Integracja uchodźców w Polsce w liczbach

redakcja: Agnieszka Kosowicz Anna Maciejko Integracja uchodźców w Polsce w liczbach Polskie Forum Migracyjne www.forummigracyjne.org info@forummigracyjne.org

Integracja uchodźców w Polsce w liczbach

Integracja uchodźców w Polsce w liczbach Wydanie I, 2007 Publikacja opracowana przez Polskie Forum Migracyjne na zlecenie Przedstawicielstwa Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR) w Warszawie. Zespół redakcyjny: Agnieszka Kosowicz, Anna Maciejko, Agnieszka Balcer-Thinlay, Joanna Oberlan-Maroń, Adelajda Kołodziejska. Opracowanie graficzne: Eliza Goszczyńska UNHCR Al. Róż 2 00-556 Warszawa www.unhcr.org polwa@unhcr.org Polskie Forum Migracyjne www.forummigracyjne.org info@forummigracyjne.org ISBN 978-83-914939-7-7 Przedstawicielstwo Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) w Warszawie Opinie i analizy przedstawione w niniejszej publikacji nie zawsze odzwierciedlają opinie i oficjalne stanowisko Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców. Publikacja ta jest wynikiem wspólnej pracy autora i osób współpracujących. Przygotowanie do druku i druk: Agencja Wydawnicza MakPrint ul. Dyliżansowa 1, 03-136 Warszawa tel. 022 614 35 50

Spis treści Wstęp.......................................................... 5 Podziękowania.................................................. 6 Rozdział 1: Uchodźcy na tle innych grup cudzoziemców w Polsce Cudzoziemcy w Polsce............................................ 10 Cudzoziemskie dzieci bez opieki.................................... 13 Cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy i objęci ochroną w Polsce... 16 Rozdział 2: Integracja cudzoziemców w Polsce Język polski podstawa do integracji................................ 34 Wykształcenie cudzoziemców...................................... 39 Uchodźcy i osoby objęte zgodą na pobyt tolerowany na polskim rynku pracy........................................... 51 Dostępność mieszkań dla uchodźców................................ 55 Indywidualne Programy Integracji dla uchodźców..................... 61 Rządowe programy pomocy społecznej dla uchodźców i osób objętych zgodą na pobyt tolerowany........................................ 68 Programy pozarządowe na rzecz integracji uchodźców i osób objętych zgodą na pobyt tolerowany........................................ 70 Rozdział 3: Zaplecze integracji Badania naukowe i analizy dotyczące integracji migrantów, uchodźców i osób objętych zgodą na pobyt tolerowany.......................... 76 Uchodźcy i międzykulturowość w polskich programach edukacyjnych.... 84 Świadomość społeczna na temat uchodźców.......................... 95 Źródła finansowania działań integracyjnych.......................... 98 Podsumowanie i wnioski......................................... 119 Aneks Dane niedostępne................................................ 123

Wstęp Opracowanie Integracja Uchodźców w Polsce w liczbach, przygotowane na zlecenie Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR) przez Polskie Forum Migracyjne, to próba uporządkowania wiedzy na temat obecności uchodźców w Polsce w kontekście ich integracji z polskim społeczeństwem. Publikacja stanowi zbiór informacji i danych na temat uchodźców, osób objętych ochroną subsydiarną oraz ubiegających się o status uchodźcy, dostępnych w różnych polskich instytucjach i organizacjach. Część tych danych to informacje publicznie dostępne. Inne zostały udostępnione UNHCR lub Fundacji Polskie Forum Migracyjne na użytek tej publikacji. Ufamy, że to zestawienie pozwoli na lepsze zrozumienie sytuacji cudzoziemców w Polsce i posłuży do refleksji na temat obszarów związanych z ich integracją, które wciąż stanowią wyzwanie. Serdecznie dziękujemy wszystkim instytucjom i organizacjom, które udostępniły dane dotyczące ich obszarów działalności. Niniejsza publikacja nie dotyka problematyki imigracji nielegalnej. Sama natura tego zjawiska powoduje, że brak jest wiarygodnych statystyk dotyczących nielegalnych migrantów w Polsce. Nawet w stosunku do najdłużej obecnych w Polsce i największych grup migrantów, z których znaczny procent (jak szacują eksperci) pozostaje w Polsce nielegalnie: Ormian i Wietnamczyków, szacunkowe dane przytaczane przez różne instytucje i organizacje różnią się nawet o 100 lub więcej procent. Liczebność grupy Ormian szacowana jest na 20-40 tysięcy według różnych źródeł, liczbę Wietnamczyków w Polsce ocenia się na 20-60 tysięcy. Obecność w Polsce imigrantów o nieuregulowanym statusie niewątpliwie kształtuje społeczny stosunek do cudzoziemców w ogóle, tym bardziej, że wielu z nich jest w Polsce od wielu lat, biegle posługuje się językiem polskim i funkcjonuje na polskim (szarym) rynku pracy. Obecność migrantów nielegalnych ma wpływ na możliwości integracji imigrantów legalnych. Brak rzetelnych danych nie pozwala jednak na opisanie obecności tej grupy przybyszów poprzez liczby. Autorzy dokładali wszelkich starań, aby przedstawione informacje były możliwie wyczerpujące. Publikacja odzwierciedla jednak stan wiedzy i możliwości analizy informacji instytucji i organizacji, które z uchodźcami i innymi grupami migrantów mają do czynienia. Niektórych danych, nawet, zdawałoby się, podstawowych (choćby liczby uchodźców, którzy mieszkają obecnie w Polsce) brak. Niekiedy informacje dotyczące cudzoziemców zbierane są i analizowane odmiennie w różnych województwach, co powoduje trudności w ich porównaniu. Rodzaje danych związanych z obecnością i integracją cudzoziemców w Polsce, których nie udało się autorom pozyskać (według naszej wiedzy nie są zbierane), a których gromadzenie wydaje się uzasadnione i wartościowe, przytaczamy w aneksie.

Podziękowania Zebranie prezentowanych danych nie byłoby możliwe bez życzliwej pomocy wielu instytucji i organizacji, których działalność dotyka zagadnienia integracji uchodźców w Polsce. Polskie Forum Migracyjne serdecznie dziękuje za udostępnienie danych tym organizacjom i instytucjom. Szczególnie wartościowych danych dostarczyły nam: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (Departament Rynku Pracy, Departament Pomocy i Integracji Społecznej); Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (Departament Zarządzania Europejskim Funduszem Społecznym); Ministerstwo Edukacji; Główny Urząd Statystyczny; Urząd do Spraw Cudzoziemców; Fundacja Fundusz Współpracy; Władza Wdrażająca Programy Europejskie; Wydział Polityki Społecznej Podlaskiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Opolskiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Wojewódzkiego; Wydział Polityki Społecznej Zachodniopomorskiego Urzędu Wojewódzkiego; Urząd Miasta Lublin; Urząd Miasta Gdańsk;

Urząd Miasta Białystok; Urząd Miasta Katowice; Urząd Miasta Kraków; Urząd Miasta Poznań; Zarząd Budynków i Lokali Komunalnych w Szczecinie; Powiatowy Urząd Pracy w Białymstoku; Urząd Pracy m.st. Warszawy; Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu; Powiatowy Urząd Pracy w Poznaniu; Powiatowy Urząd Pracy w Lublinie; Miejski Urząd Pracy w Lublinie; Powiatowy Urząd Pracy w Opolu; Powiatowy Urząd Pracy w Krapkowicach; Powiatowy Urząd Pracy w Oleśnie; Powiatowy Urząd Pracy w Prudniku; Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie; Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie; Międzynarodowa Organizacja ds Migracji (IOM) Międzykulturowe Centrum Adaptacji Zawodowej (MCAZ); Stowarzyszenie Interwencji Prawnej (SIP); Centrum Pomocy Uchodźcom PAH; Instytut Spraw Publicznych; Fundacja Nauki Języków Obcych Linguae Mundi w Warszawie; Biuletyn Migracyjny Doceniamy Państwa pomoc i czas poświęcony na zebranie danych do niniejszej publikacji.

Rozdział 1. Uchodźcy na tle innych grup cudzoziemców w Polsce Cudzoziemcy w Polsce Cudzoziemskie dzieci bez opieki Cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy i objęci ochroną

Cudzoziemcy w Polsce Uchodźcy ludzie przybywający do Polski w poszukiwaniu schronienia przed prześladowaniem we własnym kraju to zaledwie garstka wśród tłumu ludzi przekraczających polskie granice. W samym tylko 2006 roku, według danych Straży Granicznej, polskie granice przekroczyło 128 531 264 cudzoziemców. W stosunku do tej grupy niemal 130 milionów ludzi, 7093 wnioski o status uchodźcy to liczba bardzo niewielka nie mówiąc już o 485 osobach, które status uchodźcy w Polsce w tym roku uzyskały. Niemniej, jak pokazują poniższe dane, osoby wnioskujące o status to grupa znacząca wśród tych cudzoziemców, którzy na dłuższy czas wiążą swoje losy z Polską. Uznani uchodźcy to w tym gronie nadal grupa niewielka. O ile uchodźcy zaczęli pojawiać się w Polsce w znaczniejszych grupach dopiero pod koniec lat 80., cudzoziemcy byli w Polsce od stuleci mimo to trudno o systematyczne dane statystyczne opisujące ich obecność. Dostępne informacje mówią o liczbie osób przekraczających granice (takie dane gromadzi polska Straż Graniczna 1 ), Główny Urząd Statystyczny 2 dysponuje informacjami o cudzoziemcach, którzy uzyskali zezwolenie na pracę w Polsce, a także cudzoziemców studiujących w Polsce. Dane dotyczące osób ubiegających się o status uchodźy i tych, którym udzielono ochrony, oraz osób, którym udzielono zezwolenia na osiedlenie się lub na pobyt na czas oznaczony gromadzi natomiast Urząd do Spraw Cudzoziemców 3 (niektóre przytoczone dane zostały przekazane UNHCR przez poprzedników tej instytucji: Urząd do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców oraz Departament Migracji i Uchodźstwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych). W tej publikacji autorzy starali się przytoczyć dane ukazujące grupę cudzoziemców, w przypadku których można mówić o procesie integracji z polskim społeczeństwem. Dane statystyczne udostępniane przez różne instytucje różnią się między sobą, także informacje podawane cyklicznie co roku przez te same instytucje nie są spójne. W miarę możliwości rozbieżności zostały opisane w odnośnikach. Z zasady, autorzy starali się wykorzystać najświeższe dostępne dane. 1 www.sg.gov.pl 2 www.gus.gov.pl 3 www.udsc. gov.pl 10

Tabela 1. Wybrane grupy cudzoziemców w Polsce (1998 2005). Cudzoziemcy, którzy Rok otrzymali zezwolenie na pracę w Polsce otrzymali zezwolenie na osiedlenie otrzymali zezwolenie na pobyt na czas oznaczony studiowali w Polsce ubiegali się o status uchodźcy 1998 20 759 1657 4893 5541 3423 1999 20 618 551 16 810 6025 3061 2000 19 662 857 15 037 6563 4662 2001 19 793 690 20 787 7380 4529 2002 24 643 607 29 636 7608 5170 2003 19 831 1735 28 567 a 8106 6906 a 2004 13 179 4365 c 254 276 c 8829 8079 2005 11 151 3589 22 625 10 092 6860 a W przypadku osób, które uzyskały zezwolenie na pobyt na czas oznaczony, Rocznik statystyczny 2004 (GUS) mówi o 28579 cudzoziemcach, zaś Rocznik statystyczny 2005 (GUS) o 28567 cudzoziemcach. Rocznik statystyczny 2004 (GUS) mówi o 6909 osobach ubiegających się o status uchodźcy w 2003 r., zaś Rocznik statystyczny 2005 (GUS) o 6906 osobach. We wszystkich przypadkach przytaczamy dane z późniejszych roczników, korzystając z nich w kolejnych zestawieniach. b Dane dotyczące osób, które w 2003 roku uzyskały zezwolenie na pobyt tolerowany różnią się w zależności od źródła. Przytaczamy dane Urzędu ds. Cudzoziemców z biuletynu Dane liczbowe dotyczące postępowań prowadzonych wobec cudzoziemców w latach 2003 2005. c Dane różnią się między Rocznikami statystycznymi z kolejnych lat. Przytaczamy dane z Rocznika 2006. Z powodu zmian prawnych na temat statusu cudzoziemców na przestrzeni ostatnich 15 lat i zmian w rodzajach gromadzonych danych, trudno jest jednoznacznie porównać liczbę osób wnioskujących o status uchodźcy z ogólną grupą cudzoziemców przebywających długofalowo w Polsce. Poniższa tabela stanowi jedynie próbę nakreślenia sytuacji, i ukazania grupy wnioskujących o status uchodźcy na tle innych cudzoziemców przybywających do Polski. Tabela daje jednak tylko ogólny obraz sytuacji. Ponieważ nie wszyscy obecni w Polsce cudzoziemcy zostali uwzględnieni w pierwszej kolumnie (z powodu luk w rodzajach zbieranych danych), analizując poniższe zestawienie można przyjąć, że liczba cudzoziemców obecnych w Polsce była nie mniejsza niż podana liczba osób. 4 Dane cytowane za Rocznikami statystycznymi Głównego Urzędu Statystycznego. 11

Tabela 2. Cudzoziemcy a osoby ubiegające się o status uchodźcy i uznane za uchodźców porównanie danych (1992 2006) Rok Suma wybranych grup cudzoziemców (dane GUS) Liczba cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy (dane MSWiA oraz UDSC) Liczba uznanych uchodźców (dane MSWiA oraz UDSC) 1992 11 935 a 568 74 1993 11 337 a 822 61 1994 11 181 a 537 397 1995 11 363 a 845 106 1996 13 668 a 3210 123 1997 17 498 a 3580 149 1998 20 759 b 3423 66 1999 20 618 b 3061 49 2000 19 662 b 4662 75 2001 19 793 b 4529 296 2002 24 643 b 5170 279 2003 19 831 b 6906 245 Liczba cudzoziemców, którzy uzyskali w Polsce prawo pobytu c Liczba cudzoziemców, którzy uzyskali pozwolenie na pracę 2004 36 816 13 179 8079 315 2005 38 474 11 151 6860 335 2006 bd bd 7093 485 a liczba cudzoziemców, którzy uzyskali pozwolenie na pracę w Polsce (w latach 1992 1997 dostępne są dane dotyczące studiujących w Polsce, zatrudnionych w Polsce na podstawie liczby wydanych zezwoleń na pracę, ubiegających się o status uchodźcy, cudzoziemców, którzy zameldowali się na podstawie zgłoszenia pobytu stałego oraz tych, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie (dane 12

dostępne od roku 1995). Ponieważ grupy te mogą się częściowo pokrywać, niemożliwe jest ich zsumowanie. Biorąc pod uwagę fakt, że najwyższym wskaźnikiem jest liczba cudzoziemców pracujących w Polsce, został on wybrany jako liczba obrazująca ilość cudzoziemców w kraju w latach 1992 97. Zmienna ta jest definiowana jako liczba cudzoziemców, którzy w danym roku otrzymali zezwolenie indywidualne na pracę lub zezwolenie dla cudzoziemców oddelegowanych do Polski w celu realizacji usług eksportowych.) b liczba cudzoziemców, którzy uzyskali pozwolenie na pracę w Polsce (dla lat 1998 2003 dostępne są dane obrazujące liczbę cudzoziemców studiujących w Polsce, zatrudnionych w Polsce na podstawie liczby wydanych zezwoleń na pracę, ubiegających się o status uchodźcy, cudzoziemców, którzy otrzymali zezwolenie na pobyt na czas oznaczony, zezwolenie na osiedlenie i tych, którzy zameldowali się na podstawie zgłoszenia pobytu stałego. Nadal, liczba wydanych zezwoleń na pracę pozostaje wskaźnikiem obejmującym największą liczbę cudzoziemców, dlatego pozostaje on wskaźnikiem obrazującym skalę obecności cudzoziemców w Polsce). c suma liczby cudzoziemców, które uzyskały pobyt czasowy, zgodę na zamieszkanie na czas oznaczony i zgodę na osiedlenie w Polsce w danym roku. (ze względu na zmieniające się przepisy, rosła w ostatnich latach grupa cudzoziemców, które nie potrzebowały zezwolenia, aby podjąć pracę w Polsce. Z tego względu wcześniej stosowany wskaźnik w tych latach nie jest miarodajny. Informację o liczbie cudzoziemców, którzy uzyskali takie zezwolenie, przytaczamy dla porównania.) Cudzoziemskie dzieci bez opieki Dzieci cudzoziemskie bez opieki w Polsce 4 20 3 17 19 1 13 22 14 3 156 18 2 19 11 W 2006 roku Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej przeprowadziło analizę sytuacji dzieci cudzoziemskich w polskich placówkach opiekuńczo wychowawczych 6. Po raz pierwszy zebrano dane o tej grupie dzieci, analizę danych przeprowadzono wspólnie z Fundacją Dzieci Niczyje. Badanie, obejmujące okres półtora roku, wykazało obecność w polskich placówkach 318 dzieci cudzoziemskich bez opieki. Znakomita większość dzieci była przyjęta przez placówki w województwie mazowieckim. 5 jw. 6 Dzieci cudzoziemskie w polskich placówkach opiekuńczo-wychowawczych i rodzinach zastępczych omówienie danych za okres 1 stycznia 2005 r. maj 2006 r., MPiPS, 2007 13

Wśród dzieci bez opieki objętych analizą około 40 procent stanowią dzieci w wieku 15 17 lat. 60 procent badanej grupy stanowili chłopcy (191 osób), 39 procent dziewczęta. Płci dwojga dzieci nie sprecyzowano. Ta dysproporcja jest jeszcze większa w grupie najstarszych dzieci (16 18 latków) chłopcy stanowią w tej grupie około 70 procent. Główne kraje pochodzenia dzieci cudzoziemskich bez opieki w Polskich placówkach (1 styczeń 2005 maj 2006) kraj pochodzenia Ukraina Wietnam Rumunia Bułgaria Federacja Rosyjska/ Czeczenia Federacja Rosyjska Inne liczba dzieci 84 67 36 18 16 17 80 Niemal trzy czwarte dzieci cudzoziemskich w placówkach (74 procent) ma nieuregulowaną sytuację prawną. To głównie dzieci z tej grupy znikają z placówek opiekuńczych w ciągu kilku dni. 7 jw. 14

Status prawny dzieci cudzoziemskich umieszczonych w polskich placówkach 8 sytuacja prawna liczba dzieci status prawny nieuregulowany 235 zgoda na pobyt tolerowany 31 zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony 22 ubiega się o status uchodźcy 10 obywatel UE 9 zezwolenie na osiedlenie się 3 status uchodźcy 1 zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE 1 brak danych 6 Badanie MPiPS wskazuje, że wśród dzieci posiadających status uchodźcy i zgodę na pobyt tolerowany są dzieci zamieszkałe w rodzinach zastępczych. Dzieci o uregulowanym statusie prawnym w Polsce przebywały w placówkach znacznie dłużej, niż inne. Spośród 47 dzieci cudzoziemskich obecnych w placówkach w maju 2006, gdy kończono badanie, 23 dzieci miało status tolerowany, a troje ubiegało się o status uchodźcy. W czasie trwania badania siedmioro dzieci ubiegających się o status uchodźcy opuściło placówki; i ich dalszy los jest nieznany. Niepokojący jest bardzo wysoki odsetek dzieci, które w polskich placówkach przebywają bardzo krótko. Spośród 190 dzieci, które w analizowanym okresie opuściły placówki, 109 przebywało w nich krócej niż 7 dni. Kolejnych 28 dzieci opuściło placówki w przeciągu miesiąca, a 31 w okresie do pół roku. Innymi słowy, niemal dziewięcioro na dziesięcioro dzieci cudzoziemskich bez opieki (88 proc.) umieszczonych w polskich placówkach opuszcza je (z reguły samowolnie) przed upływem pół roku. Dalszy los tych dzieci jest nieznany. Analizując losy dzieci cudzoziemskich nieurodzonych w Polsce, a także wyłączając z grupy dzieci wietnamskie, okazuje się, że żadne z nich nie przebywało w Polsce dłużej niż pół roku. 57 spośród 98 takich dzieci (niemal 60 procent) opuściło polskie placówki w ciągu 7 dni. 8 jw. 15

Cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy i objęci ochroną w Polsce Polska przyjmuje wnioski o status uchodźcy zgodnie z prawem międzynarodowym o uchodźcach od 1992 roku (jesienią 1991 roku Polska przystąpiła do Konwencji Genewskiej o Uchodźcach z 1951 r.). Od 1992 roku do 4 listopada 2007 roku o status uchodźcy w Polsce wystąpiło 65634 cudzoziemców z ponad 120 krajów. Tabela 3. Cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy oraz objęci ochroną (1992 2007) 9 Rok Liczba osób ubiegających się o status uchodźcy Liczba uchodźców uznanych zgodnie z Konwencją Genewską o uchodźcach z 1951 r. Liczba osób objętych zgodą na pobyt tolerowany 1992 568 74 - - 1993 822 61 - - 1994 537 397 - - 1995 845 106 - - 1996 3210 123 - - 1997 3580 149 - - 1998 3423 66 - - 1999 3061 49 - - 2000 4662 75 - - 2001 4529 296 - - 2002 5170 279 - - 2003 6906 245 73 a 2004 8079 315 1125 b 2005 6860 335 2073 b 2006 7093 423 2133 b 1.01.2007 6289 159 2576 c 4.11.2007 Razem 59 345 2993 5404 1992 2006 Razem 1992 4.11.2007 65 634 3152 bd 9 Dane Urzędu do spraw Cudzoziemców (www.udsc.gov.pl) 16

a Istnieją rozbieżności co do liczby osób, które otrzymały status tolerowany w 2003 r. Dane zamieszczone w tabeli pochodzą z biuletynu Urzędu ds. Cudzoziemców Dane liczbowe dotyczące postępowań prowadzonych wobec cudzoziemców w latach 2003 2005 (http://www.udsc.gov.pl/zestawienia,roczne,233. html). Spośród 73 osób, które uzyskały status tolerowany w tym roku, 23 otrzymały ten status po odmowie nadania statusu uchodźcy. b Dane pochodzą z Zestawienia dla lat 2006-2007 przygotowanego przez Biuro Informatyki, Ewidencji i Statystyki Urzędu ds. Cudzoziemców na zamówienie Polskiego Forum Migracyjnego. c Do 31 października 2007. Dane UDSC. Wykres poniżej ilustruje dynamikę zjawiska uchodźstwa w Polsce na przestrzeni ostatnich 15 lat. Pierwszy wzrost liczby wniosków o status uchodźcy Polska odnotowała w 1996 roku, goszcząc głównie przybyszów ze Sri Lanki, Afganistanu i Iraku. Kolejny widoczny wzrost liczby wniosków nastąpił po 1999 roku, gdy do Polski zaczęli przyjeżdżać uchodźcy z Czeczenii. Obywatele Federacji Rosyjskiej pochodzący z Kaukazu od 2000 roku pozostają największą grupą wnioskujących o status uchodźcy, a także objętych ochroną w Polsce. W 2006 roku stanowili ponad 90 procent wszystkich wnioskodawców. Cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy (1992 2006) 10 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 1992 1994 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Główne kraje pochodzenia uchodźców w Polsce na przestrzeni ostatnich 15 lat to Rosja, Armenia i Afganistan. Od 1999 roku znakomita większość osób wnioskujących o ochronę w Polsce pochodzi z Federacji Rosyjskiej (głównie Czeczenii). W sumie, o status uchodźcy wystąpiło już w Polsce ponad 37 tysięcy obywateli tego kraju. 10 Dane UDSC. 17

Cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy w Polsce główne kraje pochodzenia (1992 2007) 11 kraj Rosja Armenia Afganistan Sri Lanka Rumunia Pakistan Indie Irak Bułgaria Ukraina Inne Razem liczba osób 37189 5197 3778 2502 1520 1468 1370 1298 856 840 9616 65634 Z biegiem lat narodowości cudzoziemców szukających w Polsce ochrony zmieniały się znacznie, w zależności od sytuacji w innych krajach. Poniższa tabela obrazuje dynamikę tych zmian. 11 Dane UDSC. 18

Główne kraje pochodzenia osób ubiegających się o status uchodźcy (1992 2007) 1992 Bośnia-Hercegowina 24,1% Serbia i Czarnogóra 15,5% Etiopia 9,7% Armenia 7,8%; Ukraina 6,2%; Irak 5,3%; Liban 4,4%; Rosja 4,2%; Mołdowa 3,0%; Laos 2,6%; Inne 15,3% 1993 Bośnia-Hercegowina 67,4% Armenia 9,5% Inne 23,1% 1994 Armenia 48% b c Inne 52% 1995 Armenia 17,9% Indie 13% Rosja 10,1% Afganistan 8,6%; Somalia 8,6%; Sri Lanka 7,2%; Irak 6,8%; Algieria 4,1%; Pakistan 4%; Gruzja 2,7%; Inne 17% 1996 Sri Lanka 19,6% Afganistan 15,2% Irak 11,2% Armenia 11%; Indie 7,2%; Bangladesz 6,3%; Somalia 5,8%; Pakistan 5,4%; Rosja 2%; Liban 1,3% Inne 15% 1997 Sri Lanka 24,6% Afganistan 17,8% Armenia 13,4% Pakistan 9,8%; Bangladesz 6,4%; Irak 5,6%; Indie 4,5%; Somalia 1,9%; Rosja 1,4%; Algieria 1,2%; Inne 13,4% 1998 Armenia 29,4% Sri Lanka 18,7% Serbia i Czarnogóra 12,4% Afganistan 9,7%; Pakistan 5,3%; Bangladesz 4%; Irak 3,8%; Indie 2,8%; Rosja 1,5%; Somalia 1,4%; Inne 11% 1999 Armenia 29% Afganistan 18,9% Rumunia 7% Bułgaria 6%; Mongolia 5,3%; Serbia i Czarnogóra 4,7%; Rosja 4,1; Sri Lanka 3%; Litwa 2,2%; Pakistan 1,8%; Inne 18% 2000 Rosja 25,4% Rumunia 19,5% Armenia 18,1% Bułgaria 7,3%; Afganistan 6,4%; Mongolia 4%; Wietnam 3,5%; Azerbejdżan 3,1%; Gruzja 1,7%; Ukraina 1,5%; Inne 9,5% 2001 Rosja 33,1% Armenia 14,1% Afganistan 9,2% Mołdowa 6%; Rumunia 5,9%; Mongolia 5,3%; Wietnam 4,4%; Bułgaria 3,9%; Ukraina 3,2%; Irak 2,4%; Inne 12,5% 2002 Rosja 59,1% Afganistan 11,6% Inne 29,3% d 2003 Rosja 80,6% Inne 19,4% e 2004 Rosja 88,9% Inne 11,1% f 2005 Rosja 91,1% Inne 8,9% g 2006 Rosja 90,3% Inne 8,7% h 1.1.- 4.11.2007 Rosja 89,3% Inne 10,7% i a 19

a Serbia i Czarnogóra 6,5% b Bośnia i Hercegowina 6,9% c Irak 6,3% d 2002 rok: trzecim głównym krajem pochodzenia wnioskujących była Armenia. Wnioski złożyli też obywatele Indii, Mołdowy, Mongolii, Iraku, Ukrainy i Białorusi. e 2003 rok inne kraje pochodzenia wnioskujących to Afganistan i Indie (ponad 3 procent z każdego z tych krajów). f 2004 rok Pakistan i Indie to kraje pochodzenia około dwóch procent wnioskodawców, przedstawiciele innych krajów stanowili mniej niż jeden procent ogólnej liczby wnioskodawców. g 2005 rok powyżej 1 procenta wniosków zostało złożonych przez obywateli Ukrainy, Białorusi i Pakistanu. h 2006 rok drugim krajem pochodzenia wnioskodawców o status uchodźy była Białoruś. Inne kraje pochodzenia to m.in. Pakstan, Ukraina, Armenia. i 2007 rok Białoruś i Pakistan to inne kraje pochodzenia (poniżej 1 procenta). Choć dane na ten temat nie były jeszcze znane w momencie publikacji, można oczekiwać dalszego wzrostu odsetka wnioskodawców z Federacji Rosyjskiej ostatnie miesiące roku przyniosły raptowny wzrost liczby wniosków składanych przez obywateli tego kraju). 1992 to pierwszy rok, w którym Polska nadawała statusy uchodźcy zgodnie z Konwencją Genewską o Statusie Uchodźcy z 1951 r. Dominujące grupy wnioskujących o status uchodźcy pochodziły z pogrążonych w wojnie Bałkanów. W kolejnych latach niektórzy uciekinierzy z Bałkanów przybyli do Polski na zaproszenie (i w ramach zorganizowanej akcji) polskich władz. Takie akcje odbyły się w 1994 i w 1999 roku. W 1993 roku Bośniacy stanowili ponad połowę wszystkich osób ubiegających się o status uchodźcy (554 z 822 osób), rok później największa grupa wnioskujących przybyła z Armenii (257 na 537 wniosków). W drugiej połowie lat 90. Polska przyjmowała wielu wnioskujących o status uchodźcy cudzoziemców z Azji i Afryki. W 1996 roku liczba wniosków o status zwiększyła się ponad trzykrotnie w stosunku do roku poprzedniego, głównie ze względu na przybyszów ze Sri Lanki i Afganistanu którzy w ciągu kilku kolejnych lat stanowili największe grupy wnioskujących o status. Bardzo liczna była też grupa Ormian: w 1998 roku spośród 3423 wnioskujących o status najwięcej, 1007 osób, pochodziło z Armenii. Po wybuchu II wojny w Czeczenii, głównym krajem pochodzenia osób ubiegających się o status uchodźcy w Polsce została Federacja Rosyjska (Czeczenia, ale też inne republiki i kraje Kaukazu). Średnio, co roku wnioski o status składają również obywatele około 60 innych krajów, w ciągu ostatnich lat wnioskodawcy z FR stanowią niezmiennie około 90 procent osób ubiegających się o status uchodźcy. W roku 2004 Polska odnotowała rekordową jak dotąd liczbę wniosków o status uchodźcy było to skutkiem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Wielu cudzoziemców spieszyło złożyć wniosek przed 1 maja 2004, spodziewając się utrudnień w dostępie do procedury azylowej, gdy Polska stanie się państwem członkowskim UE. Liczba osób składających wnioski o status jest większa niż liczba cudzoziemców faktycznie szukających ochrony w Polsce niektóre osoby składają wniosek o status uchodźcy więcej niż jeden raz (podobna praktyka funkcjonuje od lat). Wielu 20

cudzoziemców składa wniosek ponownie po odmowie statusu uchodźcy i uzyskaniu zgody na pobyt tolerowany, aby móc korzystać z osłony socjalnej przysługującej osobom wnioskującym o status. Wsparcie socjalne dla cudzoziemców z pobytem tolerowanym jest bowiem bardzo ograniczone i nie zaspokaja nawet podstawowych potrzeb cudzoziemców, szczególnie rodzin z małymi dziećmi. W 2006 roku, w stosunku do ogólnej liczby 7093 osób, których dotyczyły wnioski o status uchodźcy, tylko 4430 osób składało taki wniosek po raz pierwszy. Podobne rozróżnienie nie jest jednak dostępne za wszystkie poprzednie lata. Cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy (1.01 4.11.2007) 12 kraj Rosja Białoruś Pakistan Sri Lanka Ukraina Indie Wietnam Armenia Bangladesz Gruzja Irak Inne Razem liczba osób 5618 62 57 46 45 42 37 33 26 25 25 273 6289 Druga połowa roku 2007 przyniosła gwałtowny wzrost liczby cudzoziemców, którzy złożyli w Polsce wnioski o status uchodźcy podobnie jak przed wejściem Polski do UE, cudzoziemcy obawiali się skutków przystąpienia Polski do strefy Schengen, 12 jw. 21

planowanej na grudzień 2007. Głównym krajem pochodzenia wnioskujących o status pozostawała w 2007 roku Rosja (przede wszystkim Czeczenia). Cudzoziemcy wnioskujący o status uchodźcy regularnie przyjeżdżali do Polski z Rosji, Armenii, Sri Lanki czy Afganistanu. Polska przyjmuje jednak także osoby poszukujące ochrony przybywające z innych, czasem bardziej odległych, czy egzotycznych dla nas krajów (są kraje, z których na przestrzeni 15 lat przyjechała do Polski tylko jedna lub dwie osoby ubiegające się o status). Czasem jest wręcz przeciwnie: wnioskodawcy pochodzą z krajów, w których sytuacja jest uważana za generalnie stabilną. Prawo międzynarodowe zakłada, że każdy człowiek ma prawo ubiegać się o status uchodźcy, a jego sprawa ma być rozpatrywana indywidualnie. W historii udzielania ochrony uchodźcom przez Polskę zdarzały się więc nawet zaskakujące sytuacje, na przykład wnioski złożone przez Amerykanów albo Niemców. Kilku cudzoziemców z takich krajów stabilnych uzyskało ochronę w Polsce. W 2007 roku wśród mniej licznie reprezentowanych krajów pochodzenia były także Chiny, Nigeria, Kirgistan, Kamerun, Mołdowa, Mongolia, Turcja, Afganistan, Algieria, Zachodni Brzeg i Strefa Gazy, Azerbejdżan, Demokratyczna Republika Kongo, Egipt, Gwinea, Kazachstan, Nepal, Senegal, Etiopia, Kongo, Litwa, Angola, Iran, Syria, Uganda, Bhutan, Burundi, Erytrea, Mali, Somalia, Sudan, Ghana, Gwinea Równikowa, Kolumbia, Korea Północna, Liberia, Łotwa, nieokreślone, Serbia, Togo, Uzbekistan, Wenezuela, B.J. Republika Macedonii, Burkina Faso, Gambia, Jordania, Kenia, Serbia i Czarnogóra, Sierra Leone i Tunezja (wymienione w zależności od liczby pochodzących z tych krajów wnioskodawców). Wnioski o status uchodźcy w podziale ze względu na wiek i płeć (2005) dziewczynki < 5 lat dziewczynki 5 17 lat kobiety 18 59 lat kobiety > 60 lat mężczyźni > 60 lat mężczyźni 18 59 lat chłopcy 5 17 lat chłopcy < 5 lat 22

Dopiero od 2003 roku zbierane są w Polsce dane dotyczące płci i wieku cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy. Wśród ubiegających się o status uchodźcy dominują mężczyźni (taka tendencja utrzymuje się stale od kilku lat). O ile jednak w latach 80. i 90. częste były przypadki przybywania do Polski samotnych mężczyzn, współcześnie typowy cudzoziemiec ubiegający się o ochronę to członek rodziny średnio z dwójką dzieci. W latach 2003 2005 odsetek dzieci i młodzieży w istotny sposób wzrastał: grupa ta stanowiła 40,9 procent populacji w roku 2003, 43,7 procent w roku 2004, 45,9 procentw roku 2005 13. Wielu uchodźców deklaruje, że opuściło swój kraj ze względu na dzieci. Często dorośli nie spodziewają się, że znajdą w nowym kraju rzeczywiście drugi dom. Liczą, że stanie się to jednak doświadczeniem ich dzieci. Jeśli istotnie tak będzie, perspektywy integracji uchodźców w Polsce są bardzo dobre, populacja osób ubiegających się o status uchodźcy jest bowiem bardzo młoda. Tabela 4. Dzieci i młodzież wśród cudzoziemców ubiegających się w Polsce o status uchodźcy (2003 2005) 14 Liczba osób wnioskujących o status w sumie Liczba dzieci wieku do 5 lat Odsetek dzieci do 5 lat w całej populacji Liczba dzieci od 5 do 17 lat W tym chłopców w wieku 5-17 W tym dziewczynek w wieku 5-17 Odsetek dzieci w wieku 5-17 lat w całej populacji 2003 6909 1090 15,8 1735 947 788 25,1 2004 8079 1493 18,4 2046 1107 939 25,3 2005 6860 1434 20,9 1720 940 780 25,0 13 Dane UDSC, późniejsze dane nie są dostępne. 14 Dane UDSC, późniejsze dane nie są dostępne. 23

2006: liczba niepełnoletnich cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy (samodzielnie oraz wspólnie z rodzicami lub opiekunami) dzieci do 5 lat 20,9% (1434 z 6860 osób) dzieci 5 17 lat 25% (1720 z 6860) Dzieci i młodzi ludzie stanowią ponad 45 procent wszystkich osób wnioskujących o status uchodźcy. Są wśród nich także dzieci i młodzi ludzie, którzy przyjechali do Polski bez rodziców i opiekunów. Od pierwszego roku, gdy Polska przyjmowała wnioski o status uchodźcy, w grupie wnioskodawców przybywali niepełnoletni cudzoziemcy bez opieki, którym nie towarzyszył dorosły opiekun. Statystyki pokazują tę grupę wnioskodawców małoletnich bez opieki jako niepełnoletnich samodzielnie składających wniosek o status uchodźcy. W ostatnich latach dogłębna analiza dostępnych danych jest jednak trudna. Jak podkreśla Urząd do spraw Cudzoziemców, liczba małoletnich bez opieki obejmuje bowiem współcześnie trzy kategorie dzieci i młodzieży: dzieci i młodzież, które przybywają do Polski bez rodziców i opiekunów, dzieci i młodzież przybyłe bez rodziców, ale pod opieką krewnych lub znajomych, dzieci urodzone w Polsce po tym, jak rodzice złożyli już wniosek o status uchodźcy (w imieniu noworodka składany jest wówczas osobny wniosek). Ponieważ statystyki traktują te grupy łącznie, trudno ocenić, na ile realizowane jest w Polsce prawo dzieci bez opieki do specjalnego traktowania przewidzianego przez ustawę o ochronie cudzoziemców ustawa daje dzieciom m.in. prawo do przesłuchania w specjalnych warunkach, w obecności psychologa. Fundacja Dzieci Niczyje (gdzie od 2003 r. na mocy umowy z URIC przesłuchiwane są dzieci bez opieki ubiegające się o status uchodźcy) podaje, że w 2004 roku odbyło się 38 przesłuchań (w tym 15 z udziałem dzieci z Czeczenii, 7 dzieci ukraińskich i 6 z Afganistanu), natomiast w 2005 roku 22 przesłuchania (dane za rok 2006 nie są jeszcze dostępne). Z powodu braku satysfakcjonujących danych o grupie dzieci bez opieki nie można ocenić, czy odpowiednie traktowanie jest zapewniane wszystkim tym dzieciom. 24

Tabela 5. Małoletni bez opieki samodzielnie występujący o status uchodźcy (2002 2006) 15 rok Wnioskujący o status uchodźcy Uznani uchodźcy Osoby objęte zgodą na pobyt tolerowany 1992 23 bd - 1993 42 bd - 1994 20 19-1995 40 2-1996 409 1-1997 461 6-1998 297 bd - 1999 50 bd - 2000 69 2-2001 80 bd - 2002 212 19-2003 213 20-2004 211 31 40 2005 131 12 57 2006 269 bd bd Głównym krajem pochodzenia małoletnich bez opieki ubiegających się samodzielnie o status uchodźcy są obywatele Federacji Rosyjskiej (z Czeczenii). W 2006 roku spośród 269 małoletnich, 254 pochodziło z Czeczenii. W latach 1992 2000 głównymi krajami pochodzenia małoletnich bez opieki były Afganistan, Bangladesz, Indie, Irak, Pakistan i Sri Lanka. Od 2001 roku wśród małoletnich ubiegających się o status uchodźcy przeważają obywatele Federacji Rosyjskiej. Wśród nich dominują jednak dzieci faktycznie pozostające pod opieką rodziców albo krewnych: towarzyszące opiekunom innym niż rodzice albo urodzone już w Polsce, i z tego powodu nieobjęte wnioskiem statusowym rodziców. 15 Dane UDSC (cytowane za archiwum UNHCR). 25

Uznani uchodźcy Od 1992 roku do 4 listopada 2007 status uchodźcy w Polsce uzyskało 3152 cudzoziemców (w tym 2993 w latach 1992 2006). Biorąc pod uwagę każdą osobę składającą wniosek o status uchodźcy w tych latach (także osoby, które składały ten wniosek ponownie), 5 procent cudzoziemców, którzy wystąpili o ochronę w Polsce uzyskało status uchodźcy. Od 2003 roku, gdy w Polsce powstała nowa forma ochrony cudzoziemców zgoda na pobyt tolerowany, co piąty cudzoziemiec ubiegający się o status uchodźcy uzyskuje ochronę: 4,5 procent wnioskujących otrzymało status uchodźcy. 18 procent zgodę na pobyt tolerowany. Cudzoziemcy objęci ochroną w Polsce (2003 2006) 4,5 proc uznani uchodźcy 18 proc cudzoziemcy, którzy uzyskali zgodę na pobyt tolerowany Największa liczba uznanych uchodźców, analogicznie do liczby cudzoziemców wnioskujących o ten status, pochodzi z Federacji Rosyjskiej. 26

Tabela 6. Główne kraje pochodzenia osób, którym nadano status uchodźcy w sumie (1992 4.11.2007) 16 Liczba cudzoziemców z tego kraju, Kraj którzy uzyskali status uchodźcy w Polsce między 1992 a 4.11.2007 ROSJA 1798 BOŚNIA-HERCEGOWINA 390 SOMALIA 213 BIAŁORUŚ 115 SRI LANKA 76 AFGANISTAN 74 ETIOPIA 65 IRAK 41 SUDAN 35 LIBAN 27 SERBIA I CZARNOGÓRA 25 GRUZJA 22 SYRIA 21 IRAN 20 TURCJA 20 LAOS 17 RWANDA 16 KAMERUN 15 LIBERIA 15 PAKISTAN 15 ARMENIA 13 RUMUNIA 10 KONGO, DEMOKRATYCZNA REPUBLIKA 9 AZERBEJDŻAN 8 ZACHODNI BRZEG I STREFA GAZY 8 ALGIERIA 7 KONGO 7 UKRAINA 6 UZBEKISTAN 6 KUBA 5 SIERRA LEONE 5 BHUTAN 4 TADZYKISTAN 4 BEZ OBYWATELSTWA 20 Inne 26 RAZEM 3158 16 jw. 27

Choć status uchodźcy nadawany jest w Polsce od 15 lat, a zgoda na pobyt tolerowany od niespełna czterech, liczba cudzoziemców, którzy otrzymali tę drugą formę ochrony jest większa. Tabela 7. Główne kraje pochodzenia cudzoziemców, którzy uzyskali w Polsce zgodę na pobyt tolerowany (2003 2006) 17 Kraj Liczba cudzoziemców ROSJA 4672 WIETNAM 132 ARMENIA 94 UKRAINA 63 BIAŁORUŚ 41 AFGANISTAN 38 NIGERIA 35 IRAK 34 TURCJA 24 PAKISTAN 22 ALGIERIA 20 INDIE 20 BUŁGARIA 19 SOMALIA 15 CHINY 13 EGIPT 12 SRI LANKA 9 KAMERUN 8 MONGOLIA 8 AZERBEJDŻAN 7 MAROKO 7 ZACHODNI BRZEG I STREFA GAZY 7 BANGLADESZ 5 GRUZJA 5 LIBAN 5 LIBIA 5 PERU 5 RUMUNIA 5 SYRIA 5 TUNEZJA 5 KONGO 4 SENEGAL 4 BEZ OBYWATELSTWA 16 INNE 40 RAZEM 5404 17 jw. 28

W roku 2006, spośród 7093 cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy, status uzyskały 485 osoby. Decyzje w sprawach o nadanie statusu uchodźcy (2006) 18 cudzoziemcy, którzy złożyli wniosek o status uchodźcy uznani uchodźcy cudzoziemcy, którzy uzyskali zgodę na pobyt tolerowany cudzoziemcy, którym odmówiono statusu uchodźcy cudzoziemcy, których wnioski pozostawiono bez rozpoznania liczba osób 485 2048 936 3875 Bez rozpoznania pozostawiane są z reguły wnioski cudzoziemców, których miejsca pobytu nie można było zlokalizować. W praktyce oznacza to przede wszystkim cudzoziemców, którzy w czasie procedury o nadanie statusu uchodźcy opuścili terytorium Polski. 18 jw. 29

Tabela 8. Uchodźcy i cudzoziemcy objęci ochroną subsydiarną (2006) Narodowość Liczba osób, które uzyskały status uchodźcy 2006 r. Ogólna liczba osób, które uzyskały zgodę na pobyt tolerowany W tym liczba osób, którym przyznano zgodę na pobyt tolerowany po odmowie statusu uchodźcy AFGANISTAN -- 3 3 ALGIERIA -- -- -- ARMENIA -- 6 1 AZERBEJDŻAN 7 -- -- BANGLADESZ -- 2 2 BIAŁORUŚ 23 8 5 BEZ OBYWATELSTWA -- 1 -- CHINY -- 3 2 ETIOPIA 1 -- -- GRUZJA -- 1 -- GWINEA -- 1 -- INDIE -- 2 1 IRAK 1 9 9 KAZACHSTAN -- 1 1 KONGO 1 -- -- LIBAN -- 1 -- NEPAL -- 1 1 PAKISTAN -- 3 -- ROSJA 437 2077 2076 SENEGAL -- 2 2 SOMALIA 2 1 1 SRI LANKA -- 4 4 SYRIA 4 1 1 TOGO -- 1 1 TURCJA 6 -- -- UKRAINA 1 2 -- UZBEKISTAN 2 -- -- WIETNAM -- 3 -- RAZEM 485 2133 2110 30

O ile informacje statystyczne na temat cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy w Polsce są stosunkowo kompleksowe, informacje na temat losów uznanych uchodźców są niezwykle skąpe. Brak jest mechanizmów rejestracji czy innego rodzaju sposobów uzyskania wiedzy o tym, ilu uchodźców uznanych w Polsce nadal w Polsce mieszka nie mówiąc już o bliższych danych o ich losie. 31

Rozdział 2: Integracja cudzoziemców w Polsce Język polski podstawa do integracji Wykształcenie cudzoziemców Uchodźcy i osoby objęte zgodą na pobyt tolerowany na polskim rynku pracy Dostępność mieszkań dla uchodźców Indywidualne Programy Integracji dla uchodźców Rządowe programy pomocy społecznej dla uchodźców i osób objętych zgodą na pobyt tolerowany Programy pozarządowe na rzecz integracji uchodźców i osób bjętych zgodą na pobyt tolerowany

Język polski podstawa do integracji Podstawą jakiejkolwiek integracji jest znajomość języka kraju goszczącego, przekonują osoby odpowiedzialne za integrację cudzoziemców, tak w Polsce, jak w innych krajach. Tymczasem w Polsce znajomość języka polskiego wśród uchodźców jest słaba nawet po wielu miesiącach, a nawet latach pobytu w Polsce. Wszyscy cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy mają prawo do bezpłatnych lekcji języka polskiego, które odbywają się w ośrodkach dla uchodźców. W niektórych sytuacjach ilość lub jakość lekcji pozostaje sprawą kontrowersyjną, niewielu cudzoziemców korzysta jednak nawet z tej ograniczonej oferty edukacyjnej, która jest dostępna. Często, na stu dorosłych mieszkających w ośrodku z lekcji korzysta zaledwie dwie-trzy osoby. Powoduje to znaczne problemy w momencie, gdy cudzoziemiec uzyska ochronę i musi rozpocząć samodzielne życie poza ośrodkiem dla uchodźców. Tabela 9. Nauka języka polskiego w ośrodkach dla uchodźców (2005 2007) 19 Średnia liczba mieszkańców ośodków Liczba dzieci w wieku szkolnym (dzieci w wieku 6 18 lat stanowią ok. 25% populacji) Liczba dzieci uczęszczających na lekcje języka polskiego w ośrodkach Liczba dorosłych korzystających z lekcji języka polskiego w ośrodkach 2005 3115 779 356 bd 2006 3462 bd 391 bd 2007 4658 867 496 119 Dzieci wnioskujące o status uchodźcy korzystające z nauki języka polskiego w ośrodkach dla uchodźców w 2007 roku pochodziły przede wszystkim z Czeczenii (490 uczniów), a także z Białorusi (2 uczniów), Rosji (3) i Gruzji (1). Wśród uczniów przeważali nieznacznie chłopcy (264, w porównaniu do 232 dziewczynek). 19 Dane dotyczące średniej liczby mieszkańców za lata 2005 i 2006 cytowane za raportami rocznymi UNHCR, dane za rok 2007 udostępnione przez UDSC. Dane dotyczące cudzoziemców korzystających z lekcji udostępnione przez UDSC. 34

Wśród uczniów dorosłych różnorodność krajów pochodzenia uczniów jest większa. Spośród 119 uczniów 89 pochodziło z Czeczenii, pozostali z Białorusi (6 osób), Sri Lanki i Bangladeszu (po 5 osób), Pakistanu (3 osoby), Ukrainy, Iraku, Nigerii i Kongo (po 2 osoby), a także z Rosji, Gruzji i Kamerunu (po jednej osobie). W grupie dorosłych uczniów, przewaga mężczyzn jest znacząca. Z lekcji polskiego korzystało w 2007 roku 78 mężczyzn i 41 kobiet. O znajomość języka polskiego (oraz innych języków) zapytano osoby ubiegające się o status uchodźcy w ramach projektu Edukacja dla integracji w 2005 r. Oto wyniki ankiety w tej kwestii: Tabela 10. Deklarowana znajomość języków obcych wśród osób ubiegających się o status uchodźcy w Polsce (2005)* Dobrze w mowie i piśmie Dobrze w mowie, słabo w piśmie Dobrze w piśmie, słabo w mowie Dobrze w mowie Dobrze w piśmie słabo rosyjski 91 3-23 3 3 czeczeński 88 11 1 22 - - polski 4 2 1 1-36 angielski 4 2-2 2 8 niemiecki 4 1 1 1-6 * Tabela podaje liczbę osób deklarującą znajomość danego języka. Odpowiedzi udzieliło w sumie 140 respondentów. Raport sygnalizuje, że nieznacznie lepszą znajomość języków obcych (rzędu kilku punktów procentowych) deklarują kobiety. 35

Znajomość języka polskiego wśród ubiegających się o status uchodźcy według badań projektu Edukacja dla Integracji (2005). 66% badanych zna zwroty grzecznościowe 53% rozumie ogólny sens wypowiedzi 27% rozumie większość wypowiedzi Wyniki badań przeprowadzonych w 2005 r., w czterech ośrodkach dla uchodźców (w Lublinie, Radomiu, Łukowie oraz Czerwonym Borze) 20 wśród osób narodowości czeczeńskiej wskazują, iż pisze po polsku zaledwie co dziesiąty respondent, 17 procent potrafi przeczytać polski tekst, 27 procent rozumie większość wypowiedzi, 33 procent posługuje się językiem polskim w codziennym życiu, 53 procent rozumie ogólny sens wypowiedzi w języku polskim, 66 procent deklaruje, że zna po polsku jedynie zwroty grzecznościowe. Wyniki badań pokazują, że na znajomość języka polskiego nie wpływa znacznie, jak można by oczekiwać, długość pobytu w ośrodku: dobrą znajomość języka polskiego deklaruje 14% osób przebywających w ośrodku mniej niż 6 miesięcy i 18% 20 Raport projektu Edukacja dla integracji, podsumuwujący wyniki ankiety przeprowadzonych w osrodkach recepcyjnych dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, Klinika Prawa UJ, Osrodek Praw Człowieka UJ, Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu w Lublinie, Uniwersytecka Poradnia Prawna KUL, Kraków 2005. 36

przebywających dłużej niż 6 miesięcy. Dla większości uchodźców nauka języka polskiego rozpoczyna się więc dopiero po opuszczeniu ośrodka. Opanowanie języka polskiego w stopniu co najmniej komunikatywnym jest najważniejszą kwestią pozwalającą na integrację w Polsce, analiza Indywidualnych Programów Integracyjnych wskazuje jednak, że 25% uchodźców objętych tymi programami wcale nie uczęszcza na kursy języka polskiego 21. Częściowo wynika to z niedostępności takich kursów w miejscowościach, gdzie zamieszkują uchodźcy. Jednak również sami uchodźcy często rezygnują z możliwości nauki tłumacząc się zbyt wysokimi kosztami dojazdu na kurs lub złym stanem zdrowia. Tak jak w przypadku innego rodzaju wsparcia dla uchodźców i innych grup migrantów, najlepsza oferta nauki języka polskiego czeka na tę grupę uczniów w Warszawie. Kursy języka polskiego połączone z zajęciami na temat kultury polskiej i elementami orientacji zawodowej dla uznanych uchodźców realizujących Indywidualne Programy Integracji w Warszawie i powiatach okołowarszawskich oraz dla osób z pobytem tolerowanym prowadzi Fundacja Nauki Języków Obcych Linguae Mundi. Zajęcia są organizowane od końca 2004 r. w ramach kolejnych projektów Wojewody Mazowieckiego ze środków Europejskiego Funduszu Uchodźczego. W 2006 roku z tych kursów skorzystało 48 uchodźców. Dodatkowo, kilka organizacji pozarządowych prowadzi kursy języka polskiego dla cudzoziemców (m.in. Centrum Pomocy Uchodźcom PAH, Caritas, Centrum Migranta FuShenfu). W innych miastach także pojawiają się propozycje dla cudzoziemców w tej dziedzinie: w naukę języka polskiego angażuje się np. Centrum Młodzieży Arka w Radomiu, a także Fundacja Edukacji i Twórczości w Białymstoku. Oferta dostępnych lekcji poza Warszawą jest jednak znacznie uboższa. Według Raportu z realizacji w 2006 roku indywidualnych programów integracji (IPI) na terenie województwa mazowieckiego 22, spośród 123 cudzoziemców objętych programami integracyjnymi w tym regionie 62 osoby uczestniczyły w lekcjach. 7 nie korzystało z lekcji z powodu znajomości języka polskiego. Spośród 62 uchodźców korzystających z lekcji: - 48 osób uczyło się w Fundacji Linguae Mundi w Warszawie; - 5 osób dzięki wolontariuszom Centrum Młodzieży Arka w Radomiu; - 3 osoby w Fundacji Via w Warszawie; - 2 osoby dzięki wolontariuszom; 21 Chrzanowska A., Klaus W., Integracja i pomoc społeczna wobec uchodźców w Polsce. Wyniki badań aktowych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Analizy, Raporty, Ekspertyzy nr 8/2007; str.16 22 raport jest dostępny na stronie http://www.mazowieckie.pl/wps/uchodzcy 37

- 1 osoba w Międzykulturowym Centrum Adaptacji Zawodowej w Warszawie; - 1 osoba w Stowarzyszeniu Twórczy Senior, Zróbmy to Razem w Pruszkowie; - 1 osoba w Fundacji Polska Akcja Humanitarna; - 1 osoba poprzez pracę w organizacji Lekarze bez Granic. Tabela 11. Uchodźcy i cudzoziemcy z pobytem tolerowanym uczniowie kursów języka polskiego Linguae Mundi 23 Rok Liczba uczniów Liczba osób, które w danym roku uzyskały status uchodźcy lub status tolerowany Odsetek osób uprawnionych (objętych ochroną) korzystających z lekcji 2005 136 2408 5,6 2006 128 2556 5,0 2007 Ponad 220 bd bd Choć trudno wyciągać z powyższego zestawienia jednoznaczne wnioski, świadczy ona o tym, że znakomita część cudzoziemców, którzy uzyskali ochronę w Polsce nie uczy się języka polskiego. Pracownicy socjalni informują, że jest to efektem wyjazdów uznanych uchodźców i osób z pobytem tolerowanym do innych krajów UE lub zamiaru takiego wyjazdu, który zniechęca cudzoziemców do podejmowania nauki języka polskiego. Linguae Mundi zwraca natomiast uwagę na rosnącą grupę cudzoziemców uczęszczających na lekcje zupełnie dobrowolnie osób z pobytem tolerowanym, dla których lekcje nie są obowiązkiem narzuconym przez Indywidualny Program Integracji. W 2007 roku, na ponad 220 uczniów 48 osób miało status tolerowany (172 uczniów było uznanymi uchodźcami). Linguae Mundi sygnalizuje też nierówną reprezentację płci wśród cudzoziemskich uczniów. W 2007 roku mężczyźni stanowią 70 procent kursantów. 23 Dane Fundacji Linguae Mundi, prezentowane 23 listopada 2007 r. na konferencji Wojewody Mazowieckiego podsumowującej projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Uchodźczego. 38

Wykształcenie cudzoziemców Prawie trzy piąte (58%) Polaków dostrzega w przyjmowaniu uchodźców możliwość pozyskania przez kraj osób zdolnych i dobrze wykształconych, pokazuje sondaż opinii publicznej przeprowadzony w 2006 roku przez TNS OBOP. Brak jest kompleksowych badań kompetencji zawodowych uznanych uchodźców, istnieje jednak kilka badań i analiz poruszających to zagadnienie. Prezentujemy kilka z nich pokazują jednak nie do końca spójny obraz. Myśląc o integracji uchodźców i innych cudzoziemców w dłuższej perspektywie, należy rozważyć jednak nie tylko kompetencje zawodowe i wykształcenie dorosłych, które zdobyli oni w swoim kraju pochodzenia, ale także (a może przede wszystkim) dostęp cudzoziemców, również dzieci, do kształcenia w Polsce. Ta część opracowania przedstawia więc kolejno: dane dotyczące edukacji dzieci ubiegających się o status i dzieci objętych ochroną w Polsce, informacje o wykształceniu i kwalifikacjach zawodowych osób wnioskujących o status uchodźcy i uznanych uchodźców, a także informacje na temat szkoleń zawodowych dostępnych dla uchodźców i innych grup cudzoziemców objętych ochroną. Edukacja dzieci W ostatnich latach dostęp dzieci ubiegających się o status uchodźcy oraz dzieci objętych ochroną do polskich szkół znacznie się poprawił. Poprawie uległ jednak przede wszystkim dostęp do edukacji na szczeblu podstawowym. Cudzoziemcom nadal trudno jest kontynuować edukację na wyższych szczeblach, przede wszystkim z powodu braku znajomości języka polskiego w stopniu umożliwiającym naukę, przerwy w korzystaniu edukacji (jest to szczególnie duży problem w przypadku nastolatków), a także samego systemu edukacji w Polsce, który nie zwalnia uchodźców i innych cudzoziemców z obowiązku zdawania standardowych egzaminów (oczywiście w języku polskim). 39

Tabela 12. Edukacja dzieci i młodzieży ubiegających się o status uchodźcy w polskich szkołach 24 Rok Średnia liczba mieszkańców ośrodków (w tym liczba dzieci w wieku szkolnym) Liczba uczniów zapisanych do szkół podstawowych Liczba uczniów zapisanych do gimnazjum Liczba uczniów szkół średnich Liczba studentów Liczba doktorantów 2003/4 bd 49 15 0 bd bd 2004/5 bd 63 2 0 bd bd 2005/6 3115 (725) 314 (255 ukończyło rok szkolny 33 (23 ukończyło rok szkolny) 3 19 bd 2006/7 3462 (766) 577 69 bd bd bd 2007/8 4658 (867) 836 bd bd bd System Informacji Oświatowej zbiera dane o edukacji uchodźców i dzieci ubiegających się o status uchodźcy oraz objętych statusem tolerowanym dopiero od września 2007 roku. Z tego powodu dane na temat edukacji są fragmentaryczne i niepełne. Bolączką dostępnych statystyk jest też ich niespójność. Nawet dane udostępniane przez jedną instytucję nie są konsekwentne w różnych zestawieniach występują różne liczby ilustrujące to samo zagadnienie. Stosunkowo spójnymi danymi na temat edukacji dzieci ubiegających się o status uchodźcy w ciągu ostatnich lat dysponuje Urząd do spraw Cudzoziemców powyższa tabela wskazuje na gwałtowny wzrost odsetka dzieci, które w czasie ubiegania się o status uchodźcy korzystają z edukacji. Według danych UDSC, w 2001 roku zaledwie 10 procent dzieci mieszkających w ośrodkach uczęszczało do szkół. We wrześniu 2007 zapisano natomiast do szkoły podstawowej lub gimnazjum 96 procent tych dzieci. Mimo zgłaszanych przez szkoły problemów z frekwencją cudzoziemskich uczniów i szeregu różnych trudności w efektywnym korzystaniu z oferowanej edukacji przez dzieci ubiegające się o status uchodźcy, szybki i systematyczny wzrost liczby dzieci zapisywanych do polskich szkół stanowi sam w sobie sukces. 24 Dane UDSC. 40