 954, z 2002 r. Nr 71, poz. 655 oraz z 2003 r. Nr 190, poz. 1864), odpowiadające kwalifikacjom określonym w rozporządzeniu. Z pozostałych zmian, które dotyczą nabywania kwalifikacji przez osoby dozoru i kierownictwa w odkrywkowych zakładach górniczych, należy m.in. wymienić zmiany w 6, gdzie oprócz ustalenia nowego brzmienia zdania wstępnego, uzupełniono wykaz specjalności technicznych o specjalność górnicza techniczna eksploatacja złóż. Nadano również nową treść przepisowi w 13 ust. 2, który obecnie brzmi następująco: Osoby, których program nauczania nie obejmował nauki stosowania materiałów wybuchowych, ubiegające się o stwierdzenie kwalifikacji kierownika działu technologii górniczej lub działu techniki strzałowej w odkrywkowych zakładach górniczych, o których mowa w 3 ust. 1 pkt 3, powinny przedstawić dowód stwierdzający złożenie w wyższej szkole technicznej z wynikiem pozytywnym egzaminu uzupełniającego, zgodnie z programem ustalonym dla absolwentów magisterskich wyższych studiów na kierunku górnictwo i geologia w zakresie odpowiedniej specjalności technicznej. W sumie zmieniono 9 przepisów i dodano 2 nowe uregulowania. 61

Marek KRAWCZYK Stan bezpieczeństwa w odkrywkowych zakładach górniczych Ilościowo najwięcej zmian wprowadzono do rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r. w sprawie planów ruchu zakładów górniczych (Dz.U. Nr 94, poz. 840). Zakresy tych zmian znajdują się w: rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 6 października 2003 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie planów ruchu zakładów górniczych (Dz.U. Nr 181, poz. 1776); rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 28 września 2006 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie planów ruchu zakładów górniczych (Dz.U. Nr 186, poz. 1378). Najbardziej istotne zmiany dotyczące sporządzania planów ruchu odkrywkowych zakładów górniczych wydobywających kopaliny podstawowe i pospolite ujęte zostały w rozporządzeniu z dnia 28 września 2006 r. Należą do nich m.in. takie ustalenia jak: wydłużenie terminu przedstawienia planu ruchu sporządzonego w formie uproszczonej do zatwierdzenia z 14 dni do 30 dni przed zamierzonym rozpoczęciem wykonywania robót, sprecyzowanie brzmienia szeregu przepisów, zarówno dotyczących części tekstowych planów ruchu, jak i załączników, nakaz sporządzenia harmonogramu likwidacji zakładu górniczego (dotyczy planu ruchu likwidowanego zakładu górniczego), ujęcie w planie ruchu organizacji i sposobu zabezpieczenia zakładu górniczego na czas wstrzymania ruchu w przypadku eksploatacji sezonowej, ujęcie w planie ruchu zasad szkolenia załogi. 4. Wnioski Analiza wypadkowości, w zakresie wypadków śmiertelnych i ciężkich, w górnictwie odkrywkowym wskazuje na duże zróżnicowanie stanu bezpieczeństwa pomiędzy zakładami górniczymi eksploatującymi kopaliny podstawowe i pospolite. Biorąc pod uwagę ilość tego typu wypadów w latach 2002 2006, tj. od chwili przejęcia pod nadzór urzędów górniczych wszystkich odkrywkowych zakładów górniczych, w zakładach górniczych eksploatujących kopaliny podstawowe zaistniał 1 wypadek śmiertelny i 2 wypadki ciężkie. W tym samym okresie w zakładach górniczych eksploatujących kopaliny pospolite miało miejsce 10 wypadków śmiertelnych i 7 ciężkich. Stan zatrudnienia kształtował się w tym okresie na porównywalnym poziomie i na koniec 2006 roku wynosił 17 371 pracowników zatrudnionych przy eksploatacji kopalin podstawowych oraz 14 060 przy eksploatacji kopalin pospolitych (tab. 1.1). Większość wypadów spowodowanych było czynnikami energo-mechanicznymi. W czterech przypadkach, u osób, które poniosły śmierć, stwierdzono fakt wcześniejszego spożywania alkoholu. Dotychczas wprowadzone zmiany w przepisach obowiązujących przy eksploatacji kopalin metodą odkrywkową nie są z pewnością ostatnimi. Doświadczenia wynikające ze stosowania przepisów w praktyce, zmiany w podejściu do zagadnień ochrony środowiska, gospodarki surowcowej, przestrzegania praw własnościowych oraz bezpieczeństwa pracowników i bezpieczeństwa powszechnego będą wymuszały kolejne regulacje prawne. Ważny wpływ na ich zakres będą miały również zalecenia i dyrektywy płynące z Unii Europejskiej. 62

Safety in open pit mines and amendments to the regulations relating to surface mining The first part of this article presents an analysis of issues related to safety in open-pit mining plants by the end of 2006, taking into account all open-pit mines extracting basic and common minerals, which came under the supervision of mining supervision authorities in 2002. Attention is paid to natural hazards occurring in surface mining of mineral deposits, related to them dangerous occurrences and causes of accidents at work. The second part consists of a description of amendments in regulations on surface mining. Indicated are the reasons that justify the introduced amendments and examples of those amendments are given. On the one hand, the article informs about the safety in open-pit mining plants, on the other hand it points out the essential directions in evolution of regulations on safe extraction of minerals. Przekazano: 28 marca 2007 r. 63