SENIORZY 60+ AKTYWNI OBYWATELE

2017 SENIORZY 60+ AKTYWNI OBYWATELE Raport z badań przeprowadzonych w wybranych dzielnicach Lublina Arkadiusz Biały

SENIORZY 60+ AKTYWNI OBYWATELE Raport z badań przeprowadzonych w wybranych dzielnicach Lublina Arkadiusz Biały Lublin 2017

Projekt Proaktywni 60 + na START II edycja dofinansowano ze środków Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020 (ASOS) ISBN 978-83-947007-1-3 Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych Lublin 2017 WYDAWCA: Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych 20-076 Lublin, ul. Krakowskie Przedmieście 53 tel.: +48 81 534 70 04 biuro@flop.lublin.pl www.flop.lublin.pl www.facebook.com/flop.lublin

Spis treści Spis treści Wprowadzenie... 5 1. Starzenie się społeczeństwa w krajach Unii Europejskiej... 9 2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie... 12 3. Opis zastosowanej metodologii i narzędzia badawczego... 24 4. Charakterystyka demograficzno-społeczna respondentów... 26 a) Płeć i wiek... 27 b) Wykształcenie... 28 c) Źródło utrzymania i ocena własnej sytuacji materialnej... 28 d) Stan cywilny i liczba osób w gospodarstwie domowym... 31 5. Analiza wyników badań... 32 a) Stosunek respondenta do dzielnicy, w której mieszka... 32 b) Zainteresowanie wydarzeniami w dzielnicy/ mieście, ocena działań władz lokalnych... 33 c) Poczucie wpływu na rozwój dzielnicy... 35 d) Aktywność obywatelska osób 60+... 37 e) Uczestnictwo w wyborach... 39 f) Udział w głosowaniu w Budżecie Obywatelskim i ocena mechanizmu... 42 g) Potrzeby seniorów oraz działania, które należałoby podjąć w ich miejscu zamieszkania... 45 Wnioski i rekomendacje... 48 Spis kartogramów, tabel i wykresów... 52 Kartogramy... 52 3

Spis treści Tabele... 52 Wykresy... 53 Bibliografia... 56 Załącznik. Kwestionariusz ankiety... 58 4

Wprowadzenie Wprowadzenie Zagadnienie starzenia się społeczeństw jest przedmiotem zainteresowań nie tylko demografów czy gerontologów, lecz także polityków (społecznych), ekonomistów, socjologów czy pracowników służby zdrowia. W debacie publicznej często zwraca się uwagę na koszty jakie generują osoby starsze wskazuje się m.in. na wzrost udziału wydatków związanych ze starością w produkcie krajowym brutto 1. Na dalszym planie akcentuje się ich przydatność w kontekście opieki nad wnukami, pomocy domowej, czy zaangażowania w lokalnej społeczności. Jeszcze rzadziej podkreśla się ich wartość wypływającą z godności, którą posiada każda istota ludzka. Badania pedagogów społecznych, szczególnie prowadzących badania gerontologiczne wykazały, że na poziom aspiracji życiowych, planów, realizowanych form aktywności i potrzeb seniorów wpływ ma szczególnie środowisko społeczne i tworzone w lokalnym środowisku warunki uczestnictwa osób starszych w życiu społecznym i publicznym. Zdaniem Marka Niezabitkowskiego z badań tych wynika niemal jednoznacznie, iż stymulujące środowisko, dające osobom starszym możliwość wyjścia poza monotonię codzienności i zróżnicowania swoich czynności i działań, rozbudza w ten sposób szersze zainteresowanie światem, wzmacnia samoocenę i poczucie własnej kompetencji oraz podnosi poziom aspiracji życiowych 2. W literaturze przedmiotu podkreśla się również, że aktywność społeczna seniorów jest dla nich szansą na stworzenie nowych lub utrzymanie bieżących relacji międzyludzkich, a tym samym sposobem na przeciwdziałanie izolacji i samotności tej grupy społecznej 3. Aktywne uczestnictwo seniorów w życiu społecznym znacząco wpływa na poprawę ich zdrowia, jakości życia i funkcji poznawczych, a także zmniejszenie ryzyka umieralności 4. 1 P. Błędowski, Z. Szweda-Lewandowska, Polityka wobec starości i starzenia się w Polsce w latach 2015-2035. Aspekty teoretyczne i praktyczne, IPiSS, Warszawa 2016, s. 9. Por. np. A. Nawrot, Jesień życia to czas na żniwa. Diagnoza partycypacyjna potrzeb osób starszych i prezentacja modelowych rozwiązań, Proethica, Ruda Śląska 2013, s. 12. 2 M. Niezabitkowski, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Problemy uczestnictwa społecznego, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 2007, s. 88. 3 Por. T. Schimanek, Z. Wejcman, Aktywni seniorzy: inspirator dla organizacji, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013, s. 6. 4 Jednostka osadzona w sieci społecznej ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa, wynikające m.in. z przynależności, akceptacji i zintegrowania z tą społecznością. Przynależność do konkretnej wspólnoty lokalnej wpływa na poprawę dobrego samopoczucia tej jednostki. Zdaniem Pikuły wsparcie społeczne jest 5

Wprowadzenie Pogłębiające się zjawisko starzenia się społeczeństwa skłoniły Rząd Polski do opracowania Założeń Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020 5. W dokumencie tym polityka senioralna określana jest jako ogół celowych działań organów administracji publicznej wszystkich szczebli oraz innych organizacji i instytucji, które realizują zadania i inicjatywy kształtujące warunki godnego i zdrowego starzenia się 6. Podkreśla się w nim konieczność realizacji działań zapewniających warunki wydłużenia aktywności społecznej i zawodowej oraz samodzielnego, zdrowego, bezpiecznego i niezależnego życia osób starszych. Jednym z kierunków interwencji jest włączenie potencjału osób starszych w obszar aktywności społecznej i obywatelskiej oraz zwiększenie udziału tych osób w różnych formach wolontariatu 7. Celem głównym polityki senioralnej w obszarze aktywności społecznej seniorów jest zwiększenie zaangażowania seniorów w życie środowisk lokalnych i sprawy kraju oraz wzrost roli osób starszych w rozwiązywaniu problemów społecznych. Cel ten ma być realizowany przez: upowszechnianie uczestnictwa seniorów w aktywności obywatelskiej; tworzenie warunków w środowiskach lokalnych dla rozwoju zaangażowania obywatelskiego wśród seniorów (m.in. w ramach rad seniorów) oraz innych ciał dialogu społecznego; zwiększenie zaangażowania samorządu lokalnego w programy aktywizacji seniorów; zapewnienie seniorom równego dostępu do korzystania z praw wyborczych poprzez ograniczanie barier w dostępie do lokali wyborczych oraz zapewnienie instrumentów usprawniających procedury głosowania (głosowanie korespondencyjne, przez pełnomocnika); wspieranie aktywnego zaangażowania seniorów w życie społeczności lokalnych; zasobem, który człowiek uzyskuje dzięki uczestnictwu społecznemu; odgrywa korzystną rolę dla zdrowia, ponieważ działa wzmacniająco, a w trudnej sytuacji pełni funkcję bufora zmniejszającego napięcie N. Pikuła, Senior w przestrzeni społecznej, Wydawnictwo BORGIS, Warszawa 2013, s. 96-97. 5 Zob. Uchwała Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2013 r. w sprawie przyjęcia dokumentu Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020, Monitor Polski, Poz. 118. 6 Tamże, s. 4. 7 Por. tamże, s. 5, 40, 43. 6

Wprowadzenie tworzenie bazy dobrych praktyk oraz organizacji działających na rzecz seniorów 8. Z kolei celem głównym polityki senioralnej w obszarze wolontariatu jest zwiększenie udziału seniorów w różnych formach wolontariatu, pozwalających na zagospodarowanie potencjału tych osób oraz na rozwój nowych kompetencji. Cel będzie realizowany przez: tworzenie warunków do rozwoju wolontariatu osób starszych w środowiskach lokalnych; budowanie społecznego zaufania do wolontariuszy w podeszłym wieku; przygotowanie koordynatorów i animatorów wolontariatu; rozwój instytucjonalny wolontariatu; zachęcanie instytucji publicznych (m.in. biblioteki, domy kultury, muzea, ośrodki i domy pomocy społecznej) do inicjowania działań wolontarystycznych wśród seniorów; wzmocnienie współpracy i komunikacji pomiędzy organizatorami wolontariatu młodzieżowego i organizatorami wolontariatu osób starszych; promowanie wolontariatu wśród seniorów 9. Wyżej wymienione aspekty związane z aktywnością obywatelską i wolontariatem seniorów były przedmiotem badań przeprowadzonych wśród osób w wieku 60 lat i więcej, mieszkających w 6 wybranych dzielnicach miasta Lublin: Czechów Południowy, Czechów Północy, Czuby Południowe, Czuby Północne, Ponikwoda i Wieniawa. Badania dotyczyły takich obszarów aktywności seniorów, jak: uczestnictwo w wyborach, konsultacjach społecznych i budżecie partycypacyjnym, wpływanie na wydarzenia w mieście i w dzielnicach Lublina, stopień zainteresowania działaniami władz lokalnych. Badania były kontynuacją analogicznych działań przeprowadzonych we wrześniu 2016 roku w pierwszej edycji projektu Proaktywni 60 + na START, w takich dzielnicach Lublina, jak: Bronowice, Dziesiąta, Kalinowszczyzna, Rury, Śródmieście i Tatary 10. W celu uzyskania 8 Por. tamże, s. 40-41. 9 Por. tamże, s. 43-44. 10 Zob. E. Miszczak, Badanie aktywności społecznej i partycypacji obywatelskiej seniorów mieszkańców Miasta Lublin. Raport z badań terenowych, Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych, Lublin 2016. 7

Wprowadzenie zbliżonych wyników przyjęto definicję aktywności społecznej i partycypacji obywatelskiej zastosowaną przez Ewę Miszczak. Autorka raportu definiuje pojęcie aktywności społecznej jako udział jednostek w działaniach grupowych podejmowanych w swoich społecznościach na rzecz innych osób lub tzw. dobra wspólnego i przejawiających się np. w uczestnictwie w formalnych organizacjach pozarządowych (stowarzyszeniach, fundacjach), wspólnotach nieformalnych (np. parafialnych) czy działaniach podejmowanych indywidualnie w postaci np. pomocy sąsiedzkiej 11. Z kolei partycypacja obywatelska rozumiana jest jako zaangażowanie obywateli (mieszkańców, członków społeczności) w działanie różnorodnych demokratycznych struktur organizacji państwowej i/lub struktur samorządu lokalnego (np. udział w konsultacjach społecznych, budżecie partycypacyjnym, wyborach samorządowych i ogólnopaństwowych, zainteresowanie wydarzeniami w kraju, mieście i dzielnicy) 12. Niniejszy raport składa się z pięciu części. W pierwszej przybliżono zjawisko starzenia się ludności w krajach europejskich i w Polsce, w drugiej skoncentrowano się na mieszkańcach 60+ w Lublinie. Trzecia część zawiera krótką charakterystykę zastosowanej metodologii oraz narzędzia badawczego. W czwartej omówiono charakterystykę społeczno-demograficzną respondentów, a w piątej wyniki uzyskanych badań. Raport zamykają ogólne wnioski i rekomendacje. Do raportu załączono kwestionariusz ankiety, który przeprowadzono wśród respondentów w wieku 60 lat i więcej. Słowa podziękowania kieruję do wszystkich osób, bez których ten raport nie mógłby powstać. Szczególne podziękowania należą się wolontariuszom za nieocenioną pomoc przy realizacji badań. Wyrazy wdzięczności składam również wszystkim respondentom, którzy zgodzili się poświęcić swój cenny czas, by wziąć udział w badaniach. Dzięki ich opiniom można było sformułować wiele interesujących wniosków. 11 Tamże, s. 4. 12 Tamże. 8

1. Starzenie się społeczeństwa w krajach Unii Europejskiej 1. Starzenie się społeczeństwa w krajach Unii Europejskiej Proces demograficznego starzenia się ludności występuje na całym świecie, a zwłaszcza w krajach UE. Starzenie się ludności wynika przede wszystkim z niskiego wskaźnika rozrodczości i rosnącej liczby osób, które dożywają późnego wieku 13. Jednym ze sposobów zilustrowania zmian związanych ze starzeniem się społeczeństw europejskich jest współczynnik obciążenia demograficznego osobami starszymi wyrażający się stosunkiem liczby osób w starszym wieku (65 lat i więcej) do ludności w wieku produkcyjnym (15-64 lat). W 2017 roku współczynnik ten w UE-28 wynosił 29,9 na każde 100 osób w wieku produkcyjnym (zob. Kartogram 1). Kartogram 1. Współczynnik obciążenia demograficznego: ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w krajach europejskich w 2017 r. 33,2 32,4 24,2 32,5 34,8 33,6 Źródło: Old-age-dependency ratio. Per 100 persons, Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/maptool Closed.do?tab=map&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tps00198&toolbox=types (dostęp: 21.10.2017) 13 Por. C. Żołędowski, Starzenie się ludności Polska na tle Unii Europejskiej, Problemy Polityki Społecznej. Studia i Dyskusje, R. 2012, nr 17, s. 29-30. 9

1. Starzenie się społeczeństwa w krajach Unii Europejskiej Najwyższy wskaźnik odnotowano we Włoszech (34,8), Grecji (33,6), Finlandii (33,2), Portugalii (32,5) i w Niemczech (32,4). Oznacza to, że w krajach tych, średnio na każdą osobę w wieku 65 lat lub więcej, przypadały trzy osoby w wieku produkcyjnym. W Polsce współczynnik obciążenia demograficznego osobami starszymi wyniósł 24,2 (tj. cztery osoby w wieku produkcyjnym na jedną osobę w wieku 65+). Prognozy Eurostatu wskazują, że w nadchodzących dziesięcioleciach we wszystkich krajach europejskich wystąpi wzrost obciążenia demograficznego (zob. Kartogram 2). Kartogram 2. Prognozowany współczynnik obciążenia demograficznego: ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w krajach europejskich w 2080 r. 61,5 69 62,7 65,3 Źródło: Projected old-age dependency ratio. Per 100 persons, Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/ maptoolclosed.do?tab=map&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tps00200&toolbox=types (dostęp: 21.10.2017) Odsetek osób starszych w liczbie osób w wieku produkcyjnym poszczególnych państw UE znacząco wzrośnie na skutek przesunięcia się pokolenia powojennego wyżu demograficznego w wiek emerytalny i wydłużonego średniego trwania życia ( starzenie się na szczycie piramidy ludności) oraz w wyniku utrzymujących się niskich 10

1. Starzenie się społeczeństwa w krajach Unii Europejskiej współczynników dzietności przyczyniających się do spadku liczby urodzeń ( starzenie się na dnie piramidy ludności przejawiające się w zwężającej się podstawie piramidy ludności). W 2080 r. najwyższy poziom obciążenia demograficznego osobami starszymi będzie w Portugalii (69), Grecji (65,3), czy we Włoszech (62,7). Polska także stanie się jednym z krajów Europy o najbardziej zaawansowanym procesie starzenia się populacji (61,5). 11

2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie 2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Zjawisko starzenia się ludności obserwowane jest także w Lublinie. Charakterystyka demograficzna ludności zamieszkującej Miasto wskazuje m.in. na nasilanie się spadku liczby ludności, postępujący proces migracji społeczeństwa i ujemny przyrost naturalny. Według danych Urzędu Miasta Lublin na koniec października 2017 roku w mieście było 323 332 zameldowanych osób, w tym 175 673 kobiet (54,3%) i 147 659 mężczyzn (45,7%). W Lublinie przebywało także 6 991 tymczasowo zameldowanych mieszkańców. W 2013 roku osoby 60+ stanowiły ok. 23% mieszkańców Lublina. Z roku na rok ich udział w liczbie ludności miasta wzrastał. W 2017 roku osoby powyżej 60 roku życia stanowiły już 26% mieszkańców Lublina, udział osób do 18 roku życia wzrósł o 0,4%. W przypadku osób w wieku 19-60 lat odnotowano spadek o 3,5% (zob. Wykres 1). Wykres 1. Liczba osób zameldowanych w Lublinie w latach 2013-2017 podział na grupy wiekowe 350,000 300,000 75,309 77,551 79,738 81,908 84,218 250,000 200,000 150,000 195,581 191,820 187,967 184,116 180,663 100,000 50,000 0 58,134 58,433 58,561 58,613 58,451 2013.11.30 2014.12.31 2015.12.31 2016.12.31 2017.10.31 0-18 lat 19-60 lat Powyżej 60 lat Źródło: opracowanie własne w oparciu o Dane demograficzne publikowane na stronie BIP Urzędu Miasta Lublin (https://bip.lublin.eu/informacja-publiczna/dane-demograficzne/) W perspektywie ostatnich pięciu lat liczba mieszkańców Lublina zmniejszyła się o 5 692 osób. Spadek dotyczy przede wszystkim osób w wieku 19-60 lat (-14 918). W przypadku osób po 60 roku życia odnotowano wzrost o 8 909 osób w porównaniu do 2013 roku. W przedziale wiekowym 0-18 lat odnotowano nieznaczny wzrost (zob. Wykres 2). 12

2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Wykres 2. Różnica w liczbie osób zameldowanych na terenie Lublina w poszczególnych przedziałach wiekowych między rokiem 2013 a latami 2014-2017 15,000 2014.12.31 2015.12.31 2016.12.31 2017.10.31 10,000 5,000 0 6,599 4,429 2,242 299 427 479 317 8,909-5,000-10,000-15,000-3,761-7,614-11,465 0-18 lat 19-60 lat Powyżej 60 lat -14,918 Źródło: opracowanie własne w oparciu o Dane demograficzne publikowane na stronie BIP Urzędu Miasta Lublin (https://bip.lublin.eu/informacja-publiczna/dane-demograficzne/) Zmiany w grupach wiekowych 19-60 oraz 60+ związane są przede wszystkim z przesuwaniem się powojennego wyżu demograficznego w wiek emerytalny oraz migracjami młodych osób w wieku produkcyjnym na tereny podmiejskie, innych miast lub za granicę w celu poszukiwania lepiej płatnej pracy zarobkowej. Lublin jest jednym z miast Polski, w którym obserwuje się wzmożone zjawisko suburbanizacji polegające na wyludnianiu się centrum i rozwoju granicznych obszarów miasta i strefy podmiejskiej. Analiza salda migracji wewnętrznych na 1000 ludności w Lublinie i gminach sąsiadujących z Miastem wykazała, że ujemne saldo migracji odnotowano tylko w Lublinie (-1,3) oraz Świdniku (-3,0). W gminach, które sąsiadują z Lublinem i Świdnikiem odnotowano dodatnie saldo migracji, tj. więcej osób meldowało się na terenach gmin podmiejskich niż wymeldowywało (zjawisko suburbanizacji). Najwyższe saldo odnotowano w gminach: Głusk (27,1) i Wólka (17,8). Gminy te charakteryzuje również wysoki udział osób do 18 roku życia (Głusk 25,2%; Wólka 25,1%) oraz w wieku 19-60 (Wólka 58,9%; Głusk 57,3%) (zob. Kartogram 3). Warto ponadto zaznaczyć, że najwyższy udział osób 60+ w ogólnej liczbie ludności występuje w Lublinie (26,5%) i Świdniku (27,9%), a najniższy w gminie Wólka (16,0%) i gminie Głusk (17,5%) (zob. Wykres 3). 13

2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Kartogram 3. Saldo migracji wewnętrznych na 1000 ludności w Lublinie i gminach sąsiadujących z Miastem (2017 rok) Wykres 3. Udział osób w poszczególnych kategoriach wiekowych w liczbie mieszkańców Lublina i gmin sąsiadujących z Miastem ogółem (2017 rok) Lublin 18.5% 55.0% 26.5% Mełgiew 22.4% 56.3% 21.3% Świdnik 18.2% 53.9% 27.9% Wólka 25.1% 58.9% 16.0% Strzyżewice 23.6% 54.4% 22.0% Niemce 23.1% 57.6% 19.3% Niedrzwica Duża 23.6% 56.5% 19.9% Konopnica 22.3% 56.1% 21.6% Jastków 22.4% 57.2% 20.4% Głusk 25.2% 57.3% 17.5% 0-19 20-59 60 lat i więcej Źródło: opracowanie na podstawie danych BDL GUS 14

-13,120 Głusk Jastków Konopnica Niedrzwica Duża Niemce Strzyżewice Wólka Świdnik Mełgiew -1,851-114 -89-4 -85-49 -19 152 288 581 311 103 403 88 322 474 78 209 46 328 545 199 112 529 256 124 212 9,220 1,407 2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Analiza różnic w liczbie ludności Lublina i gmin sąsiadujących z Miastem między 2017 a 2013 rokiem wykazała, że w Lublinie i Świdniku wystąpiły największe zmiany w liczbie ludności w wieku 20-59 oraz 60 lat i więcej. W ciągu 4 lat liczba ludności w wieku 20-59 lat w Lublinie spadła o 13 120, a w Świdniku o 1 851 osób. Z kolei liczba osób w wieku 60 lat i więcej wzrosła odpowiednio o 9 220 i 1 407 osób (zob. wykres 4). Wykres 4. Różnica w liczbie ludności Lublina i gmin sąsiadujących z Miastem między 2017 a 2013 rokiem 10,000 5,000 0-5,000-10,000 2,000 1,500 1,000 500 0-500 -1,000-1,500-2,000 podział według kategorii wiekowych 0-19 20-59 60 lat i więcej -15,000 Lublin Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane BDL GUS Różnice w zmianach liczby ludności między październikiem 2017 roku a listopadem 2013 roku widoczne są również między dzielnicami w centrum Lublina a tymi położonymi na obrzeżach miasta. Liczba ludności w centrum Miasta zmniejszyła się, podczas gdy na obrzeżach Lublina wzrosła (zob. Kartogram 6). Największy przyrost mieszkańców odnotowano w dzielnicy Węglin Południowy (wzrost o 129% w stosunku do 2013 roku), a także w takich dzielnicach, jak: Szerokie (19,9%), Sawin (12,2%), Felin (10,0%), Ponikwoda (9,0%), Abramowice (7,3%), Zemborzyce (4,2%), Głusk (2,0%) i Wrotków (1,0%). Z kolei największy spadek ludności odnotowano w dzielnicach położonych w centrum Miasta, m.in. w dzielnicy Stare Miasto (-11,1%), Śródmieście (-9,8%), Czuby Południowe (-8,6%), Za Cukrownią (-8,1%), Wieniawa (7,5%), czy Rury (-7,1%) (zob. Kartogram 6). 15

2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Kartogram 4. Odsetek osób w wieku 60 lat i więcej w Lublinie i gminach sąsiadujących z Miastem w 2017 roku Wykres 5. Udział osób w poszczególnych kategoriach wiekowych w liczbie mieszkańców Lublina i gmin sąsiadujących z Miastem ogółem (2017 rok) Lublin 18.5% 55.0% 26.5% Mełgiew 22.4% 56.3% 21.3% Świdnik 18.2% 53.9% 27.9% Wólka 25.1% 58.9% 16.0% Strzyżewice 23.6% 54.4% 22.0% Niemce 23.1% 57.6% 19.3% Niedrzwica Duża 23.6% 56.5% 19.9% Konopnica 22.3% 56.1% 21.6% Jastków 22.4% 57.2% 20.4% Głusk 25.2% 57.3% 17.5% 0-19 20-59 60 lat i więcej Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane BDL GUS 16

2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Kartogram 5. Liczba mieszkańców w dzielnicach Lublina (pobyt stały, stan na dzień 31.10.2017) Kartogram 6. Procentowy wzrost/spadek liczby mieszkańców Lublina w 2017 roku w stosunku do 2013 r. podział według dzielnic Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane Dane demograficzne publikowane na stronie BIP Urzędu Miasta Lublin 17

2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Na proces starzenia się społeczeństwa Miasta Lublin wskazuje również analiza struktury wiekowej jego mieszkańców. Wynika z niej, że w 2002 roku osoby w wieku 60 lat i więcej stanowiły 16,4%, a w 2016 25,8% mieszkańców Lublina (zob. Wykres 6). Dane z 2016 roku wykazują, że mężczyźni przeważają do 25 roku życia, natomiast kobiety po 25 roku życia, a szczególnie po 60 roku życia. Najwięcej osób jest w wieku 25-45 lat (II fala wyżu demograficznego) oraz 55-70 (I fala wyżu demograficznego). Osoby w wieku 25-45 lat, to młodzi ludzie w wieku produkcyjnym mobilnym, dla których istotnym aspektem będzie znalezienie dobrze płatnej pracy w miejscu zamieszkania lub poza nim (emigracja do innego, większego miasta lub za granicę) (zob. Wykres 7). Prognozy GUS wskazują, że liczba seniorów w 2030 roku będzie stanowiła 31% osób (wzrost o 5,2% w stosunku do roku 2016) zamieszkałych w Lublinie (zob. Wykres 8), a w 2050 r. nawet 44,1% (wzrost o 13,1% w stosunku do roku 2016) mieszkańców Miasta (zob. Wykres 9). Wykres 6. Struktura ludności według płci i grup wiekowych w Lublinie w 2002 r. 2002 18

2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Wykres 7. Struktura ludności według płci i grup wiekowych w Lublinie w 2016 r. 2016 Wykres 8. Struktura ludności według płci i grup wiekowych w Lublinie w 2030 r. 2030 19

2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Wykres 9. Struktura ludności według płci i grup wiekowych w Lublinie w 2050 r. 2050 Źródło: opracowanie na podstawie danych BDL GUS Dane Głównego Urzędu Statystycznego wykazują, że liczba ludności systematycznie spada (w 2016 roku odnotowano spadek liczby ludności o 9 017 w stosunku do 2010 roku). Według prognoz GUS liczba ludności zmniejszy się z 340 466 osób w 2016 r. do 322 618 w 2030 r. (spadek o 17 848 osób). Prognozy wskazują ponadto, że w związku z przesuwaniem się wyżów demograficznych będzie następował proces starzenia się społeczeństwa w Lublinie. I fala wyżu demograficznego wkracza w wiek emerytalny. Do 2030 roku liczba osób w wieku przedprodukcyjnym zmniejszy się o 4 873 osoby, w wieku produkcyjnym o 25 104, wzrośnie natomiast liczba osób w wieku emerytalnym (poprodukcyjnym) o 12 129 osób w stosunku do 2016 roku (zob. Wykres 10). 20

56,439 56,568 56,713 56,906 57,248 57,370 57,378 57,195 56,752 56,107 55,310 54,202 53,424 52,443 51,566 207,019 203,963 201,225 198,714 196,024 193,791 191,615 189,672 188,092 186,898 185,882 185,143 183,987 183,060 181,915 77,008 79,165 80,936 82,365 83,756 84,815 85,848 86,742 87,437 87,850 88,165 88,429 88,703 88,891 89,137 2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Wykres 10. Prognoza liczby ludności według ekonomicznych grup wieku w Lublinie do 2030 roku 350,000 300,000 250,000 200,000 150,000 100,000 50,000 0 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny Źródło: opracowanie na podstawie danych BDL GUS Wykres 11. Prognoza liczby mieszkańców Lublina w poszczególnych przedziałach wiekowych w latach 350,000 2016-2020, 2030, 2040 oraz 2050 300,000 82,557 84,604 86,684 88,402 89,655 250,000 93,846 101,769 200,000 112,727 150,000 100,000 199,605 196,450 193,243 190,290 187,833 172,684 148,655 116,864 50,000 0 57,340 57,005 56,684 56,445 56,137 48,406 40,174 35,889 2016 2017 2018 2019 2020 2030 2040 2050 0-18 19-60 pow. 60 lat Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane BDL GUS Według prognoz Głównego Urzędu Statystycznego liczba mężczyzn wzrośnie o 15,6 tys. osób (z 31,6 tys. w 2016 roku do 47,5 tys. w 2050 roku), z kolei liczba kobiet wzrośnie o 14,5 tys. osób (z 50,9 tys. w 2016 roku do 65,5 tys. w 2050 roku). Średnia różnica między liczbą kobiet i mężczyzn będzie kształtowała się na poziomie ok. 20 tys. osób o tyle więcej będzie kobiet niż mężczyzn (zob. wykres 12). 21

31,620 32,435 33,187 33,937 34,435 50,937 36,119 52,169 53,497 54,465 55,220 40,768 57,727 61,001 47,255 65,472 2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie Wykres 12. Prognoza liczby kobiet i mężczyzn w Lublinie pow. 60 roku życia w latach 2016-2020, 2030, 2040 oraz 2050 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0 2016 2017 2018 2019 2020 2030 2040 2050 Mężczyźni Kobiety Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane BDL GUS Analizy danych GUS i wyników badań CBOS wskazują na feminizację procesu starzenia się. Szczególnie jest ona widoczna w grupie osób 75+. W przypadku osób do 60 roku życia różnica udziału kobiet i mężczyzn wynosi 4%, w grupie wiekowej 60-65 lat oraz 66-74 lata 6%. W najstarszej grupie, czyli 75 lat i więcej, różnica wzrasta do 16% 14 (zob. wykres 13). Wykres 13. Udział kobiet i mężczyzn w grupach wiekowych: do 59 lat, 60-65, 66-74 oraz 75 lat i więcej 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% do 59 lat 48% 52% 60 65 lat 47% 53% 66 74 lata 47% 53% 75 lat i więcej 42% 58% Mężczyźni Kobiety Źródło: opracowanie własne w oparciu o J. Kalka (oprac.), Portret społeczno-demograficzny seniorów, Komunikat z badań nr 160/2016, Centrum Badań Opinii Społecznej CBOS, Warszawa, listopad 2016, s. 3 Osoby po 60 roku życia charakteryzuje ponadto wysoki stopień singularyzacji, tj. osób żyjących w gospodarstwach jednoosobowych. W przypadku osób w wieku od 18 do 44 14 Por. J. Kalka (oprac.), Portret społeczno-demograficzny seniorów, Komunikat z badań nr 160/2016, Centrum Badań Opinii Społecznej CBOS, Warszawa, listopad 2016, s. 3. 22

2. Ludność w wieku 60+ w Lublinie roku życia udział jednoosobowych gospodarstw jest niski nie przekracza 6%. Im starsze osoby, tym częściej żyją w gospodarstwach jednoosobowych. Wśród 75-latków jest to prawie co trzecia osoba (31%). Warto również podkreślić, że w przypadku osób po 55 roku życia zaczynają dominować dwuosobowe gospodarstwa domowe 15 (zob. wykres 14). Wykres 14. Z ilu osób, łącznie z Panem(ią), składa się Pana(i) gospodarstwo domowe? 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 18 24 lata 3 9 23 31 34 25 34 6 16 33 27 18 35 44 4 11 24 39 22 45 54 7 23 26 26 18 55 64 13 46 20 11 10 60 65 14 49 17 10 10 66 74 19 52 13 5 10 75 lat i więcej 31 46 9 5 9 Jedna Dwie Trzy Cztery Pięć i więcej Źródło: opracowanie własne w oparciu o J. Kalka (oprac.), Portret społeczno-demograficzny seniorów, Komunikat z badań nr 160/2016, Centrum Badań Opinii Społecznej CBOS, Warszawa, listopad 2016, s. 2 15 Por. tamże, s. 1-2. 23

3. Opis zastosowanej metodologii i narzędzia badawczego 3. Opis zastosowanej metodologii i narzędzia badawczego Ze względu na złożone cele badań zastosowano metodologię łączącą techniki jakościowe (analiza źródeł wtórnych) i ilościowe (kwestionariusz ankiety). Pierwszy etap obejmował analizę danych zastanych dostępnych m.in. na stronie Urzędu Miasta Lublin dotyczących liczby mieszkańców w poszczególnych dzielnicach Lublina, czy dokumentów programowych odnoszących się do osób starszych mieszkających w Lublinie. Ponadto wykorzystano dostępne wyniki badań poświęcone problematyce osób starszych, w tym dane z Banku Danych Lokalnych GUS. Badania ankietowe zostały przeprowadzone we wrześniu 2017 r. na grupie 102 przedstawicieli mieszkańców Lublina w wieku 60 lat i więcej w 6 dzielnicach objętych wsparciem w projekcie Proaktywni 60+ na START II edycja, tj. Czechów Południowy, Czechów Północy, Czuby Południowe, Czuby Północne, Ponikwoda i Wieniawa (zob. Kartogram 7). Kartogram 7. Dzielnice Lublina objęte wsparciem w I i II edycji projektu Proaktywni 60+ na START I edycja: I.1. Bronowice I.2. Dziesiąta I.3. Kalinowszczyzna I.4. Rury I.5. Śródmieście I.6. Tatary II edycja: II.1. Czechów Południowy II.2. Czechów Północy II.3. Czuby Południowe II.4. Czuby Północne II.5. Ponikwoda II.6. Wieniawa W każdej z dzielnic objętych wsparciem w projekcie przeprowadzono średnio po ok. 20 kwestionariuszy ankiet. Badania wspierali przeszkoleni oraz doświadczeni 24

3. Opis zastosowanej metodologii i narzędzia badawczego ankieterzy-wolontariusze. Należy jednak podkreślić, iż liczebność osób 60+ nie jest reprezentatywna dla populacji seniorów badanych dzielnic miasta Lublin. W badaniach udział wzięli seniorzy, którzy zwykle są aktywni społecznie, uczestniczą w wydarzeniach kulturalnych, rekreacyjnych itp. Nie mniej badania stanowią istotny rekonesans poznawczy, ukazujący istnienie i zakres problemów związanych z aktywnością społeczną osób starszych w Lublinie, szczególnie tych aktywnie uczestniczących w życiu społecznym, kulturalnym, rekreacyjnym itp. Badanie może stanowić przyczynek do przeprowadzenia w przyszłości pogłębionych analiz na liczniejszej i reprezentatywnej próbie badawczej mieszkańców w wieku 60 lat i więcej. Narzędziem badawczym był dziesięciostronicowy kwestionariusz ankiety z powiększoną czcionką, zawierający 26 pytań (zob. załącznik znajdujący się na końcu raportu). Ankietę poprzedzał krótki instruktaż informacja o celu badań oraz prośba o udzielenie odpowiedzi na wszystkie pytania zawarte w ankiecie. Narzędzie zawierało 17 zasadniczych pytań otwartych, półotwartych i zamkniętych oraz 9 pytań metryczkowych. Badanych pytano o: ocenę jakości życia w miejscu zamieszkania, ocenę działań radnych dzielnicy oraz radnych i prezydenta miasta Lublin, stopień wpływu jednostki/respondenta, grup społecznych i władz na różnych poziomach administracji na rozwój dzielnicy, w której mieszka respondent, udział respondenta w wyborach lokalnych, parlamentarnych, prezydenckich i do Parlamentu Europejskiego, udział w głosowaniu i ocenę budżetu obywatelskiego w Lublinie, zaangażowanie respondentów na rzecz lokalnej społeczności, braki/potrzeby osób starszych w lokalnym środowisku, działania, które należałoby podjąć, w celu polepszenia sytuacji bytowej osób starszych mieszkających w Lublinie. 25

4. Charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów 4. Charakterystyka demograficzno-społeczna respondentów Kwestionariusz ankiety wypełniło 129 osób. Po weryfikacji odpowiedzi do analizy zakwalifikowano 102 ankiety. Pozostałe 27 odrzucono ze względu na istotne braki danych (n=5), a także dlatego, że zostały wypełnione przez osoby poniżej 60 roku życia (n=6), spoza badanych dzielnic (n=16), a nawet Lublina (n=2) (zob. Wykres 15). Wykres 15. Przyczyny/powody odrzucenia ankiet (n=27) 0 4 8 12 16 20 Osoby spoza badanych dzielnic 16 Osoby poniżej 60 r.ż. 6 Istotne braki danych 5 Osoby spoza Lublina 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań W doborze liczby uczestników do badań uwzględniono liczbę ludności zamieszkującą dzielnice, które zostały objęte wsparciem w ramach II edycji projektu Proaktywni 60+ na START. Respondenci, którzy wypełnili ankietę zamieszkiwali przede wszystkim takie dzielnice jak Czechów Północny (n=24) i Południowy (n=9) oraz Czuby Północne (n=23) i Południowe (n=18). Ponadto ankietę wypełniło 13 seniorów z Wieniawy i 12 z Ponikwody. Trzy osoby nie wskazały dzielnicy, w której mieszkają (zob. Tabela 1). Tabela 1. Liczba uczestników badania podział na dzielnice Lublina, które objęto wsparciem w II edycji projektu Proaktywni 60+ na START (n=102) Dzielnica, w której mieszka respondent n % Czechów Północny 24 23,5% Czechów Południowy 9 8,8% Wieniawa 13 12,7% Czuby Północne 23 22,5% Czuby Południowe 18 17,6% Ponikwoda 12 11,8% Brak danych 3 2,9% Razem 102 100,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 26

4. Charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów a) Płeć i wiek Kwestionariusz ankiety wypełniło 89 kobiet (87,3%) i 11 mężczyzn (10,8%), 2 osoby nie podały informacji o swojej płci (zob. Wykres 16). Wykres 16. Płeć respondentów (n=102) 0 20 40 60 80 100 89 11 2 Kobieta Mężczyzna Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań W badaniach uczestniczyli głównie respondenci w wieku 60-70 lat (n=67, co stanowi 65,7% osób, które wypełniły ankietę). Co piąty senior miał więcej niż 70 lat. Najstarszy uczestnik miał 91 lat, a uczestniczka 90 lat. 12 respondentów (11,8%) nie podało informacji o swoim wieku (zob. Wykres 17). Wykres 17. Wiek respondentów (n=102) 3 3% 6 6% 12 12% 33 32% 60-65 66-70 71-75 14 14% 76-80 pow. 80 34 33% Braki danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 27

4. Charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów b) Wykształcenie Ponad połowa respondentów (n=55) posiadała wykształcenie średnie, co trzecia osoba wyższe (n=35), niewielka część legitymowała się wykształceniem zasadniczym zawodowym, tylko jedna osoba podała, że ma wykształcenie podstawowe. Cztery osoby nie podały informacji o poziomie wykształcenia (zob. Wykres 18). Wykres 18. Wykształcenie respondentów (n=102) 4 4% 1 1% 7 7% Niepełne podstawowe/ podstawowe 35 34% Zasadnicze zawodowe Średnie 55 54% Wyższe Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań c) Źródło utrzymania i ocena własnej sytuacji materialnej Zdecydowana większość respondentów (n=96; 94,1%) utrzymuje się z emerytury. Badani podkreślali, że jest to ich własna, wypracowana emerytura. Tylko nieliczne osoby w wieku 60 lat i więcej wskazywały również na inne źródła dochodu, jak renta inwalidzka (n=2), wynagrodzenie w ramach pracy zawodowej w pełnym wymiarze (n=1), świadczenia socjalne (n=1) (zob. Wykres 19). 28

4. Charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów Wykres 19. Źródła* utrzymania respondentów (n=102) 0 20 40 60 80 100 Emerytura (własna lub po małżonku) 96 Renta inwalidzka 2 Praca zawodowa w pełnym wymiarze Praca zawodowa w niepełnym wymiarze (źródło dodatkowe) Zasiłki pielęgnacyjne/ świadczenia socjalne 1 0 1 Zapomogi różnego rodzaju 0 Inne 1 * liczebności nie sumują się do n=102 ze względu na możliwość wyboru kilku odpowiedzi Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Badanych pytano również o ocenę własnej sytuacji materialnej (poziom dochodów i związany z nim stopień zaspokojenia potrzeb materialnych). Większość określiła ją jako przeciętną (n=66; 64,7%). Na złą (n=13; 12,7%) lub bardzo złą sytuację materialną (n=1; 1%) wskazywało 13,7% badanych. Podobny rozkład odpowiedzi wystąpił w przypadku osób, które określiły ją jako dobrą (n=13; 12,7%) lub bardzo dobrą (n=1; 1%) (zob. Wykres 20). 80 Wykres 20. Ocena własnej sytuacji materialnej (n=102) 66 60 40 20 0 13 13 8 1 1 Bardzo dobrze Dobrze Przeciętnie Źle Bardzo źle Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 29

4. Charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów Respondentów zapytano także o ocenę własnej sytuacji dochodowej, mieszkaniowej, żywnościowej i zdrowotnej oraz o potrzeby związane z dostępem do kultury, na ile ona zmieniła się w porównaniu z sytuacją sprzed dwóch lat. Wielu badanych podkreślało, że ich warunki nie zmieniły się w żadnym z ww. wymiarów, szczególnie jeśli chodzi o warunki mieszkaniowe (n=67; 65,7%). Istotną zmianę można było dostrzec jedynie w przypadku zaspokojenia potrzeb związanych z kulturą, gdzie aż 27,5% badanych zaznaczało, że ich sytuacja w tym obszarze poprawiła się (zob. Wykres 21). Wykres 21. Ocena własnej sytuacji materialnej, mieszkaniowej, żywnościowej i zdrowotnej, w porównaniu z sytuacją sprzed dwóch lat (n=102) 0% 20% 40% 60% 80% 100% zaspokojenie potrzeb żywnościowych 35 3 44 20 warunki mieszkaniowe 3 4 67 28 zaspokojenie potrzeb związanych z kulturą 5 28 41 28 zaspokojenie potrzeb zdrowotnych 32 3 38 29 sytuacja dochodowa respondenta 30 4 45 23 Pogorszyło się Poprawiło się Nie zmieniło się Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Co trzeci senior wskazywał na pogorszenie sytuacji dochodowej (n=30; 29,4%), a także w obszarze zaspokojenia potrzeb żywnościowych (n=35; 34,3%) i zdrowotnych (n=32; 31,4%). Zakres potrzeb seniorów i możliwość ich zaspokojenia warunkowane są przede wszystkim ich sytuacją zdrowotną, ekonomiczną oraz społeczną: Pogarszający się stan zdrowia i sprawności fizycznej może powodować ograniczenia w realizacji niektórych potrzeb (np. integracji, uczestnictwa) i/lub pojawienie się innych, dotychczas nieodczuwanych (np. opieki, zależności). Sytuacja społeczna człowieka starszego może wpływać na zakres potrzeb, kształtując je, na przykład potrzebę rozwoju, edukacji w sytuacji emerytury i możliwości, jakie stwarza zamieszkiwanie w dużym mieście, lub potrzebę uczestnictwa społecznego w najbliższym otoczeniu (osiedle, parafia, stowarzyszenie) czy pełnienia roli babci w sytuacji posiadania wnuków 16. 16 A. Chabior, A. Fabiś, J. K. Wawrzyniak, Starzenie się i starość w perspektywie pracy socjalnej, seria Nowa Praca Socjalna, Warszawa 2014, s. 42. 30

4. Charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów d) Stan cywilny i liczba osób w gospodarstwie domowym Największą grupę respondentów stanowiły wdowy lub wdowcy (n=42; 41,2%) oraz osoby będące w związku małżeńskim (n=39; 38,2%). W badaniach uczestniczyło również 5 osób niebędących w związku, które wcześniej nie pozostawały w stanie małżeńskim (4,9%). Jedna osoba wskazała na inny niż ww. stan cywilny, 5 osób (5%) odmówiło odpowiedzi na zadane pytanie (zob. Wykres 22). Wykres 22. Stan cywilny respondentów (n=102) 1 1% 10 10% 5 5% 5 5% Panna/ kawaler Mężatka/ żonaty 39 38% Wdowa/ wdowiec Rozwiedziona/ rozwiedziony 42 41% Inne Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Przeprowadzone badania wykazały, że 42,2% osób w wieku 60 lat i więcej mieszka samotnie. Pozostałe osoby deklarowały mieszkanie wspólnie z małżonkiem (n=37; 36,3%) i/lub z dzieckiem (n=11; 10,8%), z dzieckiem i jego rodziną (n=7; 6,9%), czy z krewnym (n=6; 5,9%) (zob. Tabela 2). Tabela 2. Zamieszkiwanie respondentów z innymi osobami lub samotnie* (n=102) Z kim mieszka Pan(i) we wspólnym domu/mieszkaniu? N % Samotnie 43 42,2% Z małżonkiem 37 36,3% Z dzieckiem 11 10,8% Z dzieckiem i jego rodziną 7 6,9% Z krewnym 6 5,9% Z osobą obcą 0 0,0% * liczebności nie sumują się do n=102 ze względu na możliwość wyboru kilku odpowiedzi Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 31

5. Analiza wyników badań 5. Analiza wyników badań Aktywność społeczna ludzi starszych, rozumiana jako uczestnictwo tych osób w strukturach społeczeństwa obywatelskiego, przejawia się przede wszystkim w ich uczestnictwie w wyborach (do rad dzielnic, samorządowych, parlamentarnych, prezydenckich, europejskich), głosowaniu w budżecie obywatelskim, ale także zaangażowaniu seniorów w organizacjach i stowarzyszeniach społecznych, grupach samopomocowych, ciałach dialogu społecznego (np. gminna rada seniorów) i innych strukturach pośrednich (np. partnerstwa), działalności na rzecz społeczności parafialnej, czy aktywność wolontarystyczną. a) Stosunek respondenta do dzielnicy, w której mieszka Zdecydowana większość osób w wieku 60 lat i więcej (96%) jest zadowolona z mieszkania w swojej dzielnicy. Tylko 2 osoby nie podzielały zdania większości, a dwóm innym badanym trudno było udzielić odpowiedzi na tak postawione pytanie (zob. Tabela 3). Tabela 3. Ocena stopnia zadowolenia respondentów z mieszkania w swojej dzielnicy (n=102) Czy jest Pan(i) zadowolony(a) z tego, że mieszka w swojej dzielnicy? N % Zdecydowanie tak 56 54,9% Raczej tak 42 41,2% Raczej nie 2 2,0% Zdecydowanie nie 0 0,0% Trudno powiedzieć 2 2,0% Brak danych 0 0,0% Razem 102 100,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Respondentów zapytano również o ich stosunek do dzielnicy (osiedla), w której mieszkają i możliwość przeprowadzki do innego miejsca. Ponad połowa osób powyżej 59 roku życia (n=60; 58,8%) czuje się związana ze zwoją dzielnicą i nie wyobraża sobie mieszkania w innej dzielnicy miasta lub poza Lublinem. Wśród badanych 28,4% czuje przywiązanie do miejsca zamieszkania, ale mogliby mieszkać również w innym miejscu. Dla 7 osób (6,9%) jest to obojętne, mogą mieszkać w każdym innym miejscu, tylko 3 osoby deklarowały brak związania ze swoją dzielnicą/osiedlem i zakładają możliwość 32

5. Analiza wyników badań przeprowadzki do innej dzielnicy Lublina lub poza miasto (zob. Wykres 23). Wykres 23. Stosunek respondenta do dzielnicy, w której mieszka (n=102) 0 20 40 60 Czuje się bardzo związany, nie chciałby mieszkać w innym miejscu 60 Czuje się związany, ale mógłby mieszkać w innym miejscu 29 Jest mu to obojętne, mógłby mieszkać w jakimkolwiek innym miejscu 7 Raczej nie czuje się związany z miejscem zamieszkania i dopuszcza możliwość przeprowadzki Zdecydowanie nie czuje się związany z miejscem zamieszkania i chętnie przeprowadziłby się, gdyby pojawiła się taka możliwość 1 2 Brak danych 3 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań b) Zainteresowanie wydarzeniami w dzielnicy/ mieście, ocena działań władz lokalnych Analiza wyników badań wykazała, że większość badanych interesuje się tym, co robią lokalne władze dzielnicowe, czy samorządowe (n=69; 67,6%), brak zainteresowania sprawami lokalnymi deklarowali tylko nieliczni badani (n=14; 13,7%), podobna grupa osób nie była w stanie ustosunkować się do tak zadanego pytania (zob. Wykres 24). Wykres 24. Czy ogólnie interesuje się Pan(i) tym co robią władze lokalne? (n=102) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 15 54 13 1 15 4 Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 33

5. Analiza wyników badań Respondentów zapytano skąd czerpią informacje na temat wydarzeń, które dzieją się na osiedlu/ dzielnicy? Dla co drugiej osoby głównym źródłem informacji są ogłoszenia wiszące na tablicach, pod sklepem, w urzędach, czy na słupach reklamowych (n=53; 52%). Na drugiej pozycji są sąsiedzi, znajomi (n-45; 44,1%). Co trzeci senior dowiaduje się o tego typu wydarzeniach z ogłoszeń parafialnych w kościele (n=28; 27,5%) lub od przypadkowo spotkanych osób (n=28; 27,5%). Kilkanaście osób wymieniło również takie źródła informacji, jak: prasa, radio, telewizja, internet, organizacja pozarządowa (stowarzyszenie, fundacja, klub seniora). Tabela 4. Źródła informacji na temat wydarzeń, które dzieją się na osiedlu/ dzielnicy (n=102) Skąd czerpie Pan(i) informacje na temat wydarzeń, które dzieją się na osiedlu/ dzielnicy? N % Od sąsiadów/znajomych 45 44,1% Od zaprzyjaźnionej/zaprzyjaźnionego urzędniczki/urzędnika 11 10,8% Z ogłoszeń wiszących na tablicach, pod sklepem, urzędami 53 52,0% Z ogłoszeń parafialnych w kościele 28 27,5% Od osób spotkanych przypadkowo 28 27,5% Inne 13 12,7% * liczebności nie sumują się do n=102 ze względu na możliwość wyboru kilku odpowiedzi Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Respondentów poproszono również o ocenę działań członków rady dzielnicy, radnych Rady Miasta oraz prezydenta miasta Lublin (zob. Wykres 25). Wykres 25. Ocena działań członków rady dzielnicy, radnych Rady Miasta oraz prezydenta miasta Lublin (n=102) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% członków rady dzielnicy 2 14 45 22 11 8 radnych miasta Lublin 3 9 47 30 3 10 prezydenta miasta Lublin 5 4 27 19 40 7 1. bardzo źle 2. 3. 4. 5. bardzo dobrze Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Najwyżej oceniane są działania podejmowane przez prezydenta miasta Lublin (średnia 34

5. Analiza wyników badań ocen: 3,9 w pięciostopniowej skali, gdzie 1 oznacza bardzo złą ocenę, a 5 bardzo dobrą). Warto zauważyć, że blisko 40% osób w wieku 60 lat i więcej wystawiło Krzysztofowi Żukowi, prezydentowi Miasta Lublin, ocenę bardzo dobrą. W przypadku oceny działalności członków rad dzielnicowych, czy radnych miasta Lublin, dominowały przeciętne oceny. Negatywne oceny wystawiano głównie przedstawicielom rad dzielnic (n=16 osób). c) Poczucie wpływu na rozwój dzielnicy Osoby powyżej 60 r. życia mają stosunkowo niskie poczucie wpływu na rozwój własnej dzielnicy, aż 41,2% badanych jest zdania, że ich poczucie wpływu na kształt dzielnicy jest mały, niewiele większy jest też wpływ innych mieszkańców dzielnicy (14,7%), czy lokalnych organizacji społecznych (19,6%). W ich ocenie największy wpływ ma prezydent co druga osoba (52,9%) uznała, że jego wpływ jest znaczny. Na Radę Miasta i członków rady dzielnicy wskazywała co trzecia osoba. Wykres 26. Wpływ. na rozwój dzielnicy, w której mieszka respondent (n=102) 0% 20% 40% 60% 80% 100% respondenta 7 21 42 16 16 mieszkańców dzielnicy 15 40 33 4 10 (lokalnych) organizacji społecznych 20 32 22 13 15 członków rady dzielnicy 31 38 18 5 10 Rady Miasta 34 31 13 10 14 Prezydenta Lublina 54 19 12 7 10 Urzędu Marszałkowskiego 22 31 23 14 12 władz centralnych 19 19 28 23 13 Unii Europejskiej 24 18 21 28 11 W dużym stopniu W średnim stopniu W małym stopniu Trudno powiedzieć Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Niskie poczucie wpływu udzieliło się również przy pytaniu dotyczącym jakości życia w dzielnicy, którą zamieszkują badani. Tylko co piąty badany po 60 roku życia (20,6%) jest zdania, że seniorzy mają jakikolwiek wpływ na jakość życia w dzielnicy. Nisko oceniana jest również dostępność do opieki socjalnej i bezpieczeństwo osób starszych w zamieszkiwanych przez nich dzielnicach. Najlepiej oceniano dostępność do miejsc 35

5. Analiza wyników badań kultury i możliwość rozwijania aktywności fizycznej (zob. Wykres 27). Wykres 27. Czy w dzielnicy (n=102) 0% 20% 40% 60% 80% 100% są miejsca kultury atrakcyjne dla osób starszych? 65 25 7 5 osoby starsze mają należyty dostęp do opieki socjalnej? 38 16 36 12 seniorzy mają wpływ na jakość życia w dzielnicy? 21 45 28 8 osoby starsze mogą czuć się bezpiecznie? 46 23 29 4 osoby starsze mają gdzie rozwijać aktywność fizyczną? 62 25 8 7 (Zdecydowanie/ raczej) tak (Zdecydowanie/ raczej) nie Trudno powiedzieć Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Warto podkreślić, że badania CBOS wskazują na rosnącą tendencję poczucia wpływu mieszkańców Polski na sprawy lokalnej społeczności. Większe poczucie podmiotowości odczuwają przede wszystkim młodsi badani, respondenci mający wyższe wykształcenie, lepiej oceniający swoją sytuację materialną, a także mieszkańcy większych miast (powyżej 100 tys. ludności) (zob. wykres 28) 17. Wykres 28. Czy, Pana(i) zdaniem, ludzie tacy jak Pan(i) mają wpływ na sprawy swojego miasta, gminy? Źródło: A. Głowacki (oprac.), Poczucie wpływu na sprawy publiczne, Komunikat z badań nr 95/2017, CBOS, Warszawa, lipiec 2017 r., s. 3 17 Por. A. Głowacki (oprac.), Poczucie wpływu na sprawy publiczne, Komunikat z badań nr 95/2017, CBOS, Warszawa, lipiec 2017 r., s. 2-3. 36

5. Analiza wyników badań Badania przeprowadzone przez CBOS wskazują na wyraźną korelację pomiędzy poczuciem wpływu na sprawy publiczne a chęcią podejmowania działalności społecznopolitycznej. Jeśli obywatele mają angażować się w jakąkolwiek formę aktywności, muszą mieć poczucie, że ich działania w realny sposób wpływają na rzeczywistość społeczną w środowisku lokalnym, czy w kraju 18. d) Aktywność obywatelska osób 60+ W literaturze poświęconej problematyce osób starszych często zwraca się uwagę na duże zainteresowanie osób starszych sprawami lokalnymi. Do najważniejszych form aktywności społecznej seniorów należy ich zaangażowanie w sprawy lokalnej społeczności, w działania organizacji społecznych (klubach seniora, uniwersytetach trzeciego wieku, organizacjach hobbystycznych, czy religijnych) oraz udział w wyborach. Dostępne badania wskazują na istotną zależność między poziomem wykształcenia seniorów a poziomem ich aktywności społecznej. Osoby z wyższym wykształceniem częściej niż gorzej wykształcone uczestniczą w wyborach (np. samorządowych, czy parlamentarnych), czy w działaniach organizacji, a także w różnego rodzaju inicjatywach o charakterze społecznym czy kulturalnym 19. Potwierdzają to również badania przeprowadzone wśród 120 osób w wieku 60 lat i więcej. Respondentów z wybranych dzielnic zapytano o różne formy zaangażowania obywatelskiego począwszy od głosowania w wyborach radnych do rady dzielnicy, głosowanie w budżecie obywatelskim, przez udział w posiedzeniach rady miasta, rady dzielnicy, wolontariat, czy uczestnictwo w inicjatywach kulturalnych, sportowych, aktywność w organizacjach społecznych (w tym w klubach seniora, kołach różańcowych itp.). W przypadku pytania o wolontariat praktycznie wszyscy uczestnicy badań deklarowali, że wiedzą czym jest wolontariat i na czym polega (n=95; 93,1%), ale tylko niecałe 30% respondentów pracowało lub pracuje w charakterze wolontariusza (przynajmniej dorywczo) (n=30; 29,4%) (zob. Wykres 29). 18 Por. tamże, s. 1. 19 Zob. J. Czapiński, P. Błędowski, Aktywność społeczna osób starszych w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza Społeczna 2013. Raport tematyczny, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2014, s. 65-71. 37

5. Analiza wyników badań Wykres 29. Czy wie Pan(i) co oznacza i na czym polega wolontariat? (n=102) 0 20 40 60 80 Tak wiem, i sam(a) pracuję w charakterze wolontariusza (przynajmniej dorywczo) 30 Tak wiem, ale nigdy nie pracowałem(am) jako wolontariusz 65 Nie jestem pewien/pewna 3 Nie wiem 1 Brak danych 3 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Wśród badanych największą grupę stanowili uczestnicy klubów seniora (n=63, 61,8%), czy korzystający z oferty lokalnego domu/ośrodka kultury, świetlicy, klubu osiedlowego (n=50, 49,0%). Co drugi respondent deklarował udział w głosowaniu na projekty w budżecie obywatelskim (n=49, 48%). Działalność w organizacjach charytatywnych, społecznych deklarowało 31 seniorów (30,4%), co czwarty udziela się w parafii, np. w kołach różańcowych, kołach Radia Maryja itp. (n=25, 24,5%). Tylko nieliczni badani brali udział w organizowaniu wydarzeń sportowych (n=4, 3,9%), w zebraniach rady miasta (n=5, 4,9%). Ponadto n=6 osób (5,9%) wskazywało również na inne formy działań na rzecz lokalnej społeczności w ciągu ostatnich 2 lat: głównie na zaangażowanie w konkretnej organizacji społecznej, przedsięwzięciu o charakterze biznesowym lub pomoc sąsiedzką. Należy jednak podkreślić, że uzyskanych wyników odnoszących się do aktywności seniorów nie można ekstrapolować na wszystkie osoby 60+, w badaniach udział wzięła przede wszystkim aktywna grupa seniorów zainteresowanych udziałem w projekcie Proaktywni 60+ na START II edycja. 38

5. Analiza wyników badań Wykres 30. Działania osób 60+ na rzecz lokalnej społeczności w ostatnich 2 latach (n=102) 0 10 20 30 40 50 60 70 Działalność w organizacjach charytatywnych, społecznych 31 Udział w zebraniach rady dzielnicy 22 Udział w zebraniach rady miasta 5 Formułowanie i/lub pism, skarg, wniosków do władz 11 Udział w organizowaniu wydarzeń kulturalnych 18 Udział w głosowaniu na projekty w budżecie obywatelskim 49 Uczestnictwo w klubie seniora 63 Udział w organizowaniu wydarzeń sportowych 4 Udzielanie się w parafii (koła różańcowe, koło Radia Maryja itp.) Udział w konsultacjach społecznych (np. planu zagospodarowania przestrzennego) 19 25 Udział w głosowaniu w wyborach do Rady Dzielnicy 37 Udział w protestach, manifestacjach 13 Korzystam z oferty lokalnego domu/ośrodka kultury, świetlicy, klubu osiedlowego 50 Inne 6 Respondent nie uczestniczył w działaniach na rzecz lokalnej społeczności 9 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań e) Uczestnictwo w wyborach Głosowanie w wyborach jest przywilejem i obowiązkiem każdego obywatela. Wybory powszechne są nierozłączną cechą demokracji. W literaturze przedmiotu poświęconej problematyce społeczeństwa obywatelskiego udział w wyborach uznaje się za jedno z kluczowych wskaźników świadczących o dojrzałości społeczeństwa obywatelskiego. 39

5. Analiza wyników badań Badanych zapytano o ich udział w ostatnich wyborach radnych do rady dzielnicy (w 2015 r.), wyborach samorządowych (w 2014 r.), parlamentarnych (w 2015 r.), prezydenckich (w 2015 r.) oraz do Parlamentu Europejskiego (w 2014 r.). Seniorzy deklarowali udział przede wszystkim w wyborach prezydenckich (87,3%) i parlamentarnych (79,4%). Do wyborów do Parlamentu Europejskiego, które odbyły się w maju 2014 r. poszło 64,7% badanych. Tylko co druga osoba pow. 60 roku życia deklarowała udział w wyborach samorządowych (56,9%), jeszcze mniej w wyborach radnych do rady dzielnicy (46,1%) (zob. wykres 31). Wykres 31. Uczestnictwo w wyborach do (n=102) 0% 20% 40% 60% 80% 100% do rady dzielnicy (w 2015 r.) 47 33 17 5 samorządowych (w 2014 r.) 58 20 18 6 parlamentarnych (posłów, senatorów) (w 2015 r.) 81 8 8 5 Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (w 2015 r.) 89 8 23 do Parlamentu Europejskiego (w 2014 r.) 66 15 17 4 Tak Nie Nie pamiętam Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Warto zwrócić uwagę na deklarację udziału badanych w wyborach radnych do rad dzielnic w Lublinie, a rzeczywistym udziałem mieszkańców Lublina w tego typu wyborach. Frekwencja wśród badanych osób 60+ jest najniższa w porównaniu do wyborów na wyższych szczeblach (wybory samorządowe, parlamentarne, prezydenckie, do Parlamentu Europejskiego), jednak jest ona wyższa (47% badanych deklarowało udział w wyborach radnych do rady dzielnicy w 2015 roku) w porównaniu do frekwencji rzeczywistej, która w 2015 roku wyniosła zaledwie 7,3%, a w poprzednich latach (2011 i 2006) była jeszcze niższa (zob. wykres 32). 40

5. Analiza wyników badań Wykres 32. Frekwencja w wyborach do rad dzielnic w Lublinie ogółem, w latach 2006, 2011, 2015 0.0% 1.0% 2.0% 3.0% 4.0% 5.0% 6.0% 7.0% 8.0% Lublin 4.3% 6.11% 7.3% 2006 2011 2015 Źródło: opracowanie w oparciu o dane BIP Urzędu Miasta Lublin, http://um.lublin.eu/radydzielnic/ Frekwencja w wyborach do rad dzielnic/osiedli miast w Polsce należy do najniższych w Europie. Wynika to przede wszystkim z niewielkich kompetencji jednostek pomocniczych samorządu ich rola jest zazwyczaj marginalna. Paweł Swianiewicz wskazuje wręcz na błędne koło marginalizacji jednostek pomocniczych w polityce miejskiej: z jednej strony uważa się, że skoro rady dzielnic, czy osiedli cieszą się niewielkim zainteresowaniem społeczności lokalnych, przejawiającym się niską frekwencją w wyborach do rad dzielnic/osiedli, to nie ma potrzeby zwiększania ich kompetencji. Z drugiej strony mieszkańcy nie interesują się działalnością jednostek pomocniczych samorządów, bo są pozbawione kompetencji i nie mają większego wpływu na sprawy życia codziennego mieszkańców dzielnic/osiedli 20. Swianiewicz wskazuje na jeszcze jedną prawidłowość, zaobserwowaną w wyborach do jednostek pomocniczych praktycznie w każdym mieście, w którym funkcjonują takie jednostki pomocnicze wysokie zainteresowanie wyborami do rad dzielnic/osiedli obserwuje się przede wszystkim w niewielkich, położonych na peryferiach miast i stosunkowo jednorodnych dzielnicach/osiedlach. Natomiast najniższa frekwencja notowana jest w dzielnicach/osiedlach w centrach miast, w blokach z wielkiej płyty, gdzie mieszkańcy są dla siebie bardziej anonimowi. Prawidłowość tę potwierdza również analiza rozkładu frekwencji w wyborach do rad dzielnic w Lublinie, które odbyły się w 2015 roku (zob. kartogram 8) 21. 20 Por. P. Swianiewicz, J. Krukowska, M. Lackowska, A. Kurniewicz, Błędne rondo marginalizacji? Jednostki pomocnicze samorządu w zarządzaniu dużymi miastami, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013, s. 70; P. Swianiewicz, Jednostki pomocnicze w dużych miastach: błędne rondo marginalizacji czy ślepa uliczka?, Samorząd Terytorialny nr 1-2/2014, s. 62, 67-71. 21 Por. tamże. 41

5. Analiza wyników badań Kartogram 8. Frekwencja w wyborach do rad dzielnic w Lublinie (w %) w 2015 roku Źródło: opracowanie w oparciu o dane BIP Urzędu Miasta Lublin, http://um.lublin.eu/radydzielnic/ f) Udział w głosowaniu w Budżecie Obywatelskim i ocena mechanizmu Udział w głosowaniu na projekty w ostatniej edycji Budżetu Obywatelskiego 2016 w Lublinie deklarowało 57% osób po 60 roku życia (zob. wykres 33). Wśród tych, którzy głosowali w Budżecie Obywatelskim największą, grupę stanowiły osoby oceniające ten mechanizm przeciętnie (n=25; 39,1%), co trzecia osoba ocenia BO dobrze (n=22; 34,4%), a co piąta (n=12; 18,8%) bardzo dobrze. Tylko pojedyncze osoby oceniały go bardzo nisko (zob. wykres 34). 42

5. Analiza wyników badań Wykres 33. Czy respondent głosował w ostatniej edycji BO 2016 w Lublinie? (n=102) 1 1% Wykres 34. Ogólna ocena Budżetu Obywatelskiego 2016 w Lublinie (n=102) 0 10 20 30 40 1. bardzo źle 2 43 42% 58 57% 2. 3. 4. 3 22 25 5. bardzo dobrze 12 Trudno powiedzieć/ 36 Tak Nie Brak danych Brak danych 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Najczęściej wskazywanym powodem braku udziału w głosowaniu w Budżecie Obywatelskim 2016 była niewiedza respondenta o tym mechanizmie, a także brak możliwości oddania głosu w wyznaczonym terminie (badani nie zdążyli zagłosować na projekty). Tylko nieliczni wskazywali na brak projektów, które mogłyby ich zainteresować i na które warto byłoby oddać głos, czy brak zainteresowania budżetem obywatelskim jako takim (zob. Wykres 35). Wykres 35. Powody braku udziału w głosowaniu w Budżecie Obywatelskim 2016 (n=102)* 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% Respondent nie słyszał o Budżecie Obywatelskim w Lublinie 13.7% Nie interesuje go ta inicjatywa Wśród zgłoszonych projektów nie było takiego, który go interesował Respondent nie zdążył zagłosować na projekt(y) Inne powody 5.9% 7.8% 9.8% 3.9% Nie dotyczy 54.9% Brak danych 3.9% * Kategoria Nie dotyczy odnosi się do osób, które brały udział w głosowaniu w BO 2018 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 43

5. Analiza wyników badań Badanych zapytano o czynniki, które zdecydowały o ich udziale w głosowaniu w ostatniej edycji BO. Co czwarty wskazywał na chęć głosowania na projekt, który ich zainteresował (n=24; 23,5%). Co piąty głosujący sugerował się opiniami członków rodziny/znajomych (n=22; 21,6%) lub też otrzymał list (np. od spółdzielni mieszkaniowej), bądź spotkał osoby zwracające się z prośbą o poparcie wybranych projektów (n=21; 20,6%) (zob. Tabela 5). Tabela 5. Czynniki wpływające na wybór projektów, na które respondent oddał głos w ostatniej edycji budżetu obywatelskiego 2016 w Lublinie (n=102) Czynniki Tak Nie Nie dotyczy Brak danych Razem N % N % N % N % N % Opinie członków rodziny, znajomych 22 21,6% 51 50,0% 26 25,5% 3 2,9% 102 100,0% Kampanie promocyjne/reklamy promujące konkretne projekty 19 18,6% 54 52,9% 26 25,5% 3 2,9% 102 100,0% Informacje w lokalnej prasie i telewizji 13 12,7% 60 58,8% 26 25,5% 3 2,9% 102 100,0% Chęć poparcia projektów promowanych przez organizacje pozarządowe, szkoły Osoby zwracające się z prośbą o poparcie określonych projektów Respondent otrzymał list (np. od spółdzielni mieszkaniowej) z prośbą o poparcie wybranych projektów Chęć udziału w projekcie, który zainteresował respondenta 10 9,9% 62 61,4% 26 25,7% 3 3,0% 101 100,0% 21 20,8% 51 50,5% 26 25,7% 3 3,0% 101 100,0% 21 20,6% 52 51,0% 26 25,5% 3 2,9% 102 100,0% 24 23,5% 49 48,0% 26 25,5% 3 2,9% 102 100,0% Inne 3 2,9% 70 68,6% 26 25,5% 3 2,9% 102 100,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Mechanizm budżetu obywatelskiego staje się coraz popularniejszy wśród osób starszych. Analiza wyników głosowania w IV edycji Budżetu Obywatelskiego w Lublinie (na 2018) w oparciu o dane pozyskane z Urzędu Miasta Lublin wykazała, że osoby po 60 roku życia były najliczniejszą grupą uczestniczącą w głosowaniu i stanowiły 25,4% osób głosujących (zob. Tabela 6, Wykres 36). W poprzednich edycjach Budżetu Obywatelskiego osoby starsze stanowiły znacznie mniejszy odsetek głosujących. 44

5. Analiza wyników badań Tabela 6, Wykres 36. Grupy wiekowe głosujące w IV edycji Budżetu Obywatelskiego w Lublinie na 2018 r. (n= 37 430) Wiek N % 0-6 1 411 3,8% 7-12 1 619 4,3% 13-17 1 096 2,9% 25% 4% 4% 3% 8% 0-6 7-12 13-17 18-24 2 848 7,6% 18-24 25-34 6 641 17,7% 18% 25-34 35-44 7 841 20,9% 45-59 6 483 17,3% 60 i więcej 9 491 25,4% Razem 37 430 100,0% 17% 21% 35-44 45-59 60 i więcej Źródło: opracowanie własne w oparciu o wyniki głosowania pozyskane z UM Lublin 2017 g) Potrzeby seniorów oraz działania, które należałoby podjąć w ich miejscu zamieszkania Osoby w wieku 60 lat i więcej zapytano czego najbardziej brakuje osobom starszym w Lublinie? Spośród zaproponowanej listy można było wybrać kilka odpowiedzi lub zaproponować własne. Najczęściej wskazywano na brak lub niewystarczającą ilość inicjatyw związanych z ochroną i poprawą zdrowia (50,0%), czy małe zainteresowanie problemami osób starszych (46,1%). Badani wskazywali również na niewystarczający poziom infrastruktury dostostosowanej do osób starszych przejawiający się w występowaniu barier architektonicznych utrudniających poruszanie się osobom, które mają problemy z chodzeniem (strome schody, wysokie krawężniki itp.) (41,2%). Respondenci wskazywali także na niewystarczającą ilość inicjatyw kulturalnych, festynów, czy biesiad (41,2%), warto zaznaczyć, że w Lublinie każdego roku realizowanych jest wiele inicjatyw kulturalnych, w których mogą uczestniczyć różne kategorie wiekowe. Można jedynie przypuszczać, że osoby starsze oczekiwałyby większej dostępności wydarzeń/inicjatyw o charakterze kulturalnym dla osób starszych, dostosowane do ich potrzeb i organizowane w dzielnicach i osiedlach, bliżej ich miejsca zamieszkania (zob. wykres 37). 45

5. Analiza wyników badań Wykres 37. Czego najbardziej brakuje osobom starszym w mieście? (n=102) 0 10 20 30 40 50 60 Infrastruktury dostosowanej do osób starszych (strome schody, wysokie krawężniki itp.) 42 Inicjatyw związanych z ochroną i poprawą zdrowia 51 Zainteresowania osobami starszymi 47 Wydarzeń związanych z kultem religijnym 5 Wolontariatu na rzecz osób starszych 31 Spotkań z władzami i ciekawymi ludźmi 27 Miejsc spotkań dla seniorów (np. klub seniora, biblioteka, osiedlowy dom kultury) 30 Inicjatyw sportowych i dostępu do infrastruktury sportowej dla osób starszych 26 Inicjatyw kulturalnych, festynów, biesiad 42 Inne 4 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Respondentów zapytano również o działania, które należałoby zrealizować w ich miejscu zamieszkania, by zmienić dzielnicę na jeszcze bardziej atrakcyjną dla osób starszych. Większość z nich jest za koniecznością wzbogacenia oferty spędzania czasu wolnego (n=66; 64,7%) oraz za tworzeniem większej ilości miejsc spotkań dla seniorów w dzielnicach/osiedlach (n=55; 53,9%). Dla blisko co drugiej osoby istotne jest również tworzenie przyjaznych miejsc spacerowych (n=45; 44,1%) i dostęp do większej ilości wydarzeń kulturalnych dedykowanych osobom starszym (festyny, potańcówki itp.) (n=42; 41,2%). Co trzecia osoba wskazywała na konieczność zwiększenia ilości miejsc do siedzenia (n=37; 36,3%), zadbania o większe bezpieczeństwo (n=32; 31,4%) oraz czystość (n=31; 30,4%) w dzielnicy/na osiedlu. Tylko n=8 osób (7,8%) uznało, ze nie trzeba nic zmieniać w dzielnicy/na osiedlu (zob. wykres 38). 46

5. Analiza wyników badań Wykres 38. Zmiany, które należałoby wprowadzić w miejscu zamieszkania respondenta, aby osobom starszym żyło się lepiej (n=102) 0 10 20 30 40 50 60 70 Nic nie trzeba zmieniać 8 Powinno być znacznie więcej miejsc spotkań dla seniorów na osiedlu/w dzielnicy Należy wzbogacić ofertę spędzania czasu wolnego na osiedlu 55 66 Stworzyć przyjazne miejsca spacerowe 45 Zadbać o większe bezpieczeństwo w dzielnicy/ na osiedlu 32 Utworzyć więcej miejsc do siedzenia 37 Powinno być więcej zieleni w dzielnicy/ na osiedlu 15 Powinno być więcej wydarzeń kulturalnych (festynów, potańcówek itp.) Należałoby zadbać o większą czystość w dzielnicy/na osiedlu 31 42 Inne 9 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 47

Wnioski i rekomendacje Wnioski i rekomendacje W ostatnich latach proces starzenia się społeczeństwa polskiego nabrał na sile, co związane jest z przesuwaniem się wyżów demograficznych, zwłaszcza powojennego, który wchodzi obecnie w wiek emerytalny. Proces starzenia się wpływa niemal na każdą sferę ludzkiego życia. Z wiekiem zwiększa się ryzyko występowania trudności zdrowotnych, zmniejsza się natomiast poziom sprawności i aktywności. Podstawową kategorią opisująca zjawisko i proces starzenia się osób starszych jest aktywność społeczna, która uznawana jest za jedną z najlepszych strategii adoptowania się osób w podeszłym wieku do ich aktualnej sytuacji życiowej, do życia w starości. Utrzymanie przez ludzi starszych wysokiego poziomu aktywności fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej oraz społecznej do jak najpóźniejszych lat życia jest warunkiem udanego starzenia się, a tym samym dobrego samopoczucia i dobrostanu 22. Zdaniem Elżbiety Trafiałek seniorzy są grupą społeczną, która odczuwa ogromną potrzebę akceptacji oraz aktywności, pełnienia różnorodnych ról społecznych, prawdziwego i w miarę swoich możliwości pełnego uczestniczenia w codziennym życiu wspólnot rodzinnych, towarzyskich, sąsiedzkich, religijnych oraz lokalnych. Rodzina jest dla nich najważniejsza, ale równie ważny jest klimat społeczny najbliższego otoczenia, czyli przyjaźnie nastawieni sąsiedzi, życzliwy lekarz, pielęgniarka, pracownik socjalny, uprzejmy urzędnik i ekspedientka. Są wrażliwi i czuli na wszelkie przejawy akceptacji lub odrzucenia, głęboko odczuwają brak szacunku i empatii. Ich obawy związane z przewidywana utratą samodzielności i sprawności są równie poważne jak lęk przed odtrąceniem i brakiem użyteczności 23. Literatura przedmiotu, a także badania przeprowadzone na próbie 102 seniorów wykazały, że jest to grupa wiekowa, która chce jak najdłużej pozostawać samodzielna i aktywna w życiu społecznym. Seniorzy potrzebują odpowiednich warunków do podejmowania aktywności w różnych sferach życia, a w szczególności w życiu publicznym, kulturalnym, czy sportowym. Bez wsparcia ich potencjał wynikający m.in. 22 Por. A. Chabior, A. Fabiś, J. K. Wawrzyniak, Starzenie się i starość w perspektywie pracy socjalnej, seria Nowa Praca Socjalna, Warszawa 2014, s. 80-82. 23 E. Trafiałek, Polska starość w dobie przemian, Śląsk Sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2003, s. 108. 48

Wnioski i rekomendacje z czasu, którym dysponują przebywając na emeryturze oraz doświadczenia zawodowego, będzie niewykorzystany. Osoby te będą wypychane z życia publicznego, marginalizowane i zdane na pomoc otoczenia. Badania przeprowadzono na próbie celowej 102 osób w wieku 60 lat i więcej w wybranych dzielnicach Lublina (Czechów Południowy, Czechów Północy, Czuby Południowe, Czuby Północne, Ponikwoda i Wieniawa). Uzyskane wyniki nie są więc reprezentatywne dla całego Miasta. Odzwierciedlają opinie jedynie aktywnych seniorów w zakresie problemów i potrzeb tej grupy społecznej w mieście. W badaniach uczestniczyły osoby, które utrzymują się głównie z emerytury. Największą grupę stanowiły wdowy lub wdowcy (41,2%) oraz osoby będące w związku małżeńskim (38,2%). 42,2% osób w wieku 60 lat i więcej mieszka samotnie. Mieszkanie wspólnie z małżonkiem deklarowało 36,3% respondentów. Większość z nich ocenia własną sytuację materialną jako przeciętną (64,7%). Co trzeci senior wskazywał na pogorszenie sytuacji w zakresie zaspokojenia potrzeb żywnościowych, zdrowotnych i sytuacji dochodowej. Warunki mieszkaniowe większości badanych nie uległy zmianie. Istotną poprawę można było dostrzec tylko w przypadku zaspokojenia potrzeb związanych z dostępem do kultury. Seniorzy interesują się tym, co robią lokalne władze dzielnicowe, czy samorządowe (67,6%). Najwyżej oceniane są działania podejmowane przez prezydenta miasta Lublin. W przypadku oceny działalności członków rad dzielnicowych, czy radnych miasta Lublin, dominowały przeciętne oceny. Negatywne oceny wystawiano głównie przedstawicielom rad dzielnic. Osoby powyżej 60 roku życia mają stosunkowo niskie poczucie wpływu na rozwój własnej dzielnicy. Ich zdaniem niewiele większy jest też wpływ innych mieszkańców dzielnicy, czy lokalnych organizacji społecznych. W ich ocenie największy wpływ na to, co dzieje się w Lublinie ma prezydent miasta. Badani nisko oceniają dostępność do opieki socjalnej w mieście oraz bezpieczeństwo osób starszych w zamieszkiwanych przez nich dzielnicach. Najlepiej oceniano dostępność do miejsc kultury i możliwość rozwijania aktywności fizycznej. Jeśli chodzi o aktywność społeczną respondentów należy podkreślić, że w badaniach 49

Wnioski i rekomendacje udział wzięli aktywni seniorzy, którzy deklarowali przede wszystkim udział w klubie seniora (61,8%), korzystanie z oferty lokalnego domu/ośrodka kultury, świetlicy, klubu osiedlowego (49,0%). Co drugi respondent brał udział w głosowaniu na projekty w budżecie obywatelskim (48%), co trzeci działa na rzecz organizacji charytatywnych/ społecznych (30,4%), a co czwarty udziela się w parafii, np. w kołach różańcowych, kołach Radia Maryja itp. (24,5%). Seniorzy deklarowali udział przede wszystkim w wyborach prezydenckich (w 2015 r.) (87,3%) i parlamentarnych (w 2015 r.) (79,4%). W wyborach do Parlamentu Europejskiego (2014 r.) udział wzięło 64,7% badanych. Tylko co druga osoba powyżej 60 roku życia uczestniczyła w wyborach samorządowych (w 2014 r.) (56,9%), jeszcze mniej w wyborach radnych do rady dzielnicy (w 2015 r.) (46,1%). Respondenci pytani o potrzeby oraz działania, które należałoby podjąć w ich miejscu zamieszkania wskazywali przede wszystkim na niewystarczającą ilość inicjatyw związanych z ochroną i poprawą zdrowia (50,0%), czy małe zainteresowanie problemami osób starszych (46,1%). Ponadto sygnalizowano takie problemy, jak niewystarczający poziom infrastruktury dostostosowanej do osób starszych (41,2%), czy mała ilość inicjatyw kulturalnych, festynów, czy biesiad (41,2%). Respondenci są za wzbogaceniem oferty spędzania czasu wolnego (64,7%) oraz za tworzeniem większej ilości miejsc spotkań dla seniorów w dzielnicach/osiedlach (53,9%). Osoby starsze są ponadto za tworzeniem przyjaznych miejsc spacerowych (44,1%), a także większej ilości wydarzeń kulturalnych dedykowanych seniorom (festyny, potańcówki itp.) (41,2%). Oczekują wydarzeń/inicjatyw dostosowanych do ich potrzeb i organizowanych w dzielnicach i osiedlach, bliżej ich miejsca zamieszkania. Co trzeci badany wskazywał na konieczność zwiększenia ilości miejsc do siedzenia (36,3%), zadbania o większe bezpieczeństwo (31,4%) oraz czystość (30,4%) na terenie dzielnicy/osiedla. 50

Wnioski i rekomendacje Wyniki przeprowadzonych badań wskazują ponadto na konieczność: zwiększenia poczucia wpływu seniorów na polityki publiczne realizowane w mieście Lublin i na poziomie dzielnic/osiedli, szczególnie te, które mają istotny wpływ na polepszenie jakości życia seniorów; poprawy infrastruktury miejskiej i na poziomie dzielnic/osiedli, aby była dostostosowana do potrzeb osób starszych, m.in. przez likwidację barier architektonicznych (strome schody, niekiedy bez barierek, wysokie krawężniki), czy transportowych; poprawy sytuacji materialnej osób starszych; zwiększenia dostępności do opieki socjalnej i zdrowotnej; większego zainteresowania problemami i potrzebami osób starszych w Lublinie, szczególnie tych mieszkających samotnie i zmagających się z niepełnosprawnością; promowania wśród osób starszych wolontariatu i zaangażowania w organizacjach społecznych; organizacji szkoleń informatycznych dla seniorów, które pozwolą im na samodzielne korzystanie z nowoczesnych technologii (np. możliwość wykonywania przelewów bankowych on-line, przygotowywania pism w edytorze tekstu, korzystania z portali internetowych, informacyjnych, korzystania ze smartfonu); organizacji zajęć dokształcających (np. na uniwersytecie trzeciego wieku). 51

Spis kartogramów, tabel i wykresów Spis kartogramów, tabel i wykresów Kartogramy Kartogram 1. Współczynnik obciążenia demograficznego: ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w krajach europejskich w 2017 r.... 9 Kartogram 2. Prognozowany współczynnik obciążenia demograficznego: ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w krajach europejskich w 2080 r.... 10 Kartogram 3. Saldo migracji wewnętrznych na 1000 ludności w Lublinie i gminach sąsiadujących z Miastem (2017 rok)... 14 Kartogram 4. Odsetek osób w wieku 60 lat i więcej w Lublinie i gminach sąsiadujących z Miastem w 2017 roku... 16 Kartogram 5. Liczba mieszkańców w dzielnicach Lublina (pobyt stały, stan na dzień 31.10.2017)... 17 Kartogram 6. Procentowy wzrost/spadek liczby mieszkańców Lublina w 2017 roku w stosunku do 2013 r. podział według dzielnic... 17 Kartogram 7. Dzielnice Lublina objęte wsparciem w I i II edycji projektu Proaktywni 60+ na START... 24 Kartogram 8. Frekwencja w wyborach do rad dzielnic w Lublinie (w %) w 2015 roku... 42 Tabele Tabela 1. Liczba uczestników badania podział na dzielnice Lublina, które objęto wsparciem w II edycji projektu Proaktywni 60+ na START (n=102)... 26 Tabela 2. Zamieszkiwanie respondentów z innymi osobami lub samotnie* (n=102)... 31 Tabela 3. Ocena stopnia zadowolenia respondentów z mieszkania w swojej dzielnicy (n=102)... 32 52

Spis kartogramów, tabel i wykresów Tabela 4. Źródła informacji na temat wydarzeń, które dzieją się na osiedlu/ dzielnicy (n=102)... 34 Tabela 5. Czynniki wpływające na wybór projektów, na które respondent oddał głos w ostatniej edycji budżetu obywatelskiego 2016 w Lublinie (n=102)... 44 Tabela 6, Wykres 36. Grupy wiekowe głosujące w IV edycji Budżetu Obywatelskiego w Lublinie na 2018 r. (n= 37 430)... 45 Wykresy Wykres 1. Liczba osób zameldowanych w Lublinie w latach 2013-2017 podział na grupy wiekowe... 12 Wykres 2. Różnica w liczbie osób zameldowanych na terenie Lublina w poszczególnych przedziałach wiekowych między rokiem 2013 a latami 2014-2017... 13 Wykres 3. Udział osób w poszczególnych kategoriach wiekowych w liczbie mieszkańców Lublina i gmin sąsiadujących z Miastem ogółem (2017 rok)... 14 Wykres 4. Różnica w liczbie ludności Lublina i gmin sąsiadujących z Miastem między 2017 a 2013 rokiem podział według kategorii wiekowych... 15 Wykres 5. Udział osób w poszczególnych kategoriach wiekowych w liczbie mieszkańców Lublina i gmin sąsiadujących z Miastem ogółem (2017 rok)... 16 Wykres 6. Struktura ludności według płci i grup wiekowych w Lublinie w 2002 r.... 18 Wykres 7. Struktura ludności według płci i grup wiekowych w Lublinie w 2016 r.... 19 Wykres 8. Struktura ludności według płci i grup wiekowych w Lublinie w 2030 r.... 19 Wykres 9. Struktura ludności według płci i grup wiekowych w Lublinie w 2050 r.... 20 Wykres 10. Prognoza liczby ludności według ekonomicznych grup wieku w Lublinie do 2030 roku... 21 Wykres 11. Prognoza liczby mieszkańców Lublina w poszczególnych przedziałach wiekowych w latach 2016-2020, 2030, 2040 oraz 2050... 21 Wykres 12. Prognoza liczby kobiet i mężczyzn w Lublinie pow. 60 roku życia 53

Spis kartogramów, tabel i wykresów w latach 2016-2020, 2030, 2040 oraz 2050... 22 Wykres 13. Udział kobiet i mężczyzn w grupach wiekowych: do 59 lat, 60-65, 66-74 oraz 75 lat i więcej... 22 Wykres 14. Z ilu osób, łącznie z Panem(ią), składa się Pana(i) gospodarstwo domowe?... 23 Wykres 15. Przyczyny/powody odrzucenia ankiet (n=27)... 26 Wykres 16. Płeć respondentów (n=102)... 27 Wykres 17. Wiek respondentów (n=102)... 27 Wykres 18. Wykształcenie respondentów (n=102)... 28 Wykres 19. Źródła* utrzymania respondentów (n=102)... 29 Wykres 20. Ocena własnej sytuacji materialnej (n=102)... 29 Wykres 21. Ocena własnej sytuacji materialnej, mieszkaniowej, żywnościowej i zdrowotnej, w porównaniu z sytuacją sprzed dwóch lat (n=102)... 30 Wykres 22. Stan cywilny respondentów (n=102)... 31 Wykres 23. Stosunek respondenta do dzielnicy, w której mieszka (n=102)... 33 Wykres 24. Czy ogólnie interesuje się Pan(i) tym co robią władze lokalne? (n=102)... 33 Wykres 25. Ocena działań członków rady dzielnicy, radnych Rady Miasta oraz prezydenta miasta Lublin (n=102)... 34 Wykres 26. Wpływ. na rozwój dzielnicy, w której mieszka respondent (n=102)... 35 Wykres 27. Czy w dzielnicy (n=102)... 36 Wykres 28. Czy, Pana(i) zdaniem, ludzie tacy jak Pan(i) mają wpływ na sprawy swojego miasta, gminy?... 36 Wykres 29. Czy wie Pan(i) co oznacza i na czym polega wolontariat? (n=102)... 38 Wykres 30. Działania osób 60+ na rzecz lokalnej społeczności w ostatnich 2 latach (n=102)... 39 54

Spis kartogramów, tabel i wykresów Wykres 31. Uczestnictwo w wyborach do (n=102)... 40 Wykres 32. Frekwencja w wyborach do rad dzielnic w Lublinie ogółem, w latach 2006, 2011, 2015... 41 Wykres 33. Czy respondent głosował w ostatniej edycji BO 2016 w Lublinie? (n=102)... 43 Wykres 34. Ogólna ocena Budżetu Obywatelskiego 2016 w Lublinie (n=102)... 43 Wykres 35. Powody braku udziału w głosowaniu w Budżecie Obywatelskim 2016 (n=102)*... 43 Tabela 6, Wykres 36. Grupy wiekowe głosujące w IV edycji Budżetu Obywatelskiego w Lublinie na 2018 r. (n= 37 430)... 45 Wykres 37. Czego najbardziej brakuje osobom starszym w mieście? (n=102)... 46 Wykres 38. Zmiany, które należałoby wprowadzić w miejscu zamieszkania respondenta, aby osobom starszym żyło się lepiej (n=102)... 47 55

Bibliografia Bibliografia Błędowski P., Szweda-Lewandowska Z., Polityka wobec starości i starzenia się w Polsce w latach 2015-2035. Aspekty teoretyczne i praktyczne, IPiSS, Warszawa 2016. Chabior A., Fabiś A., Wawrzyniak J. K., Starzenie się i starość w perspektywie pracy socjalnej, seria Nowa Praca Socjalna, Warszawa 2014. Czapiński J., Błędowski P., Aktywność społeczna osób starszych w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza Społeczna 2013. Raport tematyczny, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2014. Głowacki A. (oprac.), Poczucie wpływu na sprawy publiczne, Komunikat z badań nr 95/2017, CBOS, Warszawa, lipiec 2017 r. Kalka J. (oprac.), Portret społeczno-demograficzny seniorów, Komunikat z badań nr 160/2016, Centrum Badań Opinii Społecznej CBOS, Warszawa, listopad 2016. Miszczak E., Badanie aktywności społecznej i partycypacji obywatelskiej seniorów mieszkańców Miasta Lublin. Raport z badań terenowych, Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych, Lublin 2016. Nawrot A., Jesień życia to czas na żniwa. Diagnoza partycypacyjna potrzeb osób starszych i prezentacja modelowych rozwiązań, Proethica, Ruda Śląska 2013. Niezabitkowski M., Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Problemy uczestnictwa społecznego, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 2007. Pikuła N., Senior w przestrzeni społecznej, Wydawnictwo BORGIS, Warszawa 2013. Swianiewicz P., Krukowska J., Lackowska M., Kurniewicz A., Błędne rondo marginalizacji? Jednostki pomocnicze samorządu w zarządzaniu dużymi miastami, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013. Swianiewicz P., Jednostki pomocnicze w dużych miastach: błędne rondo marginalizacji czy ślepa uliczka?, Samorząd Terytorialny nr 1-2/2014, s. 55-71. Trafiałek E., Polska starość w dobie przemian, Śląsk Sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2003. Uchwała Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2013 r. w sprawie przyjęcia dokumentu 56

Bibliografia Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020, Monitor Polski, Poz. 118. Żołędowski C., Starzenie się ludności Polska na tle Unii Europejskiej, Problemy Polityki Społecznej. Studia i Dyskusje, R. 2012, nr 17, s. 29-43. 57

Załącznik. Kwestionariusz ankiety Załącznik. Kwestionariusz ankiety ANKIETA Szanowni Państwo, Zwracamy się z prośbą o udzielenie odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie, która posłuży do diagnozy potrzeb osób starszych (60+) w dzielnicach Lublina w zakresie rozwoju aktywności społecznej i zaangażowania obywatelskiego. Prosimy odpowiedzieć na wszystkie pytania. Pozostawianie pytań bez odpowiedzi obniża wartość całego badania. Z góry dziękujemy za udział w badaniu i jednocześnie zapewniamy, iż ankieta jest anonimowa, a uzyskane dane będą przetwarzane wyłącznie w celach statystycznych i badawczych. 1. Czy jest Pan/Pani zadowolony(a) z tego, że mieszka w swojej dzielnicy? Proszę wskazać tylko jedną odpowiedź Zdecydowanie tak Raczej nie Trudno powiedzieć Raczej tak Zdecydowanie nie 2. Czy ogólnie interesuje się Pan(i) tym co robią władze lokalne? Proszę wskazać tylko jedną odpowiedź Zdecydowanie tak Raczej nie Trudno powiedzieć Raczej tak Zdecydowanie nie 3. Jak ocenia Pan(i) działania: Proszę przy każdym podpunkcie zaznaczyć odpowiednią wartość na skali a) radnych swojej dzielnicy? bardzo źle 1 2 3 4 5 bardzo dobrze b) radnych miasta Lublin? bardzo źle 1 2 3 4 5 bardzo dobrze c) prezydenta miasta Lublin? bardzo źle 1 2 3 4 5 bardzo dobrze 58

Załącznik. Kwestionariusz ankiety 4. Czy głosował(a) Pan(i) w ostatnich wyborach: Proszę przy każdym podpunkcie zaznaczyć odpowiednią odpowiedź Do rady dzielnicy (w 2015 r.) Samorządowych (w 2014 r.) Parlamentarnych (wybór posłów, senatorów) (w 2015 r.) Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (w 2015 r.) Do Parlamentu Europejskiego (w 2014 r.) Tak Nie Nie pamiętam 5. W jakim stopniu, w Pana(i) ocenie, rozwój dzielnicy, w której Pan(i) mieszka zależy od: Proszę przy każdym podpunkcie zaznaczyć odpowiednią odpowiedź Pani/Pana Mieszkańców Pani/Pana dzielnicy (Lokalnych) organizacji społecznych Rady dzielnicy Rady Miasta Prezydenta Lublina Urzędu Marszałkowskiego Władz centralnych Unii Europejskiej W dużym stopniu W średnim stopniu W małym stopniu Trudno powiedzieć 6. Czy w ciągu ostatnich 2 lat uczestniczył/a Pan/i aktywnie w życiu dzielnicy poprzez działania na rzecz lokalnej społeczności? Proszę wskazać tylko jedną odpowiedź Tak Nie proszę przejść do pytania nr 8 59

Załącznik. Kwestionariusz ankiety 7. W jaki sposób uczestniczy Pan/i w działaniach na rzecz lokalnej społeczności w ostatnich 2 lat? Może Pan(i) wskazać więcej niż jedną odpowiedź Działalność w organizacjach charytatywnych, społecznych Udział w zebraniach rady dzielnicy Udział w zebraniach rady miasta Formułowanie i/lub pism, skarg, wniosków do władz Udział w organizowaniu wydarzeń kulturalnych Udział w głosowaniu na projekty w budżecie obywatelskim Uczestnictwo w klubie seniora Udział w organizowaniu wydarzeń sportowych Udzielanie się w parafii (koła różańcowe, koło Radia Maryja itp.) Udział w konsultacjach społecznych (np. planu zagospodarowania przestrzennego) Udział w głosowaniu w wyborach do Rady Dzielnicy Udział w protestach, manifestacjach Korzystam z oferty lokalnego domu/ośrodka kultury, świetlicy, klubu osiedlowego Inne, jakie?. 8. Czy w Pana/Pani dzielnicy: Proszę przy każdym podpunkcie zaznaczyć X odpowiednią wartość na skali gdzie: 1 2 3 4 5 6 7 Tak Raczej tak Trudno powiedzieć Raczej nie Nie Zdecydowanie Tak Zdecydowanie nie a) są miejsca kultury atrakcyjne dla osób starszych? 1 2 3 4 5 6 7 b) osoby starsze mają należyty dostęp do opieki socjalnej? 1 2 3 4 5 6 7 c) seniorzy mają wpływ na jakość życia w dzielnicy? 1 2 3 4 5 6 7 d) osoby starsze mogą czuć się bezpiecznie 1 2 3 4 5 6 7 e) osoby starsze mają gdzie rozwijać aktywność fizyczną? 1 2 3 4 5 6 7 60

Załącznik. Kwestionariusz ankiety 9. Czy głosował(a) Pan(i) na projekty w ostatniej edycji Budżetu Obywatelskiego 2016 w Lublinie? Tak Nie 10. Jak ogólnie ocenia Pan(i) Budżet Obywatelski 2016 w Lublinie: Proszę zaznaczyć odpowiednią wartość na skali bardzo źle 1 2 3 4 5 bardzo dobrze Trudno powiedzieć/nie głosował(a)em proszę przejść do pytania nr 12 11. Jakie czynniki wpłynęły na wybór projektów, na które Pan/Pani oddał/a głos w ostatniej edycji budżetu obywatelskiego 2016 w Lublinie? Może Pan(i) wskazać więcej niż jedną odpowiedź Opinie członków rodziny, znajomych Kampanie promocyjne/reklamy promujące konkretne projekty Informacje w lokalnej prasie i telewizji Chęć poparcia projektów promowanych przez organizacje pozarządowe, szkoły Osoby zwracające się z prośbą o poparcie określonych projektów Otrzymałam/em/ list (np. od spółdzielni mieszkaniowej) z prośbą o poparcie wybranych projektów Chęć udziału w projekcie, który mnie zainteresował Inne, jakie?. Proszę przejść do pytania nr 13 12. Dlaczego nie brał/a Pan/i udziału w głosowaniu w Budżecie Obywatelskim 2016? Może Pan(i) wskazać tylko jedną odpowiedź Nie słyszałem/ słyszałam o Budżecie Obywatelskim w Lublinie Nie interesuje mnie ta inicjatywa Wśród zgłoszonych projektów nie było takiego, który mnie interesował Nie zdążyłem/am zagłosować na projekt(y) Inne powody, jakie? 61

Załącznik. Kwestionariusz ankiety 13. Jak określił(a)by Pan(i) swój stosunek do dzielnicy (osiedla), w której Pan(i) mieszka? Proszę wskazać tylko jedną odpowiedź Czuję się bardzo związany(a), nie chciałbym/chciałabym mieszkać w innym miejscu Czuję się związana/y, ale mógłbym/mogłabym mieszkać w innym miejscu Jest mi to obojętne, mógłbym/mogłabym mieszkać w jakimkolwiek innym miejscu Raczej nie czuję się związany(a) z miejscem zamieszkania i dopuszczam możliwość przeprowadzki Zdecydowanie nie czuję się związany(a) z moim miejscem zamieszkania i chętnie przeprowadziłbym/przeprowadziłabym się, gdyby pojawiła się taka możliwość 14. Co według Pana/Pani należałoby zmienić, aby w miejscu Pana/Pani zamieszkania osobom starszym żyło się lepiej? Może Pan(i) wskazać więcej niż jedną odpowiedź Nic nie trzeba zmieniać Powinno być znacznie więcej miejsc spotkań dla seniorów na osiedlu/w dzielnicy Należy wzbogacić ofertę spędzania czasu wolnego na osiedlu Stworzyć przyjazne miejsca spacerowe Zadbać o większe bezpieczeństwo w dzielnicy/ na osiedlu Utworzyć więcej miejsc do siedzenia Powinno być więcej zieleni w dzielnicy/ na osiedlu Powinno być więcej wydarzeń kulturalnych (festynów, potańcówek itp.) Należałoby zadbać o większą czystość w dzielnicy/na osiedlu Inne, jakie?. 62

Załącznik. Kwestionariusz ankiety 15. Czego według Pana/Pani najbardziej brakuje osobom starszym w mieście? Może Pan(i) wskazać więcej niż jedną odpowiedź Infrastruktury dostosowanej do osób starszych (strome schody, wysokie krawężniki itp.) Inicjatyw związanych z ochroną i poprawą zdrowia Zainteresowania osobami starszymi Wydarzeń związanych z kultem religijnym Wolontariatu na rzecz osób starszych Spotkań z władzami i ciekawymi ludźmi Miejsc spotkań dla seniorów (np. klub seniora, biblioteka, osiedlowy dom kultury) Inicjatyw sportowych i dostępu do infrastruktury sportowej dla osób starszych Inicjatyw kulturalnych, festynów, biesiad Inne, jakie?. 16. Czy wie Pan(i) co oznacza i na czym polega wolontariat? Proszę wskazać tylko jedną odpowiedź Tak wiem, i sam(a) pracuję w charakterze wolontariusza (przynajmniej dorywczo) Tak wiem, ale nigdy nie pracowałem(am) jako wolontariusz Nie jestem pewien/pewna Nie wiem 17. Skąd czerpie Pan(i) informacje na temat wydarzeń, które dzieją się na osiedlu/ dzielnicy? Może Pan(i) wskazać więcej niż jedną odpowiedź Od sąsiadów/znajomych Od zaprzyjaźnionej/zaprzyjaźnionego urzędniczki/urzędnika Z ogłoszeń wiszących na tablicach, pod sklepem, urzędami Z ogłoszeń parafialnych w kościele Od osób spotkanych przypadkowo Inne, jakie?. 63

Załącznik. Kwestionariusz ankiety 18. Czy ogólnie interesuje się Pan(i) tym co robią władze lokalne? Proszę wskazać tylko jedną odpowiedź Zdecydowanie tak Raczej nie Trudno powiedzieć Raczej tak Zdecydowanie nie M1. Płeć Kobieta Mężczyzna M2. Proszę podać swój wiek: M3. Wykształcenie: Proszę zaznaczyć tylko jedną odpowiedź Niepełne podstawowe/ podstawowe Średnie Zasadnicze zawodowe Wyższe M4. Stan cywilny: Proszę zaznaczyć tylko jedną odpowiedź Panna/kawaler Wdowa/wdowiec Określił(a)bym inaczej, jak? Mężatka/żonaty Rozwiedziona/rozwiedziony M5. Miejsce zamieszkania: Proszę zaznaczyć tylko jedną odpowiedź Czechów Północny Czechów Południowy Wieniawa Czuby Północne Czuby Południowe Ponikwoda Inna (jaka?).. 64

M6. Źródło utrzymania Może Pan(i) wskazać więcej niż jedną odpowiedź Emerytura (własna lub po małżonku) Renta inwalidzka Praca zawodowa w pełnym wymiarze Załącznik. Kwestionariusz ankiety Praca zawodowa w niepełnym wymiarze (źródło dodatkowe) Zasiłki pielęgnacyjne/świadczenia socjalne Zapomogi różnego rodzaju Inne, jakie?. M7. Jak ocenia Pan/Pani własną sytuację materialną? Proszę wskazać tylko jedną odpowiedź Bardzo dobrze Dobrze Przeciętnie Źle Bardzo źle M8. Czy w porównaniu do sytuacji sprzed dwóch lat: Proszę przy każdym podpunkcie zaznaczyć odpowiednią odpowiedź zaspokojenie potrzeb żywnościowych warunki mieszkaniowe zaspokojenie potrzeb związanych z kulturą zaspokojenie potrzeb zdrowotnych sytuacja dochodowa Pana(i) Pogorszyło się Poprawiło się Nie zmieniło się M9. Z kim mieszka Pan(i) we wspólnym domu/mieszkaniu? Proszę wskazać tylko jedną odpowiedź Z małżonkiem Z dzieckiem Z dzieckiem i jego rodziną Z krewnym Z osobą obcą Samotnie Dziękujemy za wypełnienie ankiety! 65

ISBN 978-83-947007-1-3