STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE SESJA XI - 1989 Wielka Brytania, Fawley Court ANNA ŁUCKA Biblioteka Polska w Paryżu STRONA 1 TOWARZYSTWO HISTORYCZNO-LITERACKIE I BIBLIOTEKA POLSKA W PARYŻU HISTORIA INSTYTUCJI Biblioteka Polska w Paryżu, najstarsza placówka kulturalna na Zachodzie, założona 24 listopada 1838 roku przez Polaków przybyłych do Francji po upadku Powstania Listopadowego 1830, została oddana do użytku publicznego 24 marca 1839 roku. Znaczną rolę w jej stworzeniu odegrało towarzystwo francuskie Société de Civilisation, które zwróciło się, w 1833 roku do Adama Mickiewicza z prośbą o zredagowanie apelu do narodów cywilizowanych. Biblioteka stała się sanktuarium niepodległości Polski, schronieniem emigrantów politycznych, areną obrony sprawy polskiej. Skupiała ona wówczas księgozbiory czterech stowarzyszeń polskich: Towarzystwa Literackiego (1832), Wydziału Historycznego (1836), Wydziału Statystycznego (1838) i Towarzystwa Naukowej Pomocy. Jej pierwszym dyrektorem był Karol Sienkiewicz, a książę Adam Czartoryski dożywotnim prezesem. Do zarządu należeli: Julian Ursyn Niemcewicz, generał Karol Kniaziewicz, Adam Mickiewicz, Karol Sienkiewicz, Stanisław Barzykowski, Teodor Morawski, Andrzej Plichta. W 1853 roku, dzięki hojności polskiej emigracji, zbiory będące własnością narodową znalazły stałe i bezpieczne pomieszczenie we własnym gmachu na wyspie Świętego Ludwika przy 6, quai d'orleans w Paryżu, gdzie mieszczą się do dzisiaj. 6 lutego 1854 roku założone zostało Towarzystwo Historyczno-Literackie (THL). Książę Adam Czartoryski objął funkcję prezesa, a Adam Mickiewicz wiceprezesa. Jest to stowarzyszenie naukowe skupiające ludzi złączonych wspólną myślą służenia Polsce. Są oni okiem kraju, jego rzecznikiem przed opinią publiczną i rządami. Towarzystwo, którego Biblioteka stała się głównym ogniwem, zostało uznane dekretem cesarza Napoleona III z 1 czerwca 1866 roku za instytucję użyteczności publicznej. Dekret zatwierdził jednocześnie statut THL 1. W 1879 roku rząd republiki francuskiej według dekretu z 21 listopada upoważnił Towarzystwo do wyłącznego dysponowania wszystkimi dobrami i kolekcjami 2. Z czasem, gdy zmniejszała się liczba czynnych członków, powstał problem zapewnienia przyszłości instytucji. Wobec tego Towarzystwo Historyczno-Literackie, właściciel Biblioteki, zdecydowało się przekazać cały majątek ruchomy i nieruchomy, pod pewnymi warunkami, na własność Akademii Umiejętności w Krakowie. Urzędowy akt zdawczy spisano w Paryżu 16 stycznia 1893 roku. Akademia 1 Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu, Paryż 1867 2 Biblioteka Polska jest właścicielem wszystkich zbiorów do II wojny światowej, a THL zbiorów powojennych
Umiejętności powołała Komitet Miejscowy ( Comité Local ), którego obowiązkiem było czuwanie i nadzór nad całością zbiorów Biblioteki Polskiej 3. Od 1893 do II wojny światowej Biblioteka rozwijała swoją działalność pod kierunkiem Akademii. W 1893 roku utworzona została przy Bibliotece Polskiej Stacja Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności. W 1903 założono Muzeum Adama Mickiewicza, ufundowane przez jego syna Władysława. W okresie 1893-1926 instytucja przybrała charakter ściśle naukowy oraz badawczo-archiwalny. Dzięki wytrwałej, 33- letniej opiece Władysława Mickiewicza (1893-1926), poświęceniu i ofiarności wielu emigrantów oraz licznym darom i spadkom, Biblioteka stała się niesłychanie bogatą skarbnicą pamiątek narodowych i centralnym źródłem dokumentacji do dziejów Polski. W 1926 roku Franciszek Pułaski mianowany został dyrektorem Biblioteki i jemu powierzono misję reorganizacji instytucji. Pod jego kierownictwem wzmocnił się charakter Biblioteki jako ważnego ośrodka wymiany kulturalnej polsko-francuskiej w dziedzinie naukowej, literackiej, historycznej i artystycznej oraz żywym objawem przyjaźni i solidarności obu narodów. W 1935 roku powstało Centrum Studiów Polskich dla kształcącej się na wyższych uczelniach młodzieży francuskiej, w celu poznania cywilizacji, historii i literatury polskiej oraz zbliżenia ich do ośrodków współczesnego życia polskiego dzięki podróżom naukowym do Polski. Wśród stałych wykładowców spotykamy: Paul Cazin (Katedra Cywilizacji Polskiej), Henri de Montfort (Katedra Historii Polski Współczesnej), gen. Louis Faury (Historia Wojskowości Polskiej), Antoni M. Chmurski (lektorat języka polskiego). Działalność odczytowa, wydawnicza, wykładowa i wystawowa została znacznie rozszerzona. Biblioteka ogólna przekształciła się w bibliotekę specjalistyczną, poświęconą wiedzy o Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień dotyczących Polski współczesnej. Wkrótce po wybuchu wojny otworzono Polski Uniwersytet Zagranicą w celu skupienia rozproszonych na emigracji naukowców polskich i odtworzenia działalności uniwersyteckiej. W czerwcu 1940 roku władze niemieckie, po wkroczeniu do Paryża, natychmiast zagarnęły gmach Biblioteki Polskiej, wywożąc do Niemiec część zbiorów, których nie zdążono zabezpieczyć, a budynek doprowadzając do ruiny. Szczęśliwie po zakończeniu wojny odzyskano wiele zrabowanych skrzyń książek i manuskryptów. W wolnej już Francji, działalność Biblioteki koncentruje się na pracy bibliotecznej, konserwatorskiej i muzealnej. Reaktywowane Towarzystwo Historyczno-Literackie oraz Sekcja Polska (stworzona w ramach Studium Słowiańskiego ) przy Paryskim Instytucie Katolickim przejmują działalność odczytową i wystawową. Trzeba było niestety odpierać nowe ataki, tym razem idące od strony władz komunistycznych PRL, zmierzające do zagarnięcia Biblioteki. 13 czerwca 1945 roku podpisano układ dzierżawny między Zjednoczeniem Polskim Rzymsko-Katolickim w Ameryce a Biblioteką, zabezpieczający instytucję od obcej ingerencji na okres 18 lat. 30 października 1951 roku rozwiązano Akademię Umiejętności w Krakowie. Powstał problem własności i statusu prawnego Biblioteki. W wyniku serii procesów między THL a rządem warszawskim, występującym pod pokrywką nowej Akademii Nauk w Warszawie (PAN), 8 lipca 1959 roku Sąd Apelacyjny w Paryżu odrzucił definitywnie roszczenia PAN-u, nie przyznając jednak THL prawa do własności Biblioteki. Oddal instytucję pod zarząd administratora sądowego. Należy podkreślić poparcie STRONA 2 3 Rocznik Akademii Umiejętności w Krakowie, Kraków 1892
moralne w tej sprawie opinii światowej i francuskiej. 3 czerwca 1959 roku, podczas debaty w Parlamencie w Paryżu, 467 deputowanych, przeciwko tylko 10 deputowanym komunistycznym, głosowało za utrzymaniem niezależności Biblioteki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Literackiego. W 1975 roku administrator sądowy wydzierżawił Bibliotekę Towarzystwu Historyczno-Literackiemu na 18 lat. W 1982 roku, z upoważnienia sądowego, dzierżawa została przedłużona do 2030 roku. Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska od 150 lat swego istnienia wiernie spełniają, pomimo wielu przeciwności i wielkich trudności, misję powierzoną im przez założycieli, są nadal symbolem wolności i niezależności, duchem jak powiedział Jan. Paweł II w Paryżu, 31 maja 1980 roku który daje życie człowiekowi, Narodowi i Ojczyźnie. STRONA 3 ZARYS DZIEJÓW I TEMATYKA ZBIORÓW BIBLIOTEKI POLSKIEJ I TOWARZYSTWA HISTORYCZNO-LITERACKIEGO 4 Początek zbiorów Biblioteki stanowią kolekcje czterech instytucji (Towarzystwa Literackiego, Wydziału Historycznego, Wydziału Statystycznego, Towarzystwa Naukowej Pomocy) obejmujące łącznie 2.085 tomów dotyczących historii naszego narodu. W 1866 roku, z chwilą uznania THL za instytucję użyteczności publicznej, zbiory Towarzystwa składały się: a) z biblioteki liczącej ok. 33.000 tomów, przeważnie odnoszących się do historii i literatury narodów słowiańskich, a przede wszystkim polskiego; b) z archiwum (zbiór rękopisów) zawierającego przeszło 20.000 arkuszy wypisów z archiwów francuskich i angielskich, dokonanych z inicjatywy K. Sienkiewicza (tzw. teki paryskie i londyńskie), dotyczących wyłącznie historii Polski; c) ze zbioru liczącego 27.000 rycin, w tym 5.687 polskich oraz 605 wydawnictw ilustrowanych; d) ze zbioru atlasów i map zawierającego 660 sztuk; e) ze zbioru medali i monet, łącznie 883 sztuk odnoszących się głównie do historii Polski. W następnych latach THL wzbogaciło się w papiery sejmowe dotyczące Powstania Listopadowego 1830 wraz ze słynnym aktem detronizacji cara Mikołaja I z 25 stycznia 1831, podpisanym przez wszystkich posłów; część archiwów Powstania 1863; spuściznę rękopiśmienną po Niemcewiczu i innych wybitnych osobistościach Wielkiej Emigracji; archiwa organizacji emigracyjnych; liczne akta XVIII wieku. Lata poprzedzające wybuch II wojny światowej, to okres wspaniałego rozkwitu Biblioteki Polskiej. Staje się ona jedną z najważniejszych bibliotek specjalistycznych w Paryżu, posiadając ok. 110.000 tomów, 7.000 rycin, bezcenne manuskrypty, ok. 3.000 atlasów i kart geograficznych. W czerwcu 1940 roku władze wojskowe niemieckie zabrały niektóre akta wojskowe powstań 1830 i 1863 oraz całość zbiorów numizmatycznych. 28 października wywieziono do Berlina 766 skrzyń ze zbiorami bibliotecznymi, a w miesiąc później zbiory muzealne wyjechały w nieznanym kierunku. Po wojnie powróciły do Biblioteki zbiory ewakuowane w 1940 roku i zdeponowane w różnych zakątkach Francji oraz tylko część zbiorów wywiezionych przez Niemców. Uzupełnianie zbiorów odbywa się drogą zakupów, drogą wymiany z polskimi instytucjami naukowymi oraz dzięki darom prywatnym lub pochodzącym od firm wydawniczych. 4 Franciszek Pułaski, Biblioteka Polska w latach 1893-1948, Paryż 1948
Obecnie Biblioteka posiada około 220.000 książek i druków w różnych językach. Niektóre z nich mają szczególnie wielką wartość jak: 3 najwcześniejsze wydania epokowego dzieła Mikołaja Kopernika De Revolutionibus Orbium Coelestium (Norymberga 1543, Bazylea 1566, Amsterdam 1617); jedno z pierwszych wydawnictw dziel Marcina Lutra i innych twórców Reformacji, szczególnie w Polsce i Europie Środkowej; rzadkie wydania Biblii polskiej ks. Jakuba Wujka i dzieła ks. Piotra Skargi. Znajdują się tu także zbiory kazań z XVII stulecia, starodruki prawne i polityczne, dawne herbarze, bogata literatura polityczna polska i francuska z XVIII i XIX wieku, dzieła największych pisarzy polskich XIX i XX wieku oraz znaczna część współczesnej literatury polskiej. Kolekcje archiwalne (ok. 3.000 pozycji rękopisów) dotyczę szczególnie historii emigracji polskiej XIX i XX wieku i obejmuję m.in. cenne dokumenty założycieli Biblioteki, papiery generała Józefa Bema i historyka emigracji polistopadowej Stanisława Barzykowskiego. Zbiory Biblioteki obejmuję również rękopisy i druki z dawniejszych wieków: dokumenty i listy odręczne królów polskich, m.in. do papieży i królów europejskich, diariusze sejmowe oraz inne dokumenty, jak np. opis poselstwa Jerzego Ossolińskiego do Londynu w roku 1621, czy archiwa ambasady rosyjskiej w Warszawie pod koniec XVIII stulecia. W dziale listów można wymienić np. list podpisany przez Henryka II Walezego jako króla Francji i Polski, listy króla Jana III Sobieskiego, Fryderyka Chopina, Kazimierza Pułaskiego, Tadeusza Kościuszki, Marie-Joseph de La Fayette, Victora Hugo, księcia Ludwika Napoleona, Henryka Sienkiewicza, Marii Konopnickiej, Władysława Reymonta, Cypriana Norwida, Zygmunta Jeża- Miłkowskiego, Stefana Żeromskiego i wielu innych. Na osobną wzmiankę zasługują wzruszające listy pisane z zesłania na Syberię w latach 1845-1852 przez Adolfa Januszkiewicza do matki i brata w Paryżu. Biblioteka posiada 7.000 dawnych map (szczególnie z XVII w.), atlasów, planów i rycin. Zbiory artystyczne Towarzystwa Historyczno-Literackiego (ok. 20.000) obejmuję wybitne dzieła malarstwa i rzeźbiarstwa od końca XVIII wieku do początku XX. Stanowię one szeroki wachlarz rozmaitych szkół artystycznych. Wymieńmy tu takich artystów jak: Jean-Pierre Norblin de la Gourdaine, Francesco Lampi, Aleksander Orłowski, Piotr Michałowski, Walenty Wańkowicz, Władysław Suchodolski, Henryk Rodakowski, Artur Grottger, Wojciech Gerson, Juliusz Kossak, Teofil Kwiatkowski, Henryk Siemiradzki, Stanisław Wyspiański, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Jacek Malczewski, Franciszek Wincenty Siedlecki, Bolesław Biegas, Franciszek Black, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Tadeusz Makowski, Konstanty Brandel, Henryk Berlewi, Zdzisław Cyankiewicz i wielu innych. Ekspozycja części dzieł, urządzona na trzecim piętrze oraz okolicznościowe wystawy w salonach na pierwszym piętrze pozwalają publiczności zapoznać się z istotnymi cechami sztuki polskiej. Oddzielna sala, zawierająca szczególnie kolekcje francuskich mebli i obrazów z XVIII i XIX wieku, rzeźb, statuetek, miniatur, medali z okresu od XVI do XIX wieku, znajduje się na drugim piętrze i nazwana jest salon Camille Gronkowski dla uczczenia pamięci ofiarodawcy zbiorów i prezesa THL od 1946 do 1949. W saloniku na pierwszym piętrze zebrane są cenne pamiątki po Fryderyku Chopinie. Dział prasy i czasopism obejmuje ponad 2.000 tytułów. Można znaleźć tu bardzo rzadkie zbiory prasy polskiej z XVIII, XIX i XX wieku jak roczniki krakowskiego Czasu i Ilustrowanego Kuriera Codziennego, lwowskiego Słowa Polskiego, Kuriera Poznańskiego i Kuriera Warszawskiego. Z prasy współczesnej: Narodowiec, Zeszyty Literackie, Prasa Polska, Kultura, Tygodnik Powszechny, Polityka, Życie Warszawy itd. Kolekcje prasy podziemnej obejmują ok. 40 tytułów z lat 1976-1980, ok. 1.200 tytułów z lat 80, w tym 150 z okresu Solidarności, jak również ok. 400 książek i broszur. STRONA 4
SPOSÓB DZIAŁANIA I ORGANIZACJA THL Działalność Towarzystwa Historyczno-Literackiego opiera się na statucie z 5 maja 1977 roku (uzupełnionym przez regulamin wewnętrzny), zatwierdzonym przez Conseil d'etat 27 lipca 1977 roku i zgodnym z francuskimi przepisami dotyczącymi instytucji użyteczności publicznej, przyznanym w roku STRONA 5 1866. Towarzystwo składa się z członków zwyczajnych, wspierających, korespondentów i honorowych. W kwietniu 1989 roku THL liczyło 554 członków, z czego 346 we Francji i 208 za granicą. Towarzystwo zarządzane jest przez Radę Administracyjną składającą się z 9 do 16 członków wybieranych przez Walne Zebranie, w tajnym glosowaniu, na 5 lat, spośród członków zwyczajnych. Skład obecnej Rady, ukonstytuowanej 23 maja 1989 roku, jest następujący: prof. Andrzej Folkierski prezes, Leszek Talko wiceprezes, prof. Marie-Thćrse Vido-Rzewuska sekretarz, Władysław Tarnowski skarbnik, dr Andrzej Ciechanowiecki, prof. Tadeusz Domański, ks. prał. Witold Kiedrowski, dr Anna Łucka, mecenas Marc de Montfort, dr Zdzisław Najder, Wiridiana Rey, mecenas Bolesław Szpięga, dr Jerzy Ursyn Niemcewicz, Elżbieta Zamoyska (zmarła 18 września 1989). Prezes reprezentuje Towarzystwo we wszystkich czynnościach administracyjnych i rozporządza wydatkami. Celem Towarzystwa jest rozpowszechnianie wiedzy o Polsce, o jej historii, literaturze i sztuce na całym świecie, szczególnie poprzez rozwój współpracy francusko-polskiej. THL organizuje odczyty, konferencje, wykłady naukowe, wystawy okolicznościowe, zbiera książki i czasopisma, manuskrypty oraz dzieła sztuki, przyczynia się do rozwoju Biblioteki Polskiej w Paryżu, przyznaje stypendia naukowe (fundusz Jana Brzękowskiego studia literackie, fundusz Stanisława Lama studia historyczne). Towarzystwo zarządza, poprzez specjalną Komisję, własnym domem wypoczynkowym La Vistule w Dinard. Budżet THL, prawie w 100% służy prowadzeniu Biblioteki. Wpływy pochodzą z pięciu głównych źródeł: subwencja Fundacji z Brzezia Lanckorońskich wynosi około 80% budżetu, składki członkowskie, subwencje francuskie, dary oraz częściowy zwrot komornego płaconego przez THL Administratorowi Sądowemu, składają się na resztę przychodów. SPOSÓB DZIAŁANIA I ORGANIZACJA BIBLIOTEKI POLSKIEJ Pracami Biblioteki kieruje dyrektor. Od 1 grudnia 1989 funkcję tę pełni Andrzej Krzeczunowicz. Izabella Sołyga prowadzi administrację, Feliksa Biela jest bibliotekarką, dr Marek Prokop archiwistą, Zofia Zdziechowska prowadzi dział muzealny. Towarzystwo zatrudnia 9 osób (w tym 4 osoby na pół etatu) jako stały personel płatny do pracy w Bibliotece. Czytelnia otwarta jest od wtorku do piątku, od godz. 14 do 18 i w sobotę od 10 do 13. Odwiedza ją rocznie ok. 5.000 naukowców i czytelników, którzy korzystają z ok. 20.000 książek i dokumentów. Biblioteka uczestniczy w akcji wypożyczania książek osobom mieszkającym daleko od Paryża za pośrednictwem Biblioteki Narodowej. Personel odpowiada również na kwerendy, na miejscu lub listownie (ok. 1.500 rocznie). Katalogowanie książek, czasopism i archiwów oraz ich konserwacja są stałą troską pracowników Biblioteki. Nad działalnością Biblioteki Polskiej czuwa również Komitet Lokalny ( Comité Local ) powołany przez umowę z PAU w 1893 roku. Obecnym przewodniczącym jest prof. Henri Mazeaud, wiceprezesem Jean-Luc Granier, a sekretarzem-skarbnikiem Stanisław Łucki.
UWAGA COPYRIGHTS STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE STRONA 6 CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE. ŹRÓDŁO: Muzea, biblioteki i archiwa polskie na zachodzie praca zbiorowa, Londyn 1991