KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Sytuacja bytowa rodzin wielodzietnych w Polsce Wrzesień 2002 Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja Nr 918 Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie aktualnej sytuacji bytowej rodzin wielodzietnych. Jako reprezentanta rodziny wielodzietnej przyjęte zostało małżeństwo z 4 i więcej dzieci. Przeanalizowane zostaną takie wyznaczniki poziomu materialnego rodziny jak: przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwie domowym 6-osobowym, przeciętne wydatki na osobę w tych gospodarstwach, warunki mieszkaniowe gospodarstw oraz ich wyposażenie w przedmioty trwałego użytku, odsetek gospodarstw zagrożonych ubóstwem.
BSiE 1 Uwagi wstępne Badania szeroko rozumianego poziomu życia w Polsce prowadzone są systematycznie przez Główny Urząd Statystyczny. Badania te opierają się na analizie budżetów wybranych typów gospodarstw domowych. Najczęściej stosowany jest podział gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomicznych, a więc bada się gospodarstwa pracowników, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, pracujących na własny rachunek oraz emerytów i rencistów. Rzadziej stosowany jest podział gospodarstw domowych według liczby osób i typu rodziny biologicznej. W niniejszym opracowaniu przedmiotem analiz będzie sytuacja bytowa rodziny 6 i więcej osobowej składającej się z małżeństwa z dziećmi. W kategorii tej mieszczą się wszystkie wspomniane grupy gospodarstw. Aktualne badania GUS odnoszą się do 2000 r. i obrazują zmiany w stosunku do 1999 r. 1. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach domowych według typów biologicznych gospodarstwa domowego w 2000 r. Czynnikiem kształtującym poziom i strukturę dochodu rozporządzalnego rodzin jest typ biologiczny gospodarstwa domowego. I tak, w 2000 r., podobnie jak w roku poprzednim, dochody wyższe (o ponad 19%) od przeciętnego dla wszystkich gospodarstw osiągnęły małżeństwa wychowujące 1 dziecko (726,79 zł na 1 osobę). 1 Dochody rodzin z 4 i więcej dziećmi pozostawały natomiast na poziomie niższym od przeciętnego o 52,5%, tj. w wysokości 289,79 zł. Szybciej niż w gospodarstwach domowych rosły ogółem w 2000 r. dochody w małżeństwach wychowujących nie więcej niż troje dzieci. W porównaniu z 1999 r. dochód w rodzinie z 1 dzieckiem na utrzymaniu zwiększył się o 12,1%, gdy w rodzinie z 4 i więcej dziećmi tylko o 0,1%. Wraz ze wzrostem liczby dzieci w rodzinie malało w dochodzie rozporządzalnym gospodarstwa znaczenie dochodów uzyskiwanych z pracy najemnej, a coraz większej wagi nabierały dochody ze świadczeń socjalnych, prac dorywczych oraz darów. I tak, w rodzinach wielodzietnych (4 i więcej dzieci) dochody ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych i innych świadczeń socjalnych stanowiły 21,0% całości dochodu (w rodzinach z 1 dzieckiem 12,6%), z darów od osób prywatnych odpowiednio 6,4% oraz 4,4% oraz pracy dorywczej 2,4% i 1,2%. Tak jak przed rokiem, wyższy poziom dochodu rozporządzalnego wiązał się z wyższym poziomem wykształcenia. W gospodarstwach, w których głowa rodziny posiadała wyższe wykształcenie, przeciętny dochód było ponad 80% wyższy niż w gospodarstwach ogółem (w 1999 r. o ponad 70%) i właśnie w tej zbiorowości gospodarstw dochody rosły najszybciej. 2. Przeciętne miesięczne wydatki na osobę w gospodarstwach domowych według typów biologicznych gospodarstw w 2000 r. Różnice w poziomie i strukturze wydatków są znaczne w zależności od typu rodziny biologicznej tworzącej gospodarstwo domowe. W 2000 r., podobnie jak w latach poprzednich, najwyższy poziom wydatków miały małżeństwa bezdzietne (902,22 zł na osobę). Wy- 1 Wszystkie przytoczone dane liczbowe pochodzą z następujących publikacji GUS: Warunki życia ludności w 2000 r., GUS, Departament Warunków Życia, Warszawa 2001, Zróżnicowanie warunków życia ludności w Polsce w 2001 r, GUS, Departament Statystyki Społeczne, Warszawa 2002 r.
2 BSiE datki te były o 50,5% wyższe niż w gospodarstwach ogółem. Wydatki wyższe od przeciętnych krajowych (721,59 zł) odnotowano także w rodzinach z 1 dzieckiem na utrzymaniu. Ma to związek z relatywnie wysokimi dochodami wymienionych grup rodzin. W pozostałych gospodarstwach małżeństw z dziećmi na utrzymaniu wydatki na osobę malały wraz ze wzrostem liczby dzieci i były niższe od przeciętnych w kraju. I tak, w rodzinach z 2 dzieci wynosiły 565,63 zł, z 3 dzieci 435,80 zł, a z 4 i więcej 294,03 zł. Wydatki na osobę w rodzinach z największą liczbą dzieci były o prawie połowę (49,9%) niższe od przeciętnych. Wraz ze wzrostem liczby dzieci w rodzinie wzrastał w wydatkach gospodarstw udział wydatków na żywność. Dlatego też w grupie małżeństw z 4 i więcej dziećmi na utrzymaniu udział wydatków na żywość był najwyższy i wynosił 42,7%, podczas gdy w rodzinie z 1 dzieckiem 27,0%. W gospodarstwach rodzin wielodzietnych daje się zauważyć najniższy w porównaniu z innymi typami gospodarstw udział wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii (w tym i stałe opłaty mieszkaniowe), wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego, transport oraz łączność, a także usługi medyczne. Natomiast gospodarstwa te mają największy udział wydatków na artykuły przeznaczone do celów edukacyjnych, co wiąże się z uczestnictwem dzieci i młodzieży w oświacie. Wielkość i struktura spożycia żywności związana jest z wielkością i składem osobowym rodzin. W miarę wzrostu liczby dzieci w rodzinie spożycie żywności maleje, z wyjątkiem artykułów najbardziej podstawowych. I tak, w rodzinach wielodzietnych obserwuje się wyższe miesięczne spożycie na osobę takich produktów jak: pieczywo, mąka, mleko, ziemniaki, cukier. Z drugiej strony niższa jest konsumpcja artykułów droższych, tj. mięsa i jego przetworów, drobiu, ryb, a także warzyw i owoców. Tablica nr 1. Przeciętne miesięczne spożycie niektórych artykułów żywnościowych na osobę w gospodarstwach domowych Wyszczególnienie z 1 dzieckiem z 4 i więcej dziećmi Pieczywo kg 5,99 6,59 Mąka kg 0,90 1,06 Mięso w kg w tym: surowe drób 5,48 3,02 1,30 3,93 2,22 0,89 Przetwory mięsne i inne produkty zawierające mięso w kg 2,32 1,63 Wędliny wysokogatunkowe w kg 0,54 0,19 Ryby w kg 0,46 0,24 Mleko w l 4,20 5,35 Owoce w kg 4,28 2,74 Warzywa w kg 5,18 3,90 Ziemniaki w kg 6,61 7,65 Cukier 1,48 1,55 Źródło: Warunki życia ludności w 2000 r., GUS, Warszawa 2001, s. 148. W 2000 r. (w porównaniu z 1999 r.) w analizowanych typach gospodarstw domowych wystąpiły takie same trendy odnośnie dynamiki konsumpcji zmalało spożycie pieczywa, mięsa, mleka oraz cukru, a zwiększyło ryb, owoców oraz tłuszczów i olejów roślinnych.
BSiE 3 Obliczenia dotyczące ilości energii i składników odżywczych z żywości w sposób bardziej precyzyjny obrazują różnice między typami biologicznych rodzin. Zwraca przy tym uwagę bardzo niski poziom spożycia białka roślinnego w gospodarstwach rodzin z dużą liczbą dzieci, podczas gdy różnice odnoszące się do pozostałego spożycia nie są już tak znaczne. Tablica nr 2. Przeciętne miesięczne spożycie na osobę w przeliczeniu na wartość energetyczną i odżywczą w 2000 r. według wybranych typów biologicznych gospodarstwa domowego Wyszczególnienie Jednostka miary z 1 dzieckiem z 4 i więcej dziećmi energia kcal 1970 1894 białko ogółem g 59,9 54,0 białko zwierzęce g 37,0 30,3 białko roślinne g 22,9 2,7 tłuszcze g 81,2 69,2 węglowodany przyswajalne g 245 258 Źródło: Obliczenia Zakładu Ekonomiki i Wyżywienia Instytutu Żywności i Żywienia na podstawie danych GUS, Warunki życia.. op. cit. s. 150. 3. Ocena warunków mieszkaniowych Na warunki mieszkaniowe rzutuje w zasadniczym stopniu wielkość gospodarstwa domowego. Im mniejsze liczebnie jest gospodarstwo, tym większa powierzchnia użytkowa mieszkania przypada na 1 osobę i mniej osób zamieszkuje izbę czy pokój. Rzeczywisty obraz sytuacji mieszkaniowej rodzin przybliża porównanie wielkości mieszkania z liczebnością gospodarstwa (liczbą osób w rodzinie). W będących w najkorzystniejszej sytuacji mieszkaniowej (pod względem wskaźników zagęszczenia i zaludnienia) gospodarstwach liczących do 3 osób, na 1 osobę w 2000 r. przypadało przeciętnie 21 m 2 powierzchni użytkowej mieszkania, niespełna 1 osoba na izbę i 1,15 osoby na pokój. Sytuacja gospodarstw liczniejszych już zmienia się zasadniczo, szczególnie składających się z co najmniej 6 osób. W tych gospodarstwach na 1 osobę przypadało tylko ok. 12 m 2, na 1 izbę 1,54 osoby, a na 1 pokój 2,05 osoby. W odniesieniu do rodzin wielodzietnych największy ich odsetek zajmował (36,5) mieszkania 4-izbowe, o powierzchni 80-109 m. Co trzecia jednak analizowana rodzina zajmowała mieszkanie nie przekraczające trzech izb, z czego ok. 7% zaledwie 1-2 izbowe. Jeśli za umowne minimum dla rodziny do 4 osób przyjąć wskaźnik 1 osoby na 1 izbę, a dla rodzin większych liczbę izb mniejszą o jeden aniżeli liczba osób w rodzinie, to okazuje się, że w warunkach nie spełniających tego minimum mieszkało 13,5% małżeństw z 1 dzieckiem i aż 64% z 4 i więcej dzieci. Badania subiektywnej oceny dotyczące jakości użytkowanych mieszkań oraz poziomu zadowolenia ze swojej sytuacji mieszkaniowej wykazały, że w opinii 27,6% gospodarstw domowych (nie posiadających w swoim składzie osoby niepełnosprawnej) zajmowane przez nie mieszkanie jest zdecydowanie za małe. 2 Taką opinię wyrażały przede wszystkim gospodarstwa ludzi młodych. 2 Zróżnicowanie warunków życia ludności w Polsce w 2001 r., GUS, Departament Statystyki Społecznej, Warszawa 2002, s. 134.
4 BSiE Tablica nr 3. Struktura gospodarstw domowych (w %) według wielkości gospodarstwa i wielkości zajmowanego mieszkania w 2000 r. Wyszczególnienie Gospodarstwo 6 i więcej osobowe Liczba izb w mieszkaniu 1 0,2 2 6,9 3 27,3 4 36,5 5 15,8 6 7,9 7 i więcej 5,2 gospodarstwa domowe ogółem 100,0% Powierzchnia użytkowa mieszkania 29 m. kwadr. i mniej 0,6 30-39 m. 4,3 40 49 m. 9,7 50-59 m. 11,1 60-79 m. 26,5 80-109 m. 28,2 110 i więcej 19,6 ogółem 100,0% Źródło: Warunki życia. op. cit. s. 155. W stosunku do 1999 r. praktycznie nie odnotowano zmian w podstawowych wskaźnikach mieszkaniowych badanych gospodarstwach domowych. 4. Wyposażenie gospodarstw domowych w przedmioty trwałego użytku Niewątpliwie istnieje wyraźna korelacja pomiędzy poziomem uzyskiwanych przez dany typ gospodarstwa domowego dochodów a jego wyposażeniem w różnego rodzaju dobra trwałego użytku. Na rodzaj wyposażenia wpływa też w znacznym stopniu obecność i liczba dzieci w rodzinie. Gospodarstwa z dziećmi na utrzymaniu częściej niż inne mają automat pralniczy, kuchenkę mikrofalową, maszynę do szycia, sprzęt grający, sprzęt komputerowy, a ze środków transportu rower, motorower. W porównaniu z 1999 r. wzrósł odsetek gospodarstw małżeństw z dzieckiem, które weszły w posiadanie zmywarki do naczyń (najwyższa dynamika), drukarki, kamery video, komputera osobistego, kuchenki mikrofalowej, środków transportu (łącznie z samochodem). W gospodarstwach rodzin wielodzietnych poprawiło się wyposażenie w zmywarkę do naczyń, drukarkę, odtwarzacz CD, kamerę video, kuchenkę mikrofalową, urządzenia do odbioru tv satelitarnej lub kablowej. W analizowanych typach rodzin zmniejszyła się ilość posiadanych przez nie odbiorników radiowych, radiomagnetofonów, gramofonów, wzrosła zaś liczba zestawów zawierających co najmniej dwa z wymienionych urządzeń (tzw. wież).
BSiE 5 Tablica nr 4. Zmiany w wyposażeniu gospodarstw domowych w niektóre przedmioty trwałego użytkowania w 2000 r. w porównaniu z 1999 r. (1999 = 100) Przedmioty trwałego użytkowania z 1 dzieckiem z 4 i więcej dziećmi odbiornik radiowy 97,5 99,4 odbiornik telewizyjny do odbioru kolorowego 100,7 99,9 urządzenie do odbioru tv satelitarnej lub kablowej 103,5 114,0 odtwarzacz płyt kompaktowych 108,5 144,3 zestaw do odbioru i odtwarzania tzw. wieża 106,1 109,4 radiomagnetofon 93,5 94,8 magnetowid 96,1 92,8 kamera video 131,0 190,0 komputer osobisty 124,0 128,7 drukarka 142,9 184,2 automat pralniczy 101,4 103,9 chłodziarka 99,5 99,1 zamrażarka 97,0 86,0 odkurzacz elektryczny 100,3 99,9 kuchenka mikrofalowa 123,9 120,4 zmywarka do naczyń 220,0 350,0 maszyna do szycia 94,0 95,1 rower 101,9 97,4 motocykl, skuter, motorower 116,7 70,5 samochód osobowy 105,3 99,1 Źródło: Warunki życia... op. cit. s. 171. Tablica nr 5. Gospodarstwa domowe wyposażone w niektóre przedmioty trwałego użytkowania w 2000 r. Przedmioty trwałego użytkowania z 1 dzieckiem z 4 i więcej dziećmi odbiornik radiowy 47,6 52,1 odbiornik telewizyjny do odbioru kolorowego 99,0 96,3 urządzenie do odbioru tv satelitarnej lub kablowej 62,9 35,9 odtwarzacz płyt kompaktowych 15,4 8,8 zestaw do odbioru i odtwarzania tzw. wieża 57,0 26,8 radiomagnetofon 59,3 62,3 magnetowid 74,3 46,3 kamera video 7,6 3,8 komputer osobisty 24,8 12,1 drukarka 16,0 7,0 automat pralniczy 84,4 63,9 chłodziarka 98,1 97,7 zamrażarka 41,8 45,9 odkurzacz elektryczny 96,7 89,8 kuchenka mikrofalowa 27,0 11,8 zmywarka do naczyń 3,3 2,8 maszyna do szycia 42,6 46,4 rower 64,7 81,4 motocykl, skuter, motorower 3,5 5,5 samochód osobowy 63,8 45,8 Źródło: Warunki życia.. op. cit. s. 170.
6 BSiE W rodzinach wielodzietnych, w których czynnik rozporządzalnego dochodu ogranicza posiadanie wielu dóbr trwałego użytkowania, poziom wyposażenia w te urządzenia jest o wiele niższy aniżeli w gospodarstwach z 1 dzieckiem. Z drugiej strony, gospodarstwa wieloosobowe mają większą potrzebę użytkowania dóbr niezbędnych dla jego funkcjonowania, stąd też są one lepiej wyposażone w porównaniu z rodzinami mniej licznymi, np. w maszynę do szycia, zamrażarkę, rower, inne (poza samochodem) środki transportu. 5. Ocena sytuacji materialnej rodzin zasięg ubóstwa Stopień zagrożenia ubóstwem uzależniony jest w znacznym stopniu od składu rodziny. Prawdopodobieństwo znalezienia się w sferze ubóstwa jest generalnie tym większe, im większe jest gospodarstwo domowe. Czynnikiem zwiększającym ryzyko ubóstwa jest obecność osób nie posiadających własnych dochodów, a więc przede wszystkim dzieci. Wraz ze wzrostem liczby dzieci w rodzinie wzrasta stopa ubóstwa, mierzona zarówno poziomem minimum socjalnego 3 i egzystencji 4 oraz ustawowej granicy ubóstwa 5. Wyraźnie wyższy od przeciętnego jest odsetek osób ubogich już wśród małżeństw z 3 dzieci. Prowadzone od lat 90-tych analizy zasięgu ubóstwa potwierdzają, że zjawisko to dotyka najczęściej dzieci i młodzież. W 2000 r. w gospodarstwach, w których poziom wydatków był niższy od minimum egzystencji było ok. 12% ogółu dzieci do 14 roku życia i ok. 11% młodzieży w wieku 15-19 lat. Podobnie jak w latach poprzednich, dzieci i młodzież do lat 19 stanowiły bez mała połowę populacji żyjącej w skrajnym ubóstwie, zagrażającym bezpośrednio ich fizycznej egzystencji. Ubóstwem w Polsce relatywnie częściej zagrożeni są osoby młode. Tablica nr 6. Odsetek osób w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem wg typu rodziny biologicznej w 2000 r. Odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się Typ rodziny poniżej minimum socjalnego minimum egzystencji ustawowej granicy ubóstwa z 4 i więcej dziećmi na utrzymaniu 87,4 26,4 40,8 Źródło: Warunki życia.. op. cit. s. 187. Z badań budżetów gospodarstw domowych wynika również, że do czynników zwiększających zagrożenie ubóstwem należy obecność osób niepełnosprawnych. 6 W najtrudniejszej sytuacji są rodziny z niepełnosprawnym dzieckiem. I tak, wśród gospodarstw domowych, w których znajdowało się takie dziecko, stopa ubóstwa skrajnego wynosiła w 2000 r. ponad 14%, gdy w gospodarstwach bez osób niepełnosprawnych 7,6%. 3 Szacowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych minimum socjalne uwzględnia i koszyk dóbr i usług, który mógłby zaspokoić niezbędne potrzeby biologiczne, kulturalne i społeczne rodziny. 4 Minimum egzystencji, przyjęte za miarę ubóstwa skrajnego, uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od poziomu wyznaczonego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia. 5 Kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą (miesięczny dochód netto w gospodarstwie domowym) uprawnia do ubieganie się o przyznanie świadczeń z pomocy społecznej. 6 Tj. osobę posiadającą orzeczenie o inwalidztwie, stopniu niepełnosprawności, niezdolności do pracy lub, w przypadku dzieci uprawnienie do zasiłku pielęgnacyjnego
BSiE 7 Warto także przyjrzeć się wysokości tzw. ubóstwa subiektywnego, będącego subiektywną oceną własnego poziomu życia oraz stabilizacji finansowej i poczucia zagrożenia biedą. 7 Z badań wynika, że dochody niższe od subiektywnej granicy ubóstwa miała ponad połowa (54,3%) rodzin wielodzietnych i 27,5% rodzin z 1 dzieckiem. Obserwuje się, że w miarę wzrostu liczby dzieci w rodzinie zwiększa się udział gospodarstw żyjących poniżej subiektywnej granicy ubóstwa. Tablica nr 7. Zasięg i głębokość ubóstwa subiektywnego w IV kwartale 2000 r. według ważniejszych cech społeczno-ekonomicznych Wyszczególnienie udział gospodarstw poniżej subiektywnej granicy ubóstwa (w %) luka dochodowa (w %) Typy biologiczne gospodarstwa z: -1 dzieckiem 27,5 28,9 z 2 dzieci 31,7 26,3 z 3 dzieci 38,6 30,8 z 4 i więcej dzieci 54,3 27,8 Wiek głowy gospodarstwa domowego poniżej 25 lat 34,1 30,1 25-34 lata 29,4 29,2 35-44 31,8 28,5 45-54 28,8 28,7 55-64 39,3 26,5 65 i więcej 44,5 23,8 Źródło: Warunki życia.. op. cit. s. 190. Dla oceny zjawiska ubóstwa istotne jest także określenie jego głębokości, której powszechnie stosowaną miarą jest wskaźnik luki dochodowej. Wskaźnik ten informuje, o ile procent przeciętny dochód jest niższy od wartości przyjętej za granicę ubóstwa. W przypadku rodzin z dużą liczbą dzieci luka dochodowa była w 2000 r. niższa (27,8%) aniżeli w rodzinie z 1 dzieckiem (28,9%). Luka ta była najwyższa w gospodarstwach, w których głowa rodziny miała mniej niż 25 lat i malała w miarę wzrostu wieku. Można więc wnioskować, że w niekorzystnej sytuacji dochodowej znajdowały się przede wszystkim gospodarstwa osób młodych. Podsumowanie Przeprowadzona analiza budżetów domowych gospodarstw wielodzietnych wskazuje na ogólnie trudną ich sytuację bytową. Składają się na nią: niższe o połowę od przeciętnych dla ogółu gospodarstw dochody rozporządzalne oraz wydatki miesięczne na osobę, częstsze korzystanie ze świadczeń socjalnych, darów oraz niestabilnych dochodów z prac dorywczych, ograniczona konsumpcja droższych artykułów żywnościowych takich jak mięso, drób, ryby, przy wyższym spożyciu artykułów najbardziej podstawowych takich jak: pieczywo, ziemniaki, mleko, niski poziom spożycia białka roślinnego, 7 W uproszczeniu można powiedzieć, że subiektywne granice ubóstwa dla określonego typu gospodarstwa domowego odpowiadają mniej więcej poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczające.
8 BSiE zamieszkiwanie znacznego odsetka rodzin wielodzietnych (64%) w warunkach nie spełniających norm zagęszczenia, niski stopień wyposażenia gospodarstw w wiele przedmiotów trwałego użytkowania, pozostawanie 87,4% osób z gospodarstw wieloosobowych poniżej minimum socjalnego i 26,4% poniżej minimum egzystencji. Wykorzystana literatura 1. M. Daszyńska, Sytuacja bytowa rodzin. Tendencje zmian, Polityka Społeczna nr 4/2002. 2. A. Kowalska, Zmiany struktury społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych i ich uwarunkowania, Polityka Społeczna nr 4/2002. 3. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskie 2001, GUS, Warszawa. 4. Warunki życia ludności w 2000 r. GUS, Departament Statystyki Społecznej, Warszawa 2001. 5. W. Warzywoda-Kruszyńska, Przemiany struktury rodziny a bieda dzieci, Polityka Społeczna nr 4/2002. 6. Zróżnicowanie warunków życia ludności w Polsce w 2001 r., GUS, Departament Statystyki Społecznej, Warszawa 2002.