WARUNKI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW POZNANIA URZĄD MIASTA POZNANIA WYDZIAŁ ROZWOJU MIASTA

WARUNKI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW POZNANIA URZĄD MIASTA POZNANIA WYDZIAŁ ROZWOJU MIASTA

Warunki życia mieszkańców Poznania URZĄD MIASTA POZNANIA WYDZIAŁ ROZWOJU MIASTA Oddział Statystyki, Analiz i Sprawzodawczości

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie sytuacji bytowej poznańskich gospodarstw domowych na podstawie danych o poziomie dochodów, wydatków, oszczędności, zadłużenia oraz wyposażenia w przedmioty trwałego użytkowania i posiadane nieruchomości. Dane wykorzystane w opracowaniu pochodzą z badania przeprowadzonego po raz pierwszy 1 na zlecenie Urzędu Miasta Poznania) w czerwcu 2006 roku przez Urząd Statystyczny w Poznaniu. Badanie warunków życia jest badaniem reprezentacyjnym obejmującym wszystkie gospodarstwa domowe mieszkające w wylosowanym mieszkaniu. Informacje o gospodarstwach domowych przedstawiono w podziale na grupy społeczno ekonomiczne 2 i poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego 3. W badaniu poziomu dochodów zastosowano 6 przedziałów dochodu: do 1.100 zł, 1.101 1.600 zł, 1.601 2.500 zł, 2.501 3.500 zł, 3.501 4.700 zł i powyżej 4.700 zł. Do dochodu zaliczono: wynagrodzenia za pracę, przychody z prowadzonej działalności gospodarczej (praca na własny rachunek oraz prowadzenie gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie), przychody z majątku trwałego (czynsze uzyskiwane z wynajmu lokali, dzierżawy posiadanych gruntów itp.), dochody kapitałowe (odsetki, przychody z operacji finansowych), transfery pieniężne zasilające budżety gospodarstw (m.in.: emerytury i renty, świadczenia społeczne, stypendia itp.). Wydatki natomiast dotyczyły 10 najważniejszych grup wydatków na towary i usługi konsumpcyjne, tj.: żywność, napoje bezalkoholowe, napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe, odzież i obuwie, użytkowanie mieszkania i nośniki energii, zdrowie, transport, łączność, turystykę i rekreację, kulturę, edukację i higienę osobistą. Dodatkowo w informacji zostały wykorzystane materiały z opracowań Wydziału Rozwoju Miasta dotyczących wysokości i struktury wynagrodzeń sporządzonego na podstawie badania przeprowadzonego przez GUS oraz zasięgu ubóstwa w Poznaniu opracowanego na podstawie materiałów źródłowych Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie. Materiał poszerzono również o wyniki Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku. Ogólna charakterystyka społeczno-demograficzna gospodarstw domowych Według Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny w 2002 roku Poznań zamieszkuje 233,9 tys. gospodarstw domowych. Blisko 60% stanowią gospodarstwa domowe jedno- i dwuosobowe. Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym wynosiła 2,41. Około 65% to gospodarstwa domowe rodzinne, pozostałe 35% stanowią gospodarstwa domowe nierodzinne. Trzy czwarte rodzin tworzą małżeństwa (w tym z dziećmi 67%). Gospodarstwa domowe nierodzinne to głównie gospodarstwa jednoosobowe (94%). Przeciętna poznańska rodzina ma na utrzymaniu 1,55 dzieci do lat 24. W czerwcu 2006 roku Urząd Statystyczny w Poznaniu na zlecenie Urzędu Miasta Poznania przeprowadził badanie warunków życia ludności Poznania, na próbie 1.115 gospodarstw domowych. W badanej populacji 4 przeciętne poznańskie gospodarstwo domowe utrzymuje się głównie z pracy: najemnej (co drugie gospodarstwo domowe) oraz pracując na własny rachunek (co dziewiąte gospodarstwo domowe). Co piąte gospodarstwo domowe składa się z emerytów, co dwudzieste - rencistów. Ponad 60% spośród badanych to osoby pracujące, a blisko 40% to bierni zawodowo. Osoby bezrobotne stanowiły 2% badanych (na 100 osób aktywnych zawodowo przypadały 3 osoby bezrobotne). 1 Publikowane przez GUS dane dotyczą kraju 2 Badaniem objęto: 689 gospodarstw domowych pracowników, 125 gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek, 218 gospodarstw emerytów, 50 gospodarstw rencistów i 33 utrzymujących się z niezarobkowych źródeł 3 wykształcenie wyższe 335 gospodarstw domowych, średnie i policealne 467 gospodarstw domowych, zasadnicze zawodowe 250 gospodarstw domowych, podstawowe 63 gospodarstwa domowe 4 Ocena sytuacji bytowej gospodarstwa domowego charakteryzowana jest cechami społeczno ekonomicznymi, głównie cechami głowy gospodarstwa domowego.

Ponad połowa gospodarstw domowych osiąga przeciętny miesięczny dochód zawierający się w przedziale 1.601 3.500 zł 5. W najlepszej sytuacji dochodowej są gospodarstwa domowe pracujące na własny rachunek, a w najgorszej utrzymujące się z niezarobkowych źródeł. Gospodarstwa domowe, których miesięczny dochód na osobę nie przekracza kwoty 461 zł w gospodarstwach domowych jednoosobowych i 316 zł w gospodarstwach domowych wieloosobowych mogą ubiegać się o pomoc przyznawaną przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie. W 2005 roku z pomocy tej skorzystało blisko 21 tys. gospodarstw domowych, głównie 1 i 2 osobowych. Pomoc dotarła do co szóstej rodziny (liczba rodzin w Poznaniu wg NSP wynosi 157,7 tys.) i przyznawana była m.in. z powodu: ubóstwa, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej choroby, alkoholizmu. Ponad 60% świadczeniobiorców korzystała ze świadczeń z powodu ubóstwa. Przeciętnie każde badane gospodarstwo domowe zadeklarowało posiadanie jakichkolwiek oszczędności, które przeznaczają głównie na remont domu lub mieszkania oraz zabezpieczenie na starość. Zadłużenie posiadało co drugie gospodarstwo domowe, które było wynikiem braku środków na bieżące wydatki (w rodzinach o najniższych dochodach) oraz chęci poprawy standardu życia (w gospodarstwach o najwyższych dochodach). Przeciętne wydatki gospodarstw domowych wyniosły w miesiącu 2.288 zł (888 zł na osobę), które w większości przeznaczone były na żywność i użytkowanie mieszkania. 5 Według szacunku Wydziału Rozwoju Miasta przeciętny miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym wynosi ok. 860 zł, tj. 13% więcej niż w kraju (w kraju według danych GUS 761 zł) 3

Dochody gospodarstw domowych Dochód gospodarstwa domowego stanowi maksymalna kwota, jaką może ono wydać na konsumpcję (zakup dóbr i usług) w trakcie jednego okresu rozliczeniowego, bez konieczności finansowania tych wydatków z oszczędności, sprzedaży majątku rzeczowego lub finansowego oraz zaciągania pożyczek. Składnikami dochodu są: wynagrodzenia za pracę, przychody z prowadzonej działalności gospodarczej (praca na własny rachunek oraz prowadzenie gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie), przychody z majątku trwałego (czynsze uzyskiwane z wynajmu lokali, dzierżawy posiadanych gruntów itp.), dochody kapitałowe (odsetki, przychody z operacji finansowych), transfery pieniężne zasilające budżety gospodarstw (takie jak emerytury i renty, świadczenia społeczne, stypendia itp.). Głównym źródłem utrzymania gospodarstw domowych jest praca najemna, z której utrzymuje się blisko 70% rodzin. Praca na własny rachunek jest głównym źródłem utrzymania dla ok. 13% gospodarstw domowych. Świadczenia emerytalno rentowe oraz inne niezarobkowe źródła utrzymania (np. świadczenia społeczne, stypendia) stanowią podstawę utrzymania dla ponad 19% rodzin. 4

Gospodarstwa domowe według grup społeczno ekonomicznych Pracowników Gospodarstwa domowe Udział w ogólnej liczbie gospodarstw domowych w % 68,7 Pracujących na własny rachunek Emerytów i rencistów 13,0 16,3 emerytów 13,2 rencistów 3,1 Utrzymujących się z niezarobkowych źródeł 2,0 Najliczniejszą grupę (ok. 31%) stanowią gospodarstwa domowe, osiągające dochód mieszczący się w przedziale 1.601 2.500 zł, a ponad ¼ gospodarstw - dochód z przedziału 2.501 3.500 zł. W najlepszej sytuacji dochodowej znajdowało się ponad 8% gospodarstw domowych (tj. osiągające dochód powyżej 4,7 tys. zł), głównie gospodarstwa domowe osiągające dochód z pracy na własny rachunek, a ponad 6% gospodarstw domowych znajdowała się w najgorszej sytuacji (tj. osiągające dochód do 1.000 zł), głównie gospodarstwa utrzymujące się z niezarobkowych źródeł. Wyniki badania warunków życia ludności wskazują na istotne zróżnicowanie poziomu dochodów poznańskich rodzin. Najwyższą pozycję pod względem poziomu dochodu zajmują gospodarstwa pracujących na własny rachunek (dochód powyżej 4.700 zł osiąga co czwarte gospodarstwo tej grupy społeczno ekonomicznej i 3% całej badanej zbiorowości), najniższą gospodarstwa utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych głównie z zasiłków dla bezrobotnych i różnego rodzaju świadczeń społecznych. Czynnikiem, który w dużym stopniu wpływa na zróżnicowanie poziomu dochodów jest liczba osób w rodzinie. W gospodarstwach domowych: 5

jednoosobowych dominują dochody z przedziału 1.100 1.600 zł (40% gospodarstw domowych), głównie gospodarstwa domowe emerytów dwuosobowych - przeważają dochody z przedziału 1.601 2.500 zł (ponad 46% gospodarstw domowych). Są to głównie gospodarstwa domowe pracowników i emerytów trzy i więcej osób dominują dochody z przedziału 2.501 3.500 zł (ponad 35% gospodarstw domowych), głównie gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek i pracowników Na wysokość dochodu w istotny sposób wpływa poziom wykształcenia osób pełniących rolę głowy gospodarstwa domowego. Ponad 60% gospodarstw, w których głowa gospodarstwa domowego legitymuje się wyższym wykształceniem osiągało dochód powyżej 2.501 zł. Podobny odsetek gospodarstw osób z wykształceniem średnim, policealnym i zasadniczym osiągało natomiast dochód do 2.501 zł. Z przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny badania dotyczącego wysokości przeciętnych wynagrodzeń oraz ich struktury wynika, iż w Poznaniu poziom wynagrodzeń pracowników z wykształceniem wyższym, przewyższał 37,3% poziom wynagrodzenia przeciętnego. W pozostałych grupach wynagrodzenie ogółem było niższe od przeciętnego, tj. wśród osób z wykształceniem: policealnym o 17% średnim zawodowym o 12% średnim ogólnokształcącym o 15% zasadniczym zawodowym o 27,5% podstawowym o 31,5% Występuje również duże zróżnicowanie wynagrodzeń według wykonywanych zawodów. Najwyższe wynagrodzenia otrzymywane przez dyrektorów generalnych przewyższało ponad 3,5 razy przeciętne, a wynagrodzenie najniższe osiągane przez pracowników zatrudnionych przy pracach prostych stanowiło 53% przeciętnego wynagrodzenia. Na koniec czerwca 2006 roku przeciętne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw w Poznaniu wyniosło 2.807 zł czyli zawierało się w przedziale 2.501 3.500 zł. Dochód mieszczący się w tym przedziale osiągnęło co czwarte gospodarstwo domowe. Natomiast przeciętna emerytura i renta (na koniec 2005 roku) ukształtowała się na poziomie 1.227 zł. i mieściła się w przedziale 1.101 1.600 zł. Dochód z tego przedziału osiągało co trzecie gospodarstwo domowe emerytów i rencistów. Według szacunku Wydziału Rozwoju Urzędu Miasta Poznania przeciętny miesięczny nominalny dochód rozporządzalny na osobę w czerwcu 2006 roku wyniósł 860 zł i był o 13% wyższy od dochodu w kraju. 6

Oszczędności i zadłużenie Oszczędności O sytuacji finansowej rodziny decydują nie tylko dochody bieżące, ale również posiadane przez gospodarstwa domowe oszczędności. Z przeprowadzonego badania wynika, że przeciętnie każde gospodarstwo deklarowało posiadanie jakichkolwiek oszczędności, które w większości pragną przeznaczyć na remont mieszkania i zabezpieczenie na starość. Gospodarstwa domowe według grup społeczno ekonomicznych wykazują jednak duże zróżnicowanie. Oszczędności posiadają głównie te gospodarstwa, których sytuacja dochodowa jest najlepsza, tj. gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek oraz pracowników. Najmniejszy odsetek natomiast stanowią renciści. Co piąte gospodarstwo domowe oszczędności przeznacza na zabezpieczenie na starość i remont domu lub mieszkania, co szóste na pokrycie wydatków konsumpcyjnych, a co dziesiąte na zakup domu lub mieszkania, zakup samochodu oraz kształcenie. Wśród grup społeczno ekonomicznych występuje wyraźne zróżnicowanie w celu oszczędzania. Z przeprowadzonego badania wynika, że remont domu lub mieszkania stanowi główny cel oszczędzania dla gospodarstw domowych pracowników i rencistów, zabezpieczenie na starość jest celem dla pracujących na własny rachunek oraz rencistów. Zadłużenie Głównym żródłem realizacji potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych są dochody bieżące oraz posiadane oszczędności, natomiast dodatkowym źródłem przychodów są różnego rodzaju pożyczki i kredyty. 7

Wyniki badania wykazały, że w czerwcu 2006 roku zadłużenie posiadało co drugie poznańskie gospodarstwo domowe. Rodziny o najniższych dochodach posiadały zadłużenia związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego, czyli głównie na bieżące wydatki, natomiast zadłużenie gospodarstw o najwyższych dochodach było wynikiem chęci poprawy standardu życia. Co trzecie posiada zadłużenie wynikające z posiadania niedostatecznych środków na pokrycie wydatków konsumpcyjnych, co szóste - z kupna lub remontu domu, czy mieszkania, a co siódme - z powodu zakupu samochodu. Zadłużonych z tytułu leczenia i kształcenia było odpowiednio: 6% i 5% gospodarstw domowych. Około 2% gospodarstw domowych zadłużyło się urządzając imprezy okolicznościowe, głównie wesela. Spośród grup społeczno ekonomicznych najczęściej z pożyczek i kredytów korzystały gospodarstwa domowe pracowników (ponad 60% gospodarstw), najrzadziej emerytów i utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (ok. 30%). Powodem zadłużenia u większości gospodarstw domowych, tj. pracowników, emerytów, rencistów i utrzymujących się z niezarobkowych źródeł było pokrycie wydatków konsumpcyjnych. Zadłużenie pracujących na własny rachunek było wynikiem kupna mieszkania, domu lub samochodu. Wydatki gospodarstw domowych Przeciętne wydatki miesięczne gospodarstwa domowego w Poznaniu w czerwcu 2006 roku wyniosły 2.288 zł, w tym w gospodarstwach: pracowników 2.415 zł (tj. o 5,6% wyższe od przeciętnych) pracujących na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym 3.348 zł (tj. o 46,3% wyższe od przeciętnych) emerytów 1.612 (tj. o 29,5% niższe od przeciętnych) rencistów 1.462 (tj. o 36,1% niższe od przeciętnych) utrzymujących się z innych niezarobkowych źródeł 1.335 zł (tj. o 41,7% niższe od przeciętnych). 8

Na poziom i strukturę wydatków zasadniczy wpływ ma sytuacja dochodowa gospodarstw domowych. Ma to odzwierciedlenie w większym obciążeniu budżetu rodzin najuboższych wydatkami na zaspokojenie kluczowych potrzeb, tj. wydatkami na żywność użytkowanie mieszkania. W gospodarstwach domowych o najniższych dochodach tj. utrzymujących się z niezarobkowych źródeł wydatki podstawowe stanowiły blisko 70% podczas gdy w gospodarstwach o najwyższych dochodach tj. pracujących na własny rachunek zajmowały niewiele ponad połowę ogólnej kwoty wydatków. Przeciętne wydatki na żywność oraz użytkowanie mieszkania i nośniki energii stanowią blisko 60% ogólnej kwoty wydatków wszystkich gospodarstw domowych (odpowiednio: 35% i 24% wydatków ogółem). Poziom przeciętnych miesięcznych wydatków gospodarstw o najwyższych dochodach był prawie dwukrotnie wyższy od poziomu wydatków gospodarstw o najniższych dochodach. W wydatkach gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy (najemnej lub na własny rachunek) przeważały wydatki na odzież i obuwie, transport, łączność, turystykę i rekreację, kulturę i edukację. Mniej natomiast na: żywność, zdrowie oraz użytkowanie mieszkania i nośniki energii. Emeryci i utrzymujący się z innych niezarobkowych źródeł więcej wydawali na: żywność, użytkowanie mieszkania i nośniki energii, zdrowie, łączność, edukację; mniej na: odzież i obuwie, transport, turystykę i rekreację, kulturę. Wśród rencistów największy udział stanowiły wydatki na: użytkowanie mieszkania i nośniki 9

energii, zdrowie, łączność, kulturę, higienę osobistą; mniejszy na: żywność, odzież i obuwie, transport, turystykę i rekreację, edukację. Poziom przeciętnych miesięcznych wydatków w gospodarstwach domowych ogółem w przeliczeniu na 1 osobę wyniósł 888 zł i był o 34% wyższy od poziomu przeciętnych wydatków w kraju. Kształtował się on - podobnie jak miało to miejsce w przypadku dochodów - relatywnie do grupy społeczno ekonomicznej i wykształcenia. Powyżej przeciętnej na osobę wydawały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek (o 26,4%), w tym posiadający wykształcenie wyższe (o 42,5%) i średnie i policealne (o 20%) oraz emeryci (o 4,7%), głównie z wyższym wykształceniem (o 22,9%). Spośród wybranych grup towarów i usług konsumpcyjnych najwięcej wydawali na: leki - emeryci i renciści (o 64% więcej niż przeciętna wynosząca 81 zł na osobę) specjalistyczną opiekę lekarską - pracujący na własny rachunek (o 46% więcej niż przeciętna wynosząca 21 zł na osobę) bilety komunikacji miejskiej pracownicy (o 26% więcej niż przeciętna wynosząca 39 zł na osobę) benzynę, gaz i olej napędowy pracujący na własny rachunek (o 124% więcej niż przeciętna wynosząca 138 zł na osobę) opłaty za korzystanie z telefonu komórkowego i stacjonarnego oraz z Internetu pracujący na własny rachunek (o 64% więcej niż przeciętna wynosząca 169 zł na osobę) kształcenie dzieci i młodzieży pracujący na własny rachunek (o 164% więcej niż przeciętna wynosząca 34 zł na osobę) dokształcanie się przez osoby dorosłe pracownicy (o 30% więcej niż przeciętna wynosząca 27 zł na osobę). Przeciętny poznaniak wydawał miesięcznie na żywność ponad 300 zł (najwięcej - pracujący na własny rachunek 357 zł, najmniej renciści 276 zł), a na użytkowanie mieszkania i nośniki energii ponad 200 zł (najwięcej emeryci 277 zł; najmniej pracownicy 199 zł), w tym: najwięcej ok. 245 zł, w mieszkaniach najmowanych lub podnajmowanych; najmniej 199 zł posiadający mieszkania własnościowe, nieobciążone pożyczką. Wydatki poznańskich gospodarstw domowych były przeciętnie o ok. 200 zł, tj. o 34% wyższe od przeciętnych wydatków gospodarstw domowych w kraju. Poznaniacy więcej wydają na żywność (o 7%), użytkowanie mieszkania i nośniki energii (o 3%), edukację (o 2%) oraz higienę osobista (o 1,7%), mniej - na zdrowie (o 0,4%), transport (o 1%), łączność (o 1,3%), rekreację i kulturę (o 2,8%). Natomiast podobnie przedstawia się struktura wydatków. Zarówno w kraju jak i w Poznaniu w gospodarstwach domowych, których głównym źródłem utrzymania jest praca, dominują wydatki na towary nieżywnościowe (z wyłączeniem wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii). W gospodarstwach domowych emerytów i rencistów większy udział (w ogólnej liczbie wydatków) mają wydatki na żywność i użytkowanie mieszkania oraz nośniki energii. 10

Wyposażenie gospodarstw domowych Przeprowadzone badanie wykazało, że powszechnie występującymi dobrami w przeciętnym poznańskim gospodarstwie domowym jest odbiornik telewizyjny, telefon komórkowy, chłodziarka z zamrażarką oraz pralka automatyczna. W każdym gospodarstwie domowym znajduje się więcej niż jeden odbiornik telewizyjny i telefon komórkowy (na 100 gospodarstw domowych odpowiednio: 146 i 166), a ponad 80% gospodarstw domowych posiada telefon stacjonarny. W co drugim gospodarstwie znajduje się komputer z dostępem do Internetu oraz odtwarzacz DVD. Prawie w każdym jest pralka automatyczna (94%) i chłodziarka z zamrażarką (96%). ¾ gospodarstw posiada samochód osobowy. Garażem dysponuje co piąte gospodarstwo. Na 100 gospodarstw domowych jedynie 14 posiada zmywarkę. Najlepiej wyposażone we wszystkie analizowane przedmioty trwałego użytku są gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek. Prawie wszystkie posiadały więcej niż jeden odbiornik telewizyjny i telefon komórkowy. Przeciętnie każde gospodarstwo domowe posiadało samochód osobowy, komputer osobisty, chłodziarkę z zamrażarką oraz pralkę automatyczną. Na 100 gospodarstw domowych ponad 80 posiadało urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej, odtwarzacz DVD, komputer osobisty z dostępem do Internetu. Stosunkowo wysoki poziom wyposażenia, zarówno w nowoczesne technologicznie odpowiedniki urządzeń gospodarstwa domowego (m.in.: pralka automatyczna, telefon komórkowy, pralka automatyczna), jak i sprzęt RTV oraz komputerowy cechował gospodarstwa domowe pracowników. Na 100 gospodarstw domowych z tej subpopulacji - 80 posiadało samochód. Stosunkowo najgorzej zaopatrzone w dobra trwałego użytkowania i nieruchomości są gospodarstwa utrzymujące się z niezarobkowych źródeł. Jednakże wszystkie posiadają odbiornik telewizyjny i telefon komórkowy, a co drugie pralkę automatyczną, urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej i komputer osobisty. Na 100 badanych gospodarstw domowych w 70 znajdowała się chłodziarka z zamrażarką, a w 15 samochód osobowy. Nie zadeklarowały natomiast posiadanie żadnej nieruchomości typu domek letniskowy czy działka rekreacyjna. 11