RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTERSTWA LOKALNEGO Z TERENU WARSZAWSKIEJ DZIELNICY URSUS

1 RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTERSTWA LOKALNEGO Z TERENU WARSZAWSKIEJ DZIELNICY URSUS Wykonał dr Sławomir Mandes przy udziale członków Zespołu Badawczego w składzie: Ewa Biskup Marianna Zieleńska Konrad Lang Zamawiający Stowarzyszenie Otwarte Drzwi w ramach projektu systemowego 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej w zadaniu nr 4 w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi w tym opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności. Warszawa, styczeń 2012

2 Spis treści: I. Diagnoza lokalna: cele i zakres badania...5 II. Charakterystyka gminy/gmin na obszarze Partnerstwa Lokalnego...6 III. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze Partnerstwa Lokalnego 13 1. Krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR.... 13 2. Hierarchia problemów społecznych na podstawie DR.... 15 3. Przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR.... 16 4. Hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI).... 16 IV. Szczegółowa analiza problemu bezdomności w kontekście materiałów zastanych... 19 1. Dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej,... 19 2. Metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności... 20 3. Opisane działania mające rozwiązywać problem bezdomności,... 21 4. Konkretne formy działań z bezdomnymi,... 22 5. Finanse... 22 V. Postrzeganie bezdomności jako lokalnego problemu społecznego z perspektywy kluczowych informatorów (IDI)... 33 1. Znaczenie bezdomności wśród problemów społecznych gminy oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit... 33 2. Ocena skali zjawiska bezdomności w gminie/ach zdaniem respondentów (także u ujęciu dynamicznym)... 37 3. Charakter bezdomności i ewentualnie dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie/ach... 40 4. Stosunek społeczności lokalnej do bezdomności.... 44 VI. Ocena systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie Partnerstwa Lokalnego... 48 1. Funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności... 48 2. Funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej... 54 3. Współpraca międzyinstytucjonalna... 61 4. Instytucje i organizacje które należałoby szerzej zaangażować... 65 5. Najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym,... 66 6.1 Zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym... 66 6.2 Wady lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym... 67

3 6. Najpilniejsze potrzeby systemu pomocy osobom bezdomnym w Partnerstwie 68 VII. Ocena systemu wsparcia dokonana przez osoby bezdomne... 71 1. Charakterystyka badanej grupy... 71 2. System wsparcia... 76 3. Sytuacja społeczno-ekonomiczna bezdomnych... 82 4. Sytuacja prawna... 87 5. Profil psychospołeczny... 88 6. Sytuacja zdrowotna... 93 7. Wchodzenie i wychodzenie z bezdomności... 94 VIII. Wnioski i rekomendacje dla systemu wsparcia w Partnerstwie Lokalnym... 101 IX. Aneks....111 Spis rysunków i tabel Rys. 1 Struktura ludności Dzielnicy Ursus. Źródło: GUS BDL...7 Rys. 2 Struktura bezrobotnych według wieku...8 Rys. 3 Struktura bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy...8 Rys. 4 Świadczenia pomocy społecznej udzielane w formie pieniężnej. Źródło: GUS... 10 Rys. 5 Rozkład liczebności poszczególnych grup podzielonych ze względu na długość bezdomności... 71 Rys. 6 Najczęstsze miejsce pobytu bezdomnego w ciągu ostatniego roku... 72 Rys. 7 Czas przebywania na terenie dzielnicy.... 73 Rys. 8 Wykorzystanie instytucji systemu wsparcia osób bezdomnych... 76 Rys. 9 Najbardziej pożądane formy wsparcia zdaniem osób bezdomnych... 78 Rys. 10 Ocena ośrodka pomocy społecznej... 79 Rys. 11 Ocena placówki na skali ocen szkolnych, w której badani aktualnie przebywają... 80 Rys. 12 Ocena różnych aspektów placówki, w której badani aktualnie przebywają... 81 Rys. 13 Aktualna sytuacja zawodowa badanych... 82 Rys. 14 Źródła dochodu osób bezdomnych... 83 Rys. 15 Rozkład dochodów badanych... 84 Rys. 16 Zróżnicowane zachowania społeczne: występowanie... 85 Rys. 17 Aktualna sytuacja finansowa badanych... 86 Rys. 18 Aktualna sytuacja prawna badanych... 88 Rys. 19 Patologie społeczne wśród badanych... 89 Rys. 20 Kapitał społeczny wśród badanych... 90 Rys. 21 Wsparcie społeczne badanych ze strony otoczenia społecznego... 91 Rys. 22 Dobrostan psychiczny badanych... 92 Rys. 23 Zdrowie badanych... 93 Rys. 24 Działania podjęte przez badanych w celu wyjścia z bezdomności... 95 Rys. 25 Najlepsze, według badanych, sposoby wspierania wychodzenia z bezdomności... 97 Rys. 26 Deklarowane przez badanych przyczyny popadnięcia w bezdomności... 99

Tabela 1 Liczebność mieszkańców Ursusa wg wieku. Źródło: GUS BDL...6 Tabela 2 Zasoby mieszkaniowe Źródło: GUS BDL...9 Tabela 3 Zasoby mieszkaniowe według form własności. Źródło: GUS BDL... 10 Tabela 4 Przesłanki do udzielenia pomocy społecznej w latach 2009 2010.... 11 Tabela 5 Liczba osób otrzymujących zasiłek okresowy.... 11 Tabela 6 Analiza sprawozdania rocznego MPiPS - 03.... 23 Tabela 7 Analiza sprawozdania OPS.... 26 Tabela 8 Analiza uchwał budżetowych... 26 Tabela 9 Analiza sprawozdania policji.... 27 Tabela 10 Analiza sprawozdania Straży Miejskiej.... 28 Tabela 10 Analiza statutu gminy.... 28 Tabela 11 Analiza regulaminu organizacyjnego... 28 Tabela 12 Analiza dokumentów organizacyjnych OPS.... 30 Tabela 13 Tabela wypełniona przez OPS.... 32 Tabela 14 Rozkład liczebności poszczególnych grup podzielonych ze względu na długość bezdomności... 72 Tabela 15 Miejsce pobytu w przeciągu ostatniego roku... 73 Tabela 16 Czas przebywania na terenie dzielnicy... 74 Tabela 17 Liczba dzieci... 74 Tabela 18 Wykorzystanie i ocena użyteczności instytucji systemu wsparcia osób bezdomnych... 77 Tabela 19 Odsetek bezdomnych, którym odmówiono pomocy... 79 Tabela 20 Odsetek bezdomnych korzystających z pomocy OPS... 79 Tabela 21 Ocena pomocy uzyskiwanej w aktualnym miejscu pobytu... 80 Tabela 22 Ocena placówki aktualnego pobytu badanych... 81 Tabela 23 Aktualna sytuacja zawodowa badanych... 83 Tabela 24 Deklarowane źródła dochodów w bieżącym roku... 84 Tabela 25 Deklarowana przez badanych wysokość dochodu na miesiąc... 85 Tabela 26 Różne zachowania społeczne... 86 Tabela 27 Aktualna sytuacja finansowa badanych... 87 Tabela 28 Aktualna sytuacja prawna badanych... 88 Tabela 29 Patologie społeczne wśród badanych... 89 Tabela 30 Kapitał społeczny wśród badanych... 90 Tabela 31 Wsparcie społeczne badanych ze strony otoczenia społecznego... 91 Tabela 32 Dobrostan psychiczny badanych... 92 Tabela 33 Zdrowie badanych... 94 Tabela 34 Odsetek badanych deklarujących orzeczenie o niepełnosprawności... 94 Tabela 35 Działania podjęte przez badanych w celu wyjścia z bezdomności... 96 Tabela 36 Najlepsze, według badanych, sposoby wspierania wychodzenia z bezdomności... 98 Tabela 37 Miejsce pobytu w okresie poprzedzającym zostanie bezdomnym... 98 Tabela 38 Deklarowane przez badanych przyczyny popadnięcia w bezdomności... 99 4

5 I. DIAGNOZA LOKALNA: CELE I ZAKRES BADANIA Raport przedstawia diagnozę Partnerstwa Lokalnego zawiązanego na terenie dzielnicy Ursus, m.st. Warszawa w ramach konkursu na pilotażowe wdrażanie Modelu Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności w ramach Zadania 4 w zakresie standaryzacji pracy z osobami bezdomnymi w ramach projektu Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej. Zgodnie z zamówieniem zasadniczym celem realizowanych diagnoz jest dostarczenie obiektywnej wiedzy o systemie wsparcia osób bezdomnych na obszarze partnerstwa lokalnego, w szczególności o zasadach funkcjonowania systemu, jego najważniejszych deficytach i zasobach w kontekście rozwiązywania problematyki bezdomności. System pomocy osobom bezdomnym rozumiany jest w sposób szeroki, tzn. taki, który zawiera elementy prewencji, interwencji, integracji. Diagnozą objęte zostaną kluczowe dla problemu bezdomności dokumenty, osoby będące przedstawicielami lokalnego systemu wsparcia osób bezdomnych i same osoby bezdomne. W ramach diagnozy przeprowadzono następujące badania: analizę źródeł wtórnych (desk research - DR), czyli dotarcie do wskazanych dokumentów - materiałów źródłowych (obejmujących rok 2010) i ich analiza. indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z najważniejszymi przedstawicielami systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie zawiązanego partnerstwa lokalnego. zestandaryzowany kwestionariuszy wywiadu z osobami bezdomnymi przebywającymi w dostępnych na terenie partnerstwa lokalnego placówkach specjalistycznego wsparcia W ramach procesu badawczego realizowanego w okresie od listopada do grudnia 2011 roku zrealizowano następujące badania: przeprowadzono analizę wybranych dokumentów zastanych przeprowadzono 8 wywiadów pogłębionych z następującymi osobami: 4 osobami z OPS 3 pracownikami socjalnymi Pensjonatu Socjalnego Św. Łazarz 1 przedstawiciela Straży Miejskiej przeprowadzono 50 wywiadów kwestionariuszowych z bezdomnymi ze schroniska Pensjonat św. Łazarza, Kamiliańska Misja Pomocy Społecznej.

6 II. CHARAKTERYSTYKA GMINY/GMIN NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO Ursus jest jedną z osiemnastu dzielnic Warszawy. Status Ursusa (jak i pozostałych dzielnic) jest określony w tzw. Ustawie warszawskiej (Dz.U. z 2002 r. Nr 41, poz. 361 wraz późniejszymi zmianami). Zgodnie z Ustawą Warszawa jest gminą, która ma status miasta na prawach powiatu. Dzielnice pełnią charakter administracyjnych jednostek pomocniczych. Do zakresu dzielnic należą sprawy lokalne niezastrzeżone dla Miasta, w tym pomoc społeczna. Wg danych GUS dzielnica posiada powierzchnię 9,35 km² i na dzień 31.12.2010 r. liczy 51 220 mieszkańców, w tym mężczyzn 23764, kobiet 27456. Ludność wg grup wieku 2010 0-4 3471 5-9 2651 10-14 2162 15-19 2135 20-24 2415 25-29 4004 30-34 5934 35-39 5718 40-44 3405 45-49 2657 50-54 2918 55-59 3258 60-64 2983 65-69 2085 70-74 2147 75-79 1582 80-84 1006 85 i więcej 689 Tabela 1 Liczebność mieszkańców Ursusa wg wieku. Źródło: GUS BDL Powyższe dane pokazują, że ludność Ursusa jest względnie młoda. Mediana wieku kobiet wynosi 37,5 a mężczyzn 36,8. Dane pokazują wzrost ludności dzielnicy z 43353 (2002 r.) do 51220 (2010 r.). Analizując przepływu pomiędzy grupą osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym obserwujemy stabilność reprodukcji demograficznej.

7 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 2002 2010 5000 0 w wieku w wieku przedprodukcyjnym -produkcyjnym: 15-59 14 lat i mniej lat kobiety, 15-64 lata mężczyźni w wieku poprodukcyjnym Rys. 1 Struktura ludności Dzielnicy Ursus. Źródło: GUS BDL Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym lekko wzrósł z 18% w 2002 do 18,6% w 2010, udział osób w wieku produkcyjnym spadł z 65,1% do 63,3%, a osób w wieku poprodukcyjnym wzrósł z 16,9% do 18,1%. Obserwowane zmiany są jednak niewielkie. Można zatem powiedzieć, że Ursus ominął jak dotąd występujący w większości gmin Polski problem starzenia się populacji. Bezrobocie na koniec 2010 wynosiło 1102 osób, w tym 48,5% to kobiety (GUS 2011). Poniższy wykres przedstawia strukturę bezrobotnych według wieku

8 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 24 lata i mniej 25-34 35-44 45-54 55 lat i więcej Rys. 2 Struktura bezrobotnych według wieku Dane pokazują, że największe bezrobocie jest w grupie osób w wieku pomiędzy 25 i 34 lat, czyli osób młodych. Sytuacja ta odwzorowuje dość dokładnie strukturę bezrobocia w całym kraju. Optymizmem napawana natomiast fakt, że wśród osób bezrobotnych względnie mało jest osób starszych, w wieku powyżej 54 lat. Niepokojące wyniki pokazuje analiza czasu pozostawania bez pracy. 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1 miesiąc i mniej 1-3 3,1-6 6,1-12 12,1-24 powyżej 24 Rys. 3 Struktura bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy Dane GUS-u pokazują, że odsetek osób pozbawionych pracy od roku do dwóch lat jest duży i wynosi 28,7%. W porównaniu do 2009 roku oznacza to wzrost o 20,4%. Istnieje duże

9 prawdopodobieństwo, że grupa osób trwale bezrobotnych będzie wrastała, co oznacza nawarstwianie się innych problemów społecznych, u źródeł których zazwyczaj leży bezrobocie. Na terenie dzielnicy działa 6 szkół podstawowych (3012 uczniów stan z 2010 r.), 5 gimnazjów (992), 1 szkoła zawodowa (89), 1 liceum ogólnokształcące (289), 1 technikum (115), 1 szkoła policealna (8). Poza tym Ursus ma 23 przedszkola z 2079 miejscami. Na ternie dzielnicy działa 16 ZOZ-ów, (w tym 4 publiczne). Na terenie Ursusa popełniono w sumie 1064 przestępstw, w tym 930 kryminalnych, 20 gospodarczych, 88 drogowych. Wskaźnik wykrywalności dla poszczególnych typów przestępstw wynosił odpowiednio: 48,2%; 100%; 100%. Na przestrzeni ostatnich kilku lat obserwujemy na terenie gminy dynamiczny przyrost liczny mieszkań. Zasoby mieszkaniowe mieszkania mieszk. 17843 24292 izby izba 58253 75640 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 1010972 1417241 Tabela 2 Zasoby mieszkaniowe Źródło: GUS BDL Ilość mieszkań wzrosła o 6449. Niestety nie są jeszcze dostępne dane ze spisu powszechnego z 2010 roku, które mogłyby pokazać, formę własności nowopowstałych mieszkań. Interesujących obraz wyłania się z danych pokazujących zasoby mieszkaniowe w podziale na formy własności. Zasoby mieszkaniowe według form własności 2002 r. zasoby gmin (komunalne) mieszkania mieszk. 1117 izby izba 2938 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 44850 zasoby spółdzielni mieszkaniowych mieszkania mieszk. 8766 izby izba 27480 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 394684 zasoby zakładów pracy mieszkania mieszk. 10 izby izba 32 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 521 zasoby osób fizycznych mieszkania mieszk. 7461 izby izba 26637

10 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 545297 zasoby pozostałych podmiotów mieszkania mieszk. 489 izby izba 1166 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 25620 Tabela 3 Zasoby mieszkaniowe według form własności. Źródło: GUS BDL Dominującą formą własności mieszkań w Ursusie były spółdzielnie mieszkaniowe, a drugiej kolejności, własność prywatne. Zwracają uwagę duże zasoby komunalne wynoszące ponad 1 tys. mieszkań. Zgodnie z danymi GUS w 2010 udzielono w formie pieniężnej 979 zasiłków. Strukturę zasiłków przedstawia poniższy wykres. 22% 62,30% 15,70% Rys. 4 Świadczenia pomocy społecznej udzielane w formie pieniężnej. Źródło: GUS Zgodnie ze sprawozdaniem OPS W 2010 r. z różnych form pomocy w ramach zadań gminy zgodnie z ustawą o pomocy społecznej skorzystało 1377 rodzin, w których było 2556 osób. Grupa ta stanowiła 5% ogólnej liczby mieszkańców. W porównaniu do roku 2009 nastąpił nieznaczny spadek liczby beneficjentów pomocy społecznej o 1%. (Sprawozdanie OPS z 2010 r.) Główną przesłanką do udzielania pomocy społecznej w 2010 roku była długotrwała lub ciężka choroba. Powód trudnej sytuacji życiowej * okresowe stałe celowe Liczba rodzin 2009r Liczba rodzin 2010r różnica % wzrost spadek Długotrwała choroba lub ciężka 603 617 2% - choroba Niepełnosprawność 388 374-4% Ubóstwo 330 348 5% -

11 Bezrobocie 224 239 6% Rodziny niepełne 175 158-10% Alkoholizm 109 93-17% Przemoc 61 67 9% - Potrzeba ochrony macierzyństwa 53 59 10% - Bezdomność 29 44 34% - Tabela 4 Przesłanki do udzielenia pomocy społecznej w latach 2009 2010. Jedna rodzina może wystąpić w kilku rodzajach dysfunkcji. Źródło: sprawozdanie OPS z 2010 r. Bezdomność była najrzadziej występującą przyczyną udzielania pomocy: stanowiła tylko 1,47% wszystkich przyczyn. Natomiast zwraca uwagę fakt wzrostu ilości świadczeń z tego powodu w porównaniu do 2009 roku. Dane OPS pokazują wzrost ogólnej liczby osób otrzymujących zasiłek okresowy oraz niewielkie zmiany w ilości przyznawanych zasiłków celowych Zasiłki okresowe 2009 2010 Liczba osób korzystających z zasiłku okresowego ogółem w tym: 187 215* Ze względu na długotrwałą chorobę 26 32 Ze względu na niepełnosprawność 66 86 Ze względu na bezrobocie 95 118 Zasiłki celowe Liczba osób korzystających z zasiłku celowego ogółem w tym: 606 610 Zasiłek specjalny celowy 310 320 Tabela 5 Liczba osób otrzymujących zasiłek okresowy. *Liczba osób ogółem nie jest sumą wierszy Źródło: sprawozdanie OPS z 2010 r. Pomoc celowa przede wszystkim była przeznaczona na zakup żywności, przeznaczone na to było 28% przyznawanych zasiłków, kolejne pod względem częstości to: zakup żywności (18%), leczenie (17%), dofinansowanie czynszu (13%) i dofinansowanie opłat energii i gazu (13%). Struktura pomocy celowej wskazuje, że była ona skierowana przede wszystkim na doraźną pomoc rodzinom znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej wynikającej często z problemów zdrowotnych.

12 Nie pojawiają się natomiast żadne pozycje związane z usamodzielnianiem się mieszkaniowymi osób opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze. Należy jednak zaznaczyć, że formalnie zadanie to należy do zadań powiatu.

13 III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO 1. Krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR. Większość analizowanych dokumentów 1 dotyczy procedur i rozwiązań organizacyjnych określających funkcjonowanie urzędu dzielnicy bądź OPS (statut i regulamin), albo stanowi szczegółowe sprawozdania (finansowe czy też dotyczące podjętych działań interwencyjnych), z których nie wyłania się ogólniejszy obraz sytuacji na obszarze Partnerstwa. Jedynym dokumentem dotykającym tej kwestii pozostaje sprawozdanie Ośrodka Pomocy Społecznej. Jednak również w nim nie poświęca się zbyt wiele uwagi samej charakterystyce problemów społecznych, koncentrując się raczej na działaniach podejmowanych w celu ich łagodzenia. Zatem jedynie w oparciu o informacje takie jak powody przyznawania świadczeń czy też oferowane przez OPS usługi i doradztwo możemy wyciągać wnioski na temat struktury tych problemów. Ze sprawozdania dowiadujemy się, że najczęstszym powodem przyznania świadczeń pomocy społecznej w 2010 roku były: długotrwała lub ciężka choroba (617), niepełnosprawność (374), ubóstwo (348) oraz bezrobocie (239) przy czym jedna rodzina mogła otrzymać świadczenia z kilku względów, co wskazuje na współwystępowanie tych problemów. Fakt dominacji choroby i niepełnosprawności wśród przyczyn związany jest z dużą liczbą zasiłków stałych, które przyznawane są ze względu na niezdolność do pracy. Liczba takich osób wzrosła o 7% w stosunku do roku poprzedniego (ze 143 do 154 osób), co wskazuje na to, że skala problemu może się powiększać (np. w związku ze zjawiskiem starzenia się mieszkańców dzielnicy). Natomiast gdy spojrzymy na powody przyznawania zasiłku okresowego, zobaczymy, że najczęstszą przyczyną jego otrzymywania jest bezrobocie (118 osób), dopiero potem niepełnosprawność (86) i przewlekła choroba (32). Co więcej skala tego pierwszego zdaje się powiększać (nastąpił 13% wzrost liczby osób korzystających z zasiłków okresowego z tego powodu). 1 Analizowano następujące dokumenty: Sprawozdania kierowane przez OPS do MPiPS, sprawozdanie OPS za rok 2010, statut i regulamin dzielnicy, statut OPS, zestawienie zbiorcze straży miejskiej z książek przebiegu służby, informację zbiorczą na temat interwencji przesłaną przez policję, uchwałę budżetową m. st. Warszawy na rok 2010 wraz z załącznikiem dzielnicowym do uchwały na rok 2010.

14 Zgodnie ze sprawozdaniem praca środowiskowo koncentrowała się przede wszystkim na wsparciu rodzin, w których dzieci nie rozwijają się prawidłowo (mają problemy w nauce, sprawiają trudności wychowawcze, są uzależnione od substancji psychoaktywnych, etc.); na pracy z rodzinami i osobami dotkniętymi uzależnieniem, współuzależnieniem i przemocą, a także ze sprawcami przemocy; na działaniach na rzecz aktywizacji zawodowej (głównie pomocy w poszukiwaniu pracy); wreszcie wspierano również osoby niepełnosprawne (przede wszystkim doradztwo w kwestii pozyskania sprzętu rehabilitacyjnego, refundacji z NFZ i PFRON, transportu, dostępnych ulg oraz przysługujących praw, korzystania ze wsparcia ośrodków, etc.) oraz oferowano pomoc osobom bezdomnym (dotyczącą zwłaszcza poszukiwania miejsc w noclegowniach, domach pomocy społecznej, jadłodajniach oraz praw im przysługujących oraz możliwości, z których mogą skorzystać). Ponadto ośrodek oferuje także usługi opiekuńcze i pielęgnacyjne osobom starszym, niepełnosprawnym lub chorym oraz specjalistyczne usługi opiekuńcze skierowane do osób z zaburzeniami psychicznymi. W ramach OPS funkcjonują również placówki kierujące działania do różnych grup, mające pomóc im w rozwiązywaniu problemów, a także oferujące ciekawe formy spędzania czasu: Środowiskowy Dom Samopomocy (dla osób z zaburzeniami psychicznymi), Centrum Pomocy Rodzinie i Dziecku (wsparcie dla dorosłych i dzieci z rodzin dotkniętych dysfunkcjami rozwojowymi i społecznymi), Dom Dziennego Pobytu Seniorów (oferujący szeroki wachlarz zajęć dla osób starszych), Integracyjny Ośrodek Wsparcia dla Dzieci i Młodzieży (dla polskich i romskich dzieci z rodzin dysfunkcyjnych w wieku od 6 do 17 lat). Przy OPS działa również Centrum Aktywności Lokalnej, które prowadzi różnego rodzaju działania mające prowadzić do pogłębienia integracji społecznej mieszkańców dzielnicy i ich aktywizacja, m. in. poprzez: imprezy tematyczne, konferencje i spotkania, akcje mobilizujące do udzielenia pomocy innym. Zakładając, że OPS wdraża omówione powyżej działania w oparciu o dobre rozpoznanie sytuacji mieszkańców dzielnicy możemy więc stwierdzić, że w Ursusie występują przede wszystkim następujące problemy społeczne: niezdolność do pracy ze względu na chorobę, niepełnosprawność i wiążące się z nią trudności z samodzielnością, bezrobocie, uzależnienia i przemoc w rodzinie, choroby psychiczne, bezdomność, marginalizacja osób starszych. Warto również zwrócić uwagę na listę szerszych priorytetów dla przyszłych działań, które przygotował OPS:

15 Zwiększenie dostępu rodzin z dziećmi do usług publicznych w szczególności w obszarach edukacji, kultury oraz czasu wolnego Promocja integracji społecznej poprzez rozwoju i upowszechnienie aktywnej integracji Zwiększenie poziomu partycypacji mieszkańców i partnerów społecznych w życiu publicznym Podniesienie jakości życia osób niepełnosprawnych poprzez ich integracje społeczną i zawodową Wskazuje to na następujące nierozwiązane problemy społeczne na terenie dzielnicy: brak wystarczającej oferty edukacyjnej, kulturalnej i rozrywkowej dla rodzin z dziećmi, problem wykluczenia społecznego i zawodowego dotykający między innymi osoby niepełnosprawne oraz ograniczoną partycypację mieszkańców i organizacji pozarządowych w życiu dzielnicy. 2. Hierarchia problemów społecznych na podstawie DR. Z analizy dokumentów nie wyłania się przejrzysta hierarchia problemów społecznych występujących na terenie dzielnicy. Możemy o niej wnioskować jedynie na podstawie intensywności działań OPS nakierowanych na rozwiązanie jakiegoś problemu, bądź liczby osób objętej jakąś formą pomocy. Gdy przyjrzymy się powodom przyznawania świadczeń, wówczas możemy dojść do wniosku, że największym problemem, z którym borykają się mieszkańcy dzielnicy jest niemożność podjęcia pracy w związku z przewlekłą chorobą i niepełnosprawnością. W drugiej kolejności wymienić należy bezrobocie, które jest najczęstszą przyczyną popierania zasiłków okresowych. Trzeba jednak pamiętać, że w wielu przypadkach kumuluje się na raz kilka poważnych problemów. Natomiast gdy hierarchię tworzyć będziemy na podstawie intensywności działań Ośrodka na rzecz rozwiązania konkretnych problemów, wówczas na pierwszy plan wydaje się wysuwać praca z dysfunkcyjnymi rodzinami (dotkniętymi problemem uzależnień i przemocy). Wyraźne zdaje się również wsparcie dla osób starszych, niepełnosprawnych czy też przewlekle chorych oraz osób chorych psychicznie. Z kolei działalność CAL-u wskazuje na konieczność aktywizacji i integracji mieszkańców dzielnicy.

16 Ponadto w sprawozdaniu zwrócono także uwagę na problemy społeczne, których natężenie się zwiększa lub, które dopiero się ujawniają i zaczynają stanowić coraz większe wyzwanie i wymagają wypracowania nowych sposobów działania. Należą do nich: wzrost bezrobocia, starzenie się, problemy w opiece zdrowotnej, pogłębianie się wykluczenia społecznego. 3. Przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR. W sprawozdaniu OSP zauważono wzrost natężenia problemu bezdomności o 34% zwiększyła się w stosunku do 2009 roku liczba osób korzystających z pomocy ośrodka (większość stanowili mieszkańcy Pensjonatu św. Łazarza prowadzonego przez Kamiliańską Misję Pomocy Społecznej. Nie ma jednak w sprawozdaniu refleksji nad przyczynami intensyfikacji zjawiska nie wiadomo czy jest to jedynie kwestia przyciągania przez tę placówkę większej liczby osób bezdomnych czy też wynik jakiejś ogólniejszej zmiany. 4. Hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI). Percepcja problematycznych obszarów dzielnicy charakteryzuje się wyraźną niespójnością: wprawdzie zarówno przedstawiciele samorządu jak i pracownicy placówki pomocowej wskazują na tożsame kwestie wymagające podjęcia działań naprawczych, jednak w inny sposób je hierarchizują. Ursus postrzegany jest jako dzielnica postindustrialna, w której swego czasu dominowało bezrobocie oraz związane z tym różnego rodzaju patologie; mimo iż kwestie te są nadal obecne w społecznym życiu dzielnicy, to jednak - zdaniem pracowników samorządu - nie wybijają się w szczególny sposób, nie dominują pozostałych problemów, co więcej panuje przekonanie, iż w ostatnich latach udało się je w pewnym stopniu załagodzić i osłabić skalę ich oddziaływania. W przeświadczeniu przedstawicieli sektora publicznego, w chwili obecnej w Ursusie występuje kilka obszarów problematycznych, wszystkie jednak posiadają podobny poziom natężenia i zbliżony zasięg oddziaływania.

17 Za dotkliwą społecznie kwestię uznaje się przyrost osób niepełnosprawnych bądź obciążonych długotrwałą chorobą jak również coraz bardziej utrudniony dostęp do specjalistycznej pomocy lekarskiej (choć problem ten uznawany jest za mało specyficzny dla dzielnicy, raczej typowy dla całego miasta stołecznego Warszawa). Gros osób niepełnosprawnych korzysta z naszej pomocy. I tutaj też kierujemy różne programy, ale tutaj też widać ten problem niepełnosprawności, i on się pogłębia, bo znowu bieda, brak możliwości leczenia, brak możliwości wykupywania leków. OPS boryka się też często z budżetem, wiec też nie jesteśmy w stanie zapewnić ludziom takiej pomocy jakiej oczekują. W katalogu istotnych problemów społecznych znajduje się również brak odpowiedniej infrastruktury o charakterze edukacyjno-wychowawczym: za gwałtowną rozbudową mieszkań (dzięki nowym osiedlom, w przeciągu ostatnich 15 lat w dzielnicy przybyło ponad 20 tys. mieszkańców), nie nadąża rozbudowa placówek przedszkolnych oraz żłobków. Znacznej części mieszkańców nie stać na korzystanie z instytucji prywatnych, w związku z czym starają się organizować pomoc własnym sumptem bądź rezygnują z pracy zawodowej, co znacznie ogranicza ich środki finansowe, w konsekwencji często prowadząc do ubóstwa (w tym także trudności z regulowaniem należności czynszowych) W tej chwili jest brak miejsc w żłobkach, przede wszystkim, i w przedszkolach, to chyba są takie największe problemy. Chociaż w tej chwili buduje się nowe przedszkole i nowy żłobek, więc tych nowych miejsc za chwilę będzie więcej niż do tej pory. Dzięki temu, oczywiście, bo nie może być luki, powstało multum prywatnych tego typu placówek, więc te osoby które stać na to, to zwyczajnie umieszczają dzieci swoje w prywatnych placówkach, natomiast jeśli chodzi o tych biednych to albo mają wymówkę, żeby nie pracować, albo nie pracują właśnie dlatego naprawdę, mamy szczególnie, albo babcie albo opiekunki Podkreślano wciąż wysoki poziom ubóstwa, szczególnie w sektorze osób starszych niskie świadczenia emerytalne nie zapewniają wystarczających środków na utrzymanie, zmuszając tę grupę osób do korzystania ze świadczeń OPS. Generalnie borykamy się z może bezrobociem nie aż tak dużym, bo ten procent bezrobocia tu u nas jest stosunkowo niewielki, natomiast generalnie widać ubóstwo, widać niskie dochody wśród osób, które nie są w stanie sobie poradzić, chociażby niskie świadczenia emerytalne, jest to grono emerytów, rencistów, przychodzących do pomocy społecznej po zasiłki. Z perspektywy osób zajmujących się pomocą społeczną, istotną i nasilającą się w ostatnim czasie kwestią jest problem przemocy, posiadającej różne podłoża, często o charakterze ekonomicznym. Ubóstwo dotykające pewną część mieszkańców dzielnicy prowadzi do

18 różnego rodzaju uzależnień i nałogów, te zaś stają się podłożem rozwoju postaw i relacji o charakterze patologicznym. Zdaniem osób diagnozujących problem przemocy rodzinnej, w ciągu ostatnich lat obserwuje się znaczne nasilenie zjawiska, widoczne przede wszystkim w obszarze problemów szkolno-wychowawczych (pasywność oraz bezradność rodzicielska, mniejsza ilość czasu poświęcanego dzieciom, brak kontroli, etc.) Wydaje mi się, ze najistotniejszym problemem to jest mój ogląd jest z mojego działu, ponieważ ja zajmuję się działem pomocy specjalistycznej, w naszym dziale największym problemem jest przemoc. Ja widzę po pracy swoich pracowników, ze jest to teraz największy problem, którym my się zajmujemy Przedstawiciele jedynej placówki pomocowej zlokalizowanej na terenie Ursusa Pensjonatu Św. Łazarza - problemy społeczne postrzegają głównie przez pryzmat prowadzonej przez siebie działalności, najistotniejsze deficyty lokując w obszarze ściśle powiązanym z bezdomnością. Z ich perspektywy, najbardziej dotkliwym społecznie problemem jest wysoki poziom bezrobocia, w dużej mierze spowodowanego likwidacją Zakładów Ursus, która doprowadziła do znacznej redukcji miejsc pracy. Wprawdzie w Ursusie brak jest bezrobocia bardzo widocznego, spektakularnego (osoby zdeterminowane emigrują w poszukiwaniu pracy do innych dzielnic Warszawy), jednak część mieszkańców doświadcza znacznego poziomu ubóstwa. Generalnie tutaj jest spore bezrobocie. Nie ma tutaj za bardzo miejsc pracy. Były Zakłady Ursus za nami, które teraz straszą murami pustymi, bardzo dużo osób straciło pracę przez to i już jej nie odzyskało więcej. Chyba że to były jakieś prace dorywcze, najczęściej nielegalne. Jest u nas sporo osób, albo osób, które się przewijały u nas, które pracowały w tych Zakładach i mówiły o tych problemach. Bo tam było masę ludzi zatrudnionych, często na fikcyjnych stanowiskach i generalnie z nimi się nic nie działo Brak wystarczających miejsc pracy, niska mobilność zawodowa osób bezrobotnych w połączeniu z brakiem kwalifikacji zawodowych, przy jednoczesnej niechęci do nabywania nowych wszystko to nasila nie tylko zjawisko samego bezrobocia, ale także negatywnych zjawisk społecznych z nim związanych: różnego rodzaju dysfunkcji społecznych. Ubóstwo spowodowane brakiem pracy, trudności z regulowaniem opłat czynszowych często skutkują radykalnymi i dramatycznymi konsekwencjami w postaci eksmisji, stanowiącej ostatni etap złożonego procesu prowadzącego do wykluczenia społecznego (bezdomności).

19 IV. SZCZEGÓŁOWA ANALIZA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI W KONTEKŚCIE MATERIAŁÓW ZASTANYCH 1. Dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej, Informacje ilościowe dotyczące bezdomności znaleźć możemy w czterech analizowanych dokumentach: sprawozdaniach przygotowywanych dla MPiPS, corocznym sprawozdaniu OPS, zestawienia zbiorczego z książek przebiegu służby prowadzonych przez straż miejską oraz informacji ze statystyk policji2. Ponadto, dodatkowym źródłem informacji jest dla nas kwestionariusz wypełniony przez Ośrodek w ramach niniejszego badania. Dwa pierwsze dokumenty przygotowywane są przez pracowników Ośrodka. Trudno jednak stwierdzić w jakim stopniu korzysta on ze statystyk oraz współdzieli wiedzę ze strażą miejską (z dokumentów wynika jedynie, że prowadzą razem objazdy pustostanów) oraz policją (prawdopodobnie w niewielkim, gdyż o dane te wystąpiono w związku z niniejszym badaniem). W przypadku pierwszego dokumentu otrzymujemy przede wszystkim informacje na temat liczby rodzin/osób, które objęto świadczeniami z pomocy społecznej (odpowiednio 44 i 45). Zawiera on również dane o liczbie noclegowni, schronisk i domów dla bezdomnych oraz jadłodajni na terenie Ursusa nie działają żadne objęte sprawozdawczością OPS. Informacje z drugiego dokumentu częściowo pokrywają się z tymi z poprzedniego dowiadujemy się ile rodzin objęto świadczeniami z tytułu bezdomności. Liczba ta zostaje porównana z rokiem poprzednim (29 rodzin). Ponadto w sprawozdaniu wspomina się również o osobach, które objęto inną formą pomocy czyli poradnictwem lub pomocą w naturze w postaci ubrania i obuwia (53 osoby 3 ). Wiemy także, że podczas pracy w terenie znaleziono 11 osób przebywających w miejscach niemieszkalnych, które nie godziły się na umieszczenie w noclegowni lub schronisku. 2 Pozostałe dokumenty dotyczą albo procedur, rozwiązań organizacyjnych i zakresu obowiązków, które wiążą się z konkretnymi stanowiskami bądź funkcjami (statut i regulamin dzielnicy, statut OPS), albo planowanego budżetu dzielnicy, który podzielony jest na ogólne kategorie, przez pryzmat których problem bezdomności jest niewidoczny. 3 W sprawozdaniu OPS i kierowanym do MPiPS jest pewna niezgodność w pierwszym wspomina się najpierw o 44 rodzinach, którym przyznano świadczenia, a następnie o 44 osobach. W drugim podaje różną liczbę: 44 rodziny i 45 osób. Wydaje się, że błąd nastąpił w przypadku pierwszego dokumentu, przy zdawaniu sprawy z działalności specjalisty na rzecz osób bezdomnych, dlatego przyjmuję, że pomoc w postaci świadczeń otrzymało 45 osób, a poradnictwa 53 osoby.

20 Kwestionariusz wypełniony przez OPS dostarczył kilku dodatkowych danych dotyczących rodzajów świadczeń przyznanych osobom bezdomnym i kwot zbiorczych na nie wydanych. Te drugie omówione zostaną w ostatnim punkcie (patrz pkt. e). Pierwsze natomiast nie są wyczerpujące wiemy jedynie, że 22 osoby korzystały z zasiłków celowych, a 6 z zasiłków stałych, natomiast 9 przyznano świadczenia opieki zdrowotne finansowane ze środków publicznych. Należy zwrócić uwagę, że nie sumują się do 45, czyli brakuje niektórych szczegółowych danych. Jak wspomniano trudno stwierdzić na ile pomoc społeczna korzysta ze statystyk straży miejskiej i policji oraz czy zbiera podobne informacje. W przypadku tej pierwszej dane z książek przebiegu służby umieszczane są w tabelach, z których niewiele wynika. Dowiadujemy się jedynie o rodzajach interwencji i w bardzo pobieżnie o sposobach dalszego postępowania. I tak: przeprowadzono 94 interwencje związane z osobami bezdomnymi, w tym 42 niesprecyzowane, 4 dotyczące bezdomnych przebywających na działkach, 10 dotyczących bezdomnych w altanie śmietnikowej, 24 dotyczące bezdomnych w budynkach, 2 ze względu na wykrycie koczowiska, 10 na wychłodzenie, 1 zakłócanie porządku przez bezdomnego i 1 zanieczyszczanie. W przypadku policji natomiast na potrzeby niniejszych badań przekazano jedynie informację zbiorczą przygotowaną na podstawie prowadzonej dokumentacji. Zgodnie z nią udzielono pomocy 6 osobom bezdomnym: w dwóch przypadkach wezwano pogotowie i zostały odwiezione do szpitala (zagrożenie życia i zdrowia), cztery osoby przewieziono do Stołecznego Ośrodka dla Osób Nietrzeźwych (również zagrożenie życia lub zdrowia) 4. 2. Metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności Analizowane dokumenty nie pozwalają na jednoznaczną ocenę adekwatności i stopnia pogłębienia diagnozy problemu bezdomności. Na ich poziomie mamy do czynienia z wyrywkowymi informacjami na ten temat, co nie oznacza, że pracownicy zajmujący się bezpośrednio problemem bezdomności nie mają znacznie większej wiedzy i rozeznania niż jest to widoczne na papierze : Z jednej strony dokumenty zawierają powierzchowne dane dotyczące korzystania ze świadczeń, liczby placówek publicznych i niepublicznych działających na rzecz wsparcia osób bezdomnych, liczby i rodzajów interwencji dokonanych 4 Zastanawiające jest czy statystyka taka była dostępna czy też musiała zostać dopiero przygotowana na potrzeby badania. Jeżeli prawdą jest to drugie, to można wnioskować, że problem bezdomności nie jest w ogóle zauważany w sprawozdawczości policji.