Wstęp Żydzi na ziemiach polskich przebywali od początku istnienia państwa piastowskiego. Z biegiem czasu coraz liczniej napływali na nasze ziemie znajdując tutaj swoją drugą ojczyznę. Naród ten jak żaden inny potrafił przystosować się do życia w poszczególnych krajach europejskich. W kraju nad Wisłą, Żydzi odgrywali ważną rolę gospodarczą i kulturalną, a relacje polsko żydowskie układały się w ciągu wieków na ogół poprawnie. Niekiedy tylko dochodziło do przejawów wrogości ze strony chrześcijańskich sąsiadów. Podkreślić należy, że dominowała w tych relacjach tolerancja i zgodne współistnienie. Także władcy polscy otaczali opieką społeczność izraelską, widząc w tym duże korzyści ekonomiczne dla państwa. Wielowiekowa obecność tego narodu w Polsce, wzbudziła duże zainteresowanie polskich i zagranicznych uczonych. Podjęli się trudu kompleksowych badań, których owocem były liczne publikacje pogłębiające wiedzę o dziejach i kulturze żydowskiej 1.Szczególne 1 L. Gumplowicz, Prawodawstwo polskie względem Żydów, Kraków 1867;H.Nussbaum, Szkice historyczne z życia Żydów w Warszawie od pierwszych śladów pobytu ich w tem mieście do chwili obecnej, Warszawa 1881; M. Schorr, Organizacja Żydów w Polsce (do 1772r.),Lwów 1899; M. Kopfstein, Geschichte der Synagoge - Gemeinde in Beuthen O.- S. Beuthen 1891;M. Brann, Geschichte der Juden in Schlesien, t I II, Breslau 1896 1897;tenże,Geschichte der Juden und ihrer Literatur, t. I-II, Breslau 1896-1899; A. Steinert, Geschichte der Juden in Oppeln. Fest und Gedenkschrift der Oppelner Synagogengemeinde zur Erinnerung an das fünfundzwanzigjährige Bestehens der neuen Synagoge, Oppeln 1922;M. Bałaban, Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce, t. I II, Lwów 1925; tenże, Żydzi w Olkuszu i w gminach parafialnych. Studium historyczne, Warszawa 1927; tenże, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304 1868, t. I II, Kraków 1931 1936; tenże, Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII wieku, Lwów 1906; J. Schall, Historia Żydów w Polsce, na Litwie i Rusi, Lwów 1934;I. Schiper, Dzieje Handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937; Z. Modzelewski, B. Mark, Rzemieślnicy żydowscy w Polsce feudalnej, BŻIH, nr 9 10, 1954; M. i K. Piechotkowie, Bóżnice drewniane, Warszawa 1957; H.,Eschwege Die Synagoge in der deutschen Geschichte, Dresden 1980;M. Fuks; M. Hoffman, J. Tomaszewski, Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982; Religia i Kultura Żydowska. Materiały z sesji judaistycznej, red. B. Wodecki, E. Śliwka, Pieniężno 1986; A. Jaworski, B. Strynkowski, Żydzi Kazimierscy - dzieje, kultura, kuchnia, Kazimierz Dolny 1989;P. Burchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990; Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, red. F. Kiryk, Przemyśl 1991; Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji: Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej, red. 5
zasługi w tym zakresie położyły cztery ośrodki naukowe: Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie, Katedra Judaistki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Studium Kultury i Języków Żydowskich Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im. M. Anielewicza w Instytucie Historii Uniwersytetu A. Link Lenczowski, T. Polański Wrocław Warszawa Kraków 1991; M Łagiewski, Macewy mówią, Wrocław Warszawa Kraków 1991;A.Podraza, Żydzi i wieś w dawnej Rzeczypospolitej,[w:]Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław 1991; E.Duda, Krakowskie judaica, Warszawa 1991; M.Fuks, Żydzi w Warszawie. Życie codzienne, wydarzenia, ludzie, Poznań 1992;tenże, Muzyka ocalona.judaica polskie, Warszawa 1989; P. Maser, A. Weiser, Juden in Oberschlesien, Berlin 1992; Kultura Żydów polskich XIX XX wiek, red. M. Meducka, R.Renz, Kielce 1992; R. Żebrowski, Dzieje Żydów w Polsce. Kalendarium, Warszawa 1993;W. Kochowska, M. Wojecki, Żydzi w Polsce, Zielona Góra 1994; S. Wysocki, Żydzi w dziejach Polski, Warszawa 1995; M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII XVIII wieku, Wrocław 1996; Żydzi wśród chrześcijan w dobie szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. W. Kowalski, J. Muszyńska, Kielce 1996; G.D.Hundert, The contexts of Hasidism,[w:] Żydzi wśród chrześcijan,; A. Sas-Jaworski, Dzieje Żydów kazimierskich, Warszawa 1997; Ch. Shmeruk, Polskie badania nad dziejami Żydów w ostatnich latach,[w:] Żydzi i Judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji. Kraków 21 23 XI 1995, t. I, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997, s. 49-55; Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, red. Z.H. Nowak, Z. Karpus, Toruń 1998; Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1999; D.Tollet, Historia Żydów w Polsce od XVI wieku do rozbiorów, Warszawa 1999; J. Krupa, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej za panowania Augusta II wobec problemów zatrudniania przez Żydów czeladzi chrześcijańskiej(1697 1733), Studia Judaica 2:1999, nr 1 (3); H. Węgrzynek, Żydzi w Warszawie przed XIX wiekiem,[w:] Żydzi Warszawy. Materiały konferencji w Żydowskim Instytucie Historycznym w 100 rocznicę urodzin Emanuela Ringelbluma, red. E. Bergman, O. Sienkiewicz, Warszawa 2000; A. Holtzman, Warsaw, 1900: The Birthplace of Modern Hebrew Culture, [w:] Żydzi Warszawy ; N. Cohen, Tlomackie 13 The Hart and Soul of Jewish Literary Warsaw,[w:] Żydzi Warszawy,; H. Haumann, Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2000; M. Kapral, Przywileje królewskie dla lwowskich Żydów w XIV XVIII wieku, Studia Judaica 4:2001, nr 1 2(7-8); A. Kaźmierczyk, Żydzi w dobrach prywatnych w świetle sądowniczej i administracyjnej praktyki dóbr magnackich w wiekach XVI XVIII, Kraków 2002;A. Klugman, Żyd. Co to znaczy? Warszawa 2003; A. Żbikowski, Żydzi, Wrocław 2004; M. Czajkowski, Żydzi i chrześcijanie wspólne dziedzictwo wiary, Toruń 2004; J. Spyra, Żydzi na Śląsku Austriackim (1742 1918). Od tolerowanych Żydów do żydowskiej gminy wyznaniowej, Katowice 2005; D. Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali. Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej, Kraków 2005; tenże, Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, Olkusz 1999; K. Kocjan, A. Michałowska, D. Rozmus, M. Rozmus, A. Witek, Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu, Kraków 2003; Z dziejów Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim, red. D. Rozmus, S. Witkowski, Sosnowiec 2006; R. Lustig, The jewish civil vital records in the Gliwice archive and their context,[w:] Żydzi gliwiccy, oprac. zbior., Gliwice 2006; J. Cartarius, The jewish community of Gleiwitz, [w:] Żydzi gliwiccy,; I. Rejduch Samkowa., Tradycje i style w sztuce żydowskiej,[w:] Tradycja i nowoczesność, Warszawa 1981; I. Rejduch Samkowa, J. Samek, Dawna sztuka żydowska w Polsce, Warszawa 2002; A. Eliasberg, Legendy Żydów Polskich, Kraków 2004. 6
Warszawskiego 2. Wymienione ośrodki publikują na bieżąco najnowsze wyniki badań związanych z dziejami i szeroko pojętą kulturą narodu izraelskiego. Również okres średniowiecza doczekał się wartościowych publikacji na ten temat 3. Niniejsza monografia poświęcona tym zagadnieniom ma na celu przybliżenie dziejów wyznawców mozaizmu czytelnikom zainteresowanym tematyką. Publikacja będzie cennym kompendium wiedzy dla nauczycieli i studentów chcących poszerzyć swoją wiedzę o historii tego narodu w średniowiecznej Polsce. 2 A. K. Link Lenczowski, Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce Uniwersytetu Jagiellońskiego: dokonania i perspektywy,[w:] Żydzi i Judaizm,s.19 27 (od 2000r.Katedra Judaistki); J. Tomaszewski, Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza w Uniwersytecie Warszawskim: osiągnięcia i plany badawcze, [w:] Żydzi i Judaizm,s.29 33; R. Żebrowski, Żydowski Instytut Historyczny Instytut Naukowo Badawczy w Warszawie,[w:] Żydzi i Judaizm,s.39 47. 3 A. Kraushar, Historia Żydów w Polsce, t. I,(okres piastowski), Warszawa 1865;tenże, Historia Żydów w Polsce, t. II (okres jagielloński), Warszawa 1866; I. Schiper, Początek ekonomiki Żydów w Polsce. Najwcześniejszy handel żydowski w krajach słowiańskich od VIII do końca XII wieku, Almanach żydowski, red. L. Reich, Lwów 1910; T. Lewicki, Ze studiów nad tzw. Korespondencją chazarską, BŻIH, nr 11-12, Warszawa 1954; R. Grodecki, Dzieje Żydów w Polsce do końca XIV wieku, [w:] Polska piastowska, red. R. Grodecki, Warszawa 1969; J. Wyrozumski, Żydzi w Polsce średniowiecznej, [w:] Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej...,; tenże, Dzieje Żydów Polski średniowiecznej w historiografii, Studia Judaica, nr 1, 1998; M.Horn, Działalność gospodarcza Żydów polskich w średniowieczu na tle rozwoju osadnictwa, BŻIH, nr 2 3 (126 127), Warszawa 1983;tenże, Żydzi i mieszczanie na służbie królów polskich i wielkich książąt litewskich w latach 1386 1506, cz. I: Uwagi wstępne. Bankierzy i celnicy, BŻIH, nr 135 6, 1985; F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie na Śląsku, BŻIH, nr 34, Warszawa 1960; M. Cetwiński, Śląski tygiel, Częstochowa 2001; J. Drabina, Ludność żydowska w przedindustrialnym Bytomiu (do początków XIX wieku), Studia Judaica 8: nr 1-2 (15-16),2005; tenże, Kościół wobec Żydów w średniowiecznym Śląsku, Sobótka 44: nr 1, 1989; K. Bobowski, Ze studiów nad prześladowaniami i pogromami Żydów na Śląsku w dobie średniowiecza, Sobótka 44, nr 1, 1989; M. Goliński, L. Ziątkowski, Średniowieczne cmentarze żydowskie we Wrocławiu, Sobótka 44: nr 1, 1989; M. Fijałkowski, Początki obecności Żydów w Polsce (X XIII wiek),[w:] Studia z dziejów Żydów w Polsce. Materiały edukacyjne dla szkół średnich i wyższych, Warszawa 1995; tenże Żydzi w Polsce pierwszych Piastów, Almanach Żydowski, R. 13, 1995 1996; Z. Guldon, Skupiska żydowskie w miastach polskich XV XVI wieku,[w:] Żydzi i Judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji. Kraków 24 26 XI 1998, t. II, red. K. Pilarczyk, S.Gąsiorowski, Kraków 2000, s. 13 25; H.Zaremska, Żydzi w średniowiecznej Europie Środkowej: w Czechach, Polsce i na Węgrzech, Poznań 2005; J. Heyde, Szlachta polska a Żydzi u progu Rzeczypospolitej szlacheckiej 1454-1539,[w:] Żydzi i Judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. III, red. K. Pilarczyk, Kraków 2003, s. 13 24; J. Mazur, Joszko ze Lwowa theloneator totius Regni i jego działalność na tle dziejów Żydów lwowskich na przełomie XV I XVI w.,[w:] Żydzi i Judaizm,t. III, s.25 34; S.Witkowski, Osadnictwo żydowskie na Śląsku do końca XVI wieku,[w:] Z dziejów,;tenże, Początki osadnictwa żydowskiego nad Przemszą i Brynicą, [w:] Z dziejów, 7
W powstaniu pracy w dużej mierze oparliśmy się na materiale źródłowym, z którego czerpaliśmy informacje o dziejach wyznawców judaizmu w poszczególnych dzielnicach Polski średniowiecznej 4. Ramy chronologiczne publikacji obejmują okres od początków państwowości polskiej, a więc momentu przypuszczalnego osadnictwa żydowskiego, aż do końca piętnastego wieku. Uwzględniliśmy wszystkie dzielnice polski, łącznie ze Śląskiem i Pomorzem Gdańskim. Terytoria te straciły łączność z resztą ziem polskich w wyniku splotu szeregu niekorzystnych wydarzeń politycznych. W czasie rozbicia dzielnicowego więzi Śląska z pozostałymi ziemiami polskimi stopniowo słabły. Konsekwencją tego stanu rzeczy było włączenie tych obszarów do Czech w okresie panowania Jana Luksemburskiego (1310 1346r.). Pomimo tego dzielnica ta była w dalszym ciągu podporządkowana polskiej organizacji kościelnej 5, a w poszczególnych księstwach śląskich rządy sprawowali Piastowie 4 M.Bersohn, Dyplomataryusz dotyczący Żydów w dawnej Polsce, na źródłach archiwalnych osnuty (1388 1782), Warszawa 1910; KDP, t. I IV; Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. III, Lwów 1872;Urkunden zur Geschichte des Bisthums Breslau im Mittelalter, wyd. G. A. Stenzel, Breslau 1845; Urkundenbuch der Stadt Liegnitz und ihres Weichbildes bis zum Jahre 1455, wyd. F.W.Schirrmacher, Legnica 1866;KDM, t. I IV; KDW, t. I; Regesten zur Schlesischen Geschichte, [w:] Codex diplomaticus Silesiae, t. VII, wyd. C. Grünhagen, Breslau 1869 1886; Regesten zur Schlesischen Geschichte 1301 1315,[w:] Codex diplomaticus Silesiae, t. XVI, wyd. C. Grünhagen, C. Wutke, Breslau 1892; Vereine für Geschichte und Alterthum Schlesiens. Das Formelbuch des Domherrn Arnold von Protzan, [w:] Codex diplomaticus Silesiae, t. V, wyd. W. Wattenbach, Breslau 1862; J. Długosz, Historia Poloniae, lib. X, Opera omnia, t. XII, Kraków 1876; MPH,t.I,Lwów 1864; MPH, t. III, Lwów 1878; MPH, t. V, Lwów 1888; Monumenta Poloniae Vaticana, t. I, Acta Camerae Apostolicae (1207 1344), Kraków 1913;Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich, wyd. J.K. Kochanowski, Warszawa 1919; Starodawne prawa polskiego pomniki, t. I, wyd. A. Z. Helcel, Kraków 1856; Powieść minionych lat, tłum. F. Sielicki, Wrocław 1968;Księga henrykowska, wyd. J. Matuszewski, S. Rospond, tłum. R. Grodecki, Poznań 1949;KDS, t. I - III, wyd. K. Maleczyński, Wrocław 1956; SU, t. I V;P. Fijałkowski, Dzieje Żydów w Polsce. Wybór tekstów źródłowych XI XVIII wiek, Warszawa 1993;Kosmasa Kronika Czechów, Warszawa 1968; Wincenty Kadłubek, Kronika Polska, Wrocław Warszawa Kraków 1992; Żydzi w średniowiecznym Krakowie. Wypisy źródłowe z ksiąg miejskich krakowskich, oprac. B. Wyrozumska, Kraków 1995. Mahler, E. Ringelblum, Teksty źródłowe do nauki historii Żydów w Polsce i we wschodniej Europie, z. I, Warszawa 1930; M. Horn, Regesty dokumentów i ekscerpty z metryki koronnej do historii Żydów w Polsce 1697 1795, t.ii,cz.i:1764 1779,Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1984. 5 J. Mandziuk, Historia Kościoła Katolickiego na Śląsku, t. I, cz. I (do 1302 roku),warszawa 2003;tenże Historia Kościoła Katolickiego na Śląsku, t. I, cz. II(1302-1417), Warszawa 2004; tenże, Historia Kościoła Katolickiego na Śląsku, t. I, cz. III (1417 1520), Warszawa 2005; J. Kopiec, Dzieje Kościoła katolickiego na Śląsku Opolskim, Opole 1991. 8
śląscy 6.Dlatego też wydaje się zasadnym uwzględnienie w rozważaniach osadnictwa żydowskiego na Śląsku w XIV XV stuleciu. Także Pomorze Gdańskie w latach 1308-1309 zostało podporządkowane Zakonowi Krzyżackiemu. Dopiero w wyniku wojny trzynastoletniej(1454 1466) ziemie te powróciły do Królestwa Polskiego. Należy jednak pamiętać, że tereny te były pierwotnie przynależne do państwa piastowskiego, by po okresie panowania krzyżackiego ponownie powrócić do Polski. Z uwagi na fakt, że nasze badania nad dziejami Żydów doprowadzone będą do końca XV wieku, uwzględnienie Pomorza Gdańskiego jest uzasadnione. W rozdziale pierwszym przedstawimy pierwsze przekazy źródłowe dotyczące ludności wyznania mojżeszowego jak i również odpowiemy na pytanie skąd ta ludność dotarła na ziemie polskie oraz czym się zajmowała. W kolejnym rozdziale omówimy stosunek władców i ludności chrześcijańskiej do społeczności żydowskiej. Przedmiotem ostatniego rozdziału będą kwestie poświęcone trudnym relacjom Kościoła katolickiego z wyznawcami mozaizmu. Na zakończenie wyrażamy nadzieję, że książka przybliży czytelnikom niezwykle interesujące dzieje Żydów na ziemiach polskich w okresie średniowiecza. 6 R. Żerelik, Dzieje Śląska do 1526 roku,[w:] Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002;Historia Śląska, t. I, cz. I, red. K. Maleczyński, Wrocław 1960; Historia Śląska, t. I, cz. II, red. K. Maleczyński, Wrocław Warszawa Kraków 1961. 9