Spis treści Wykaz skrótów... 7 Elżbieta Holewińska-Łapińska Wpływ orzecznictwa Sądu Najwyższego na praktykę sądów powszechnych w sprawach o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej i niedorozwoju umysłowego... 11 Mateusz Pilich Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego za lata 1990 2010... 80 Monika Czajkowska-Dąbrowska Prawo do wynagrodzenia autorskiego i kryteria ustalania wysokości wynagrodzenia w orzecznictwie Sądu Najwyższego... 129 Ewa Wojtaszek-Mik Wpływ orzecznictwa ETS na polskie prawo cywilne w okresie członkostwa Polski w UE... 149 Sławomir Zółtek Kara łączna w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych przegląd wiodącej problematyki... 189 Jacek Kosonoga Karnoprawna ochrona intymnego wizerunku osoby... 216 Małgorzata Wąsek-Wiaderek Orzekanie w przedmiocie tymczasowego aresztowania przez Sąd Najwyższy a prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka... 244 5
Spis treści Maria Stanowska Pełna rehabilitacja w orzeczeniach Izby Wojskowej Sądu Najwyższego (lata 1996 2005)... 266 Eliza Maniewska Cywilna odpowiedzialność odszkodowawcza pracodawcy za wadliwe rozwiązanie stosunku pracy w orzecznictwie Sądu Najwyższego... 330 Daniel Eryk Lach Prawna problematyka zwrotu kosztów świadczeń nabytych poza systemem opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, sądów administracyjnych i ETS)... 344 Inetta Jędrasik-Jankowska Przegląd wybranych uchwał Sądu Najwyższego w sprawach z ubezpieczenia społecznego za 2009 r.... 384 Dawid Miąsik Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów w latach 2006 2009... 405 Martin Štefko Ewolucja stosunku kodeksu pracy do kodeksu cywilnego w czeskim porządku prawnym... 484 Jacek Skoczyński Przegląd orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawach z zakresu prawa pracy za 2009 r.... 496
Elżbieta Holewińska-Łapińska 1 Wpływ orzecznictwa Sądu Najwyższego na praktykę sądów powszechnych w sprawach o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej i niedorozwoju umysłowego 1. Wstęp Opracowania poświęcone problematyce unieważnienia małżeństwa według polskiego prawa nie zawierają informacji o rzeczywistej, społecznej doniosłości poszczególnych powodów unieważnienia małżeństwa, wyrażającej się chociażby w częstotliwości ich występowania w praktyce. W celu uzyskania orientacji w tej kwestii w Biurze Studiów i Analiz SN zostało przeprowadzone badanie orzecznictwa sądów powszechnych w 2008 r. W niniejszym opracowaniu zostanie przedstawiony fragment jego wyników. Założeniem badania było przeanalizowanie akt wszystkich spraw, w których w 2008 r. uprawomocniły się wyroki merytorycznie rozstrzygające powództwo o unieważnienie małżeństwa. Sądy z całego kraju przesłały 29 akt spraw spełniających to kryterium. Najczęściej, gdyż w 17 przypadkach, wskazaną w pozwie przyczyną unieważnienia małżeństwa była choroba psychiczna pozwanego małżonka (w 15 pozwach) oraz niedorozwój umysłowy pozwanego (w 2 pozwach). W 4 sprawach powodowie twierdzili, że małżeństwo, którego unieważnienia przez sąd oczekują, było zawarte, mimo że jeden z małżonków pozostawał we wcześniej zawartym związku małżeńskim. 1 Dr hab. Elżbieta Holewińska-Łapińska, członek Biura Studiów i Analiz SN, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. 11
Studia i analizy Sądu Najwyższego Trzykrotnie żony twierdziły, że złożyły wadliwe oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński. W jednym przypadku była to groźba, w jednym błąd. Trzeci przypadek był trudniejszy do zakwalifikowania. W istocie bowiem powódka twierdziła, że nie miała zamiaru (woli) zawarcia małżeństwa w celu realizacji jego funkcji. Chodziło jej o uzyskanie innego celu, który mogła osiągnąć jedynie powołując się na pozostawanie w związku małżeńskim. Decyzję o zawarciu małżeństwa (nie zaś oświadczenie złożone w celu jego zawarcia) określiła jako błędną. Wezwana przez sąd do sprecyzowania podstawy żądania określiła swój stan w chwili zawierania małżeństwa jako wyłączający świadome wyrażenie woli. W 5 sprawach wskazano okoliczności, które w przeświadczeniu strony powodowej powinny uzasadniać unieważnienie małżeństwa, mimo iż nie są przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (w szczególności powoływano się na nieskonsumowanie małżeństwa). Zapobieżenie zawarciu małżeństwa, gdy zachodzi powód jego unieważnienia, w ramach czynności kontrolnych dokonywanych przez kierownika USC, jest szczególnie trudne w przypadku choroby psychicznej, o ile nie towarzyszą jej zachowania w sposób rażący odbiegające od zachowań ocenianych jako normalne w danej sytuacji. Należy zważyć, że wielokrotnie tylko wytrawny diagnosta potrafi odróżnić zdrowego psychicznie od chorego 2. Ewidentne objawy choroby często występują po dłuższym okresie trwania prawidłowo funkcjonującego małżeństwa (także takiego, z którego pochodzą zdrowe, dobrze rozwinięte dzieci), mimo iż małżonek był chory już w chwili zawierania związku. Powództwo o unieważnienie małżeństwa wnosi zwykle małżonek chorego, gdy objawy choroby są ewidentne, zaś rozkład pożycia małżeńskiego jest już zupełny i trwały, jednakże wybór rozwodu, jako konsekwencji tego stanu, jest odrzucany z uwagi na wysokie prawdopodobieństwo oddalenia ewentualnego powództwa z powodu jednej z negatywnych przesłanek rozwodowych, szczególnie że nie zawsze choroba psychiczna pozwanego jest główną przyczyną rozkładu pożycia. Interes małżonka chorego, dobro wspólnych małoletnich dzieci ani inne względy społeczne nie stanowią zaś przeszkody do unieważnienia małżeństwa. Zdarza się, że na tle różnych okoliczności stanów faktycznych takich spraw unieważnienie małżeństwa, do którego jest powód, nie wydaje się orzeczeniem sprawiedliwym. To zaś skłania (także składy orzekające 2 T. Bilikiewicz, Psychiatria kliniczna, Warszawa 1973, s. 2. 12
Wpływ orzecznictwa Sądu Najwyższego na praktykę sądów powszechnych... w Sądzie Najwyższym) do interpretacji obowiązujących norm z uwzględnieniem zasady favor matrimonii, mającej niekiedy postać wykładni kreatywnej, bądź do oddalenia powództwa, gdy wniesienie jest ocenione jako nadużycie prawa przez powoda 3. 2. Terminologia Zrozumienie znaczenia miana, a zarazem zrozumienie treści i zakresu pojęcia, którego się używa jest wstępnym warunkiem poprawnego opisu naukowego zjawiska chorobowego (...) ogromnym utrudnieniem jest fakt, że pojęcia psychopatologiczne są bardzo rozpowszechnione wśród szerokiej publiczności (...) tak spopularyzowane pojęcia zatracają jednolitość sensu (...). Odczuwa się to w innych dziedzinach medycyny, ale w żadnej w tym stopniu, co w psychiatrii 4. 2.1. Uwaga wprowadzająca Artykuł 12 2 k.r.o. przewiduje możliwość unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków. Treść tych pojęć nie jest zdefiniowana w kodeksie. Należy ją ustalać zgodnie z aktualnym stanem wiedzy medycznej. Jest to trudne zadanie, bowiem współczesna psychiatria takich pojęć nie używa. Dlatego powstają wątpliwości co do ich znaczenia 5, dodatkowo pogłębione wskutek porównywania treści art. 12 k.r.o. z treścią art. 13 1 k.c. W art. 13 1 k.c., który dotyczy instytucji ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby fizycznej, wymienia się bowiem (jako przyczyny powodujące, że osoba, co najmniej trzynastoletnia, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem), obok choroby psychicznej i niedorozwoju umysłowego, innego rodzaju zaburzenia psychiczne, a jako ich przykład w powołanym przepisie wskazuje się pijaństwo i narkomanię. 3 Tak SN w wyroku z dnia 4 lutego 1985 r., IV CR 557/84, OSNCP 1985, nr 11, poz. 181. 4 T. Bilikiewicz, Psychiatria kliniczna, s. 32. 5 Wątpliwości dotyczą głównie rozumienia choroby psychicznej bowiem występujący współcześnie termin upośledzenie umysłowe jest odpowiednikiem kodeksowego pojęcia niedorozwój umysłowy. 13