Kmpleks Riese Jdąc dzi ś d strn Świdnic w kierunku Gór Swich przejeżdż si ę bk wielu miejsc, które bł kied ś części ą wielkieg z- łżeni budwlneg. N pierwsz rzut k wdj ą si ę nie mieć z nim żdneg związku. Kilk z nich zstł jednk wekspn- wne jk trkcje wrte bejrzeni. Pzstłe skrwj ą dwne nzw miejscwści widnieją ce tlk n strch mpch. Inne z klei s ą widczne dpier wted, kied fktcznie si ę ich szu- k. Celem tej strn jest przbliżenie wielwą tkwej histrii tzw. kmpleksu Riese, przede wszstkim z ś lsów sób które pprzez ktrżnicz ą prc ę przcznił si ę d jeg pwstni prcwników przmuswch, jeńców wjennch, więź niów filii bzu kncentrcjneg Grss-Rsen zzwczj przpł cją c t uszczerbkiem n zdrwiu bąd ź utrt ą żci. Pndt umżliwie- nie ptencjlnemu turście, nie zrientwnemu w zwiłś cich temtu, swbdne prusznie si ę p terenie sttniej i bdj njwiększej budw Trzeciej Rzesz. 1
Drgie Cztelniczki, Drdz Cztelnic! Niniejsz brszur m z zdnie umżliwi ć Pństwu wędrówk ę p kmpleksie Riese. Znjdziecie tu Pń stw w klejnch, krót- kich tekstch infrmcje pszczególnch miejscch z nim związnch, jk równie ż pjęci dtczące temtu nszeg pr- jektu edukcjneg. Mm ndziej ę, że dzięki temu umż liwim Pństwu rientcj ę w smej tpgrfii kmpleksu, jk i kntek- ście histrcznm teg miejsc. Autrz Wspiern przez Fundcj ę Pmi ęć, Odpwiedziln ść, Prz- szłść i Fundcj ę Rbert Bsch. Brszur pwstł w rmch prjektu Wrsztt histrczn Eu- rp Fundcji Pmi ęć, Odpwiedziln ść, Przszł ść w Berli - nie. Uczestnic prjektu: Annemrie Frnke kierwnik Miejsc Pmię ci Fundcji Krzż - w dl Przumieni Eurpejskieg; Chrltte Veit krdntrk prjektu; Ulrike Ernst krdntrk prjektu; dr Rent Kblrz prcwnik nukw Centrlneg Muzeum Jeńców Wjennch w Łmbinwice-Oplu; Mriusz Zjączkwski prcwnik Biur Edukcji Publicznej In- sttutu Pmięci Nrdwej Oddzi ł w Lublinie; Mnik Szurlej prcwnik Miejsc Pmię ci Fundcji Krzż w dl Przumieni Eurpejskieg; Jhnn Grutzbuch prcwnik Miejsc Pmię ci KZ Mittelbu- -Dr. 2
WSTĘP Kmpleks Riese Międz 1943 1945 r. w Gó- rch Swich (cz ęść ś rdkwch Sudetów) prwdzne bł pr- ce budwlne nd kmpleksem sztlni, którch funkcj użtkw nie jest d dzi ś w- strczjąc zbdn. Niemiec- kie źródł wskzuj ą n t, ż e swigórskie pdziemi mił mie ć łączn ą pwierzchni ę 35 km kwdrtwch. Prwdpdbnie znjdwł si ę tm 20 kwter gł ówn Hitler. Pz tm w Górch Swich plnwn umiejscwienie tkże dwódz- tw wjsk niemieckich rz instlcji przemsł wch. D budw Riese zngż wn prcwników przmuswch, jeńców wjennch i więź niów KL Grss Rsen. Więź niwie bli przetrzmwni w bzch zewnętrznch AL Riese będące- g fili ą KL Grss Rsen. Obz zewnę trzne zlklizwne bł w pbliż u sztlni rz biektów nziemnch kmpleksu. Obz zewnętrzne AL Riese Gł uszc (Wüstegiersdrf), Klce (Dörnhu), Gł uszc Górn (Oberwüstegiersdrf), Wlim (Wüstewltersdrf). W czterech wż ej wmieninch dużch bzch zewnę trznch przetrzmwn więźniów skie- rwnch d prc przmuswej prz budwie Riese. Więź niów przetrzmwn w istniejącch ju ż budnkch fbrk znjdującch si ę w centrum wspmninch miejscwś ci (np. Klce/Dörnhu). Fkt ten móg ł prwdzi ć d kntktów więźniów z klicz- n ą ludnści ą niemieck ą, n c wrźnie wskzuj ą wspmnieni mieszknki Wlimi. Zmek Ksi ąż i Pł c Jedlin Zdrój Zrówn Zmek Ksi ąż (Schlss Fürstenstein), jk i pł c w Jedlinie Zdrój (Schlss Bd Chrlttenbrunn) w kntekś cie wdrze ń zwią znch z Riese s ą tkż e biektmi wrtmi zbczeni. Od 1944 r. z rmieni Orgnizcji Tdt przebw ł tm dpwiedziln z budw ę kierwnik Xver Drsch. Złż n przez Fritz Tdt rgnizcj przedstwi Albertwi Speerwi swje ł pln c d budw, p tm jk prwdząc wcześniej pr- ce budwlne firm Schlesische Industriegemeinschft AG (Spół k Akcjn Ś lą skiej Wspólnt Przemsłwej) k- zł si ę nieefektwn. Zmek Ksi ąż w rmch zmierze ń bu- dwlnch mi ł stnwi ć re- prezenttwn ą kwter ę Hitle- r. Sztlnie Znnch jest dzisij 7 sztlni w Górch Swich wchdzącch w skł d kmpleksu Riese : Rzeczk (Drfbch), Jugwice (Oberdrf), Wł drz (Wlfsberg), Sbl (Rmenberg), Sklec (Flkenberg), Osówk (Säuferhöhen) rz Zmek Ksi ąż (Schlss Fürsterstein). Sztlnie mj ą pdbn ą budw ę. Pdziemi w Rzeczce (Drfbch) bejmwł 2,5 ts. m kwdrtwch i bł ju ż w 15 prc. wbetnwne. 3
D sztlni prwdził trz wejś ci. Z klei sztlnie w Jugwicch bł wdrąż ne tlk n długś ci k. 500 m. Ntmist w Osówce (Säuferhöhen) prce budwlne bł brdziej zwnswne; 1,7 ts. m w frmie dwóch pdłuż nch i czterech pprzecznch krtrz. Pz tm znjdw ł si ę tm szb, któr prwdzi ł d leżą cch pwż ej budnków w lesie. Sztlnie n Sblu (Rmenberg) mił trz wejści i dług ść k. 700 m. Równie ż w ich bezpś rednim sąsiedztwie rzpczęt budwę ndziemnch budnków. Trz kmpleks sztlni są becnie udstę pnine turstm: Osówk, Wlim i Włdrz. Wchdząc d sztlni rzuc się w cz rzmir teg nierelistczneg przedsięwzięci bu- dwlneg. Jest t jeden z wielu przkłdów nrdws- cjlistcznej meglmni. 4
SŁOWNICZEK Obz zewnę trzne KL Grss - Rsen Sstem bzów zewnę trznch Grss - Rsen nrdwi scjliści zczęli rzbudww ć w 1942 r. Wówczs pwstł pierwsz bóz prc we Wrcłwiu (Breslu-Liss). Dl- sz rzbudw rzpczęł się w rku 1944. Wpłw n t mi- ł, defict sił rbczej w dlnśląskim przemśle spw- dwn pbrem męż czzn d wjsk, jk równie ż przenie- sienie tutj z głę bi Niemiec zkłdów zbrjeniwch. Kmendnturze KL Grss - Rsen pdleg ł tkże bóz prc przmuswej dl Żdów przeję- t przez rgnizcję Schmelt. Ogół em w Sudetch pwstł niec pnd 100 b- zów zewnę trznch, z którch zdecdwn większ ść w bez- pśrednim sąsiedztwie zkł- dów przemsł u zbrjeniweg. D njwiększch z nich nle- żł m.in.: Mił szce (AL Fünfeichen), Brzeg Dln (AL Dhenfurth), Kmienn Gór (AL Lndeshut) i AL Riese. Międz innmi z prc więź- niów krzstł nstępują ce firm: Zkł d Chemicz w Brzegu Dlnm (p wjnie Zkłd Chemiczn Rkit ), f- brk zbrjeniw w Miłsz- cch (p wjnie Fbrk Smchdów Jelcz - Lskwice) rz fbrk FAMO we Wrcłwiu, któr mię dz innmi prdukwł silniki d sm- ltów i ut wjskwe (p wjnie Dlmel ). Obz zewnętrzne pdzielne bł n trz ktegrie: 1) przeznczne dl więźnirek z Wę gier i Plski, 2) przeznczne zrówn dl mężczzn, jk i k- biet, 2) włącznie dl męż- czzn. Więź niwie prcwli w przemśle zbrjeniwm i tek- stlnm, w kń cwm etpie wjn tkże prz budwie k- pów i frtfikcji. Obóz prc Riese AL Riese skłd ł si ę z 4 du- żch i 12 mniejszch pdbzów. Bł ne dministrwne przez OT. Przpuszcz si ę, ż e międz 1943 i 1945 r. prze- trzmwn w niech w sumie 13,3 ts. więźniów. Pilnwł ich 853 strżników pdległ ch siedmiu ficerm Wehrmchtu. Ci z klei bli pdkmendnmi SS Huptsturmführer Krl Bebl. Kierwnikiem dministrcji b ł SS-Obersturmfüh- rer Albert Lütkemeer, zś lekrzem bzwm dr Heinrich Rindfleisch. Pdległ mu 63 lekrz i 56 snitriusz wię ziennch. Od jesieni 1944 r. Rindfleisch prcw ł w urządznm w Klcch (Dörn- hu) centrlnm rewirze. Ogółem wkzn 3648 przpd- ków zgnów więź niów wskutek chrób i wcieńczeni będą- cch nstę pstwem niedbru żwnści, ciężkiej prc fi- zcznej rz krutneg trktwni przez strż ników. Udkumentwn równie ż depr- tcj ę 857 więźniów d Oświę- cimi (KL Auschwitz), którz prwdpdbnie zginęli w k- mrch gzwch, tkż e 14 egzekucji z pdejmwnie prób ucieczki. Wrz ze zbli- si ę frntu bz z- stł ewkuwne. Dziewięć tsięc więź niów pprwdzn żniem przez Trutenu d Flssenbug, Bergen-Belsen i d bzu 5
zewnę trzneg Muthusen - Ebensee. Pdczs mrszów śmierci zginęł pnd 250 więźniów. Cz ęść jednk pz- stł w AL Riese, gdzie d- czekł swbdzeni przez wjsk swieckie. P uwlnieniu pnd 150 z nich zmrł w nstę pstwie pbtu w bzie. Ostteczn ą liczb ę fir śmiertelnch zwią znch z funkcjnwniem AL Riese szcuje si ę n blisk 5 ts. sób. Filie AL Riese W Gł uszc (Wüstegiersdrf) lub Jedlince (Tnnhusen) pwst ł pierwsz bóz AL Riese. Dw tsiące więźniów prze- trzmwnch bł w trzpię- trwm budnku fbrki, tcznm drutem klczstm. Pilnwni bli przez 75 strżników. Njwięcej więź- niów przdzielnch bł d budw sztlni rz budw trów n Sblu (Rmenwerk) i Osówce (Säuferhöhen). Wknwli równie ż inne prce, któ- re łączł si ę z budw ą. Niektórz z więź niów zstli p selekcji przeprwdznej przez lekrz bzweg Rindfleisch deprtwni d Oświę cimi (KL Auschwitz). P wjnie budnek ten b ł pnw- nie użtkwn jk fbrk. Równie ż w Klcch (Dörnhu) złż n pd kniec 1943 r. bóz w budnku fbrcznm. W bzie przetrzmwn d 2 ts. więźniów. Od pł w 1944 r. bóz spełni ł funkcj ę cen- trlneg rewiru chrch, w którm zmrł wielu więźniów. Więź niwie bzu w Klcch (AL Dörnhu) bli kierwni d budw dróg, sztlni tkż e prc melircjnch. Od zkń czeni wjn d dni dzisiejszeg budnek jest użtkwn jk fbrk. W Wlimiu (Wüstewltersdrf) w niecznnm wrsztcie tkckim d listpd 1943 r. znjdw ł si ę bóz dl 1,5 ts. więźniów. P jeg likwi- dcji wskutek epidemii tfusu w czerwcu 1944 r. złż n tm szpitl z 600 łóż kmi dl prcwników OT. Obóz w Głuszc Górnej (Obe- rwüstegiersdrf) zwn bł równie ż AL Schtterwerk. Od 400 d 500 przetrzmwnch tm więźniów prcwł w k- mieniłmie, któr zptr- w ł budw ę w Osówce (Säufer- höhen) i Sblu (Rmenwerk). Resztki brków widczne są d dzi ś. Obóz Wł drz (AL Wlfsberg) mię dz Jugwicmi (Husdrf) Wlimiem (Wüstewltersdrf) b ł njwię kszm bzem AL Riese. Według źróde ł w list- pdzie 1944 r. przetrzmwn w nim k. 3 ts. więź niów. Musieli ni wknw ć gł ównie prce prz budwie sztlni, tkże inne prce trnsprt- w-budwlne. Wielu więź niów mieszkł jednie w nmi- tch, c szczególnie jesienią i zim ą znczł ktstrfl- ne wrunki btwe. We Włd- rzu (AL Wlfsberg) dntwn 612 zgnów z pwdu wpdków prz prc, wczerpni, chrób i egzekucji. Ju ż w lutm 1945 r. bóz zst ł ewkuw- n. Ruin budwli mżn jesz- cze dzi ś dnle źć w lesie, pdbnie jk wiele skmienich wrków cementu, które ł pzstł p bł m mgznie bzwm. 6
W grudniu 1944 r. pwst ł w Jedlince (Tnnhusen) centrln rewir chrch, któr w przeciwień stwie d bzu w Klcch (AL Dörnhu) mił służ ć lżej chrm więź nim. Bli ni przetrzmwni w czterech murwnch brkch. Nie s ą znne szczegół dt- czące klicznś ci ewkucji rz swbdzeni bzu. Widm tlk, że przez jkiś czs p wzwleniu budnek ndl spełni ł funkcje szpi- tl. Trz brki s ą dzi ś z- dptwne n budnki mieszklne rz przedszkle. W AL Märzbchtl pwst ł w czerwcu 1944 r. bóz dl k- 800 więźniów. Większść prcwł prz Sblu (Rmen- werk). Równie ż tutj dr Rind- fleisch przeprwdz ł selek- cj ę więź niów z przeznczeniem ł d Oświę cimi (KL Auschwitz). W pździerniku 1944 r. kmen- dnt AL Riese pleci ł skn- centrwnie wszstkich więźniów pniż ej szesnsteg rku żci. Trzstu jeden mł dch ludzi zstł deprtwnch d Oświę cimi (KL Auschwitz). W klic pzstł frgment dwnej zbudw bzwej. Mię dz bzmi Märzbchtl i Zimn (Kltwsser) pwstł bóz w Lärche. W pwstł m dpier w grudniu 1944 r. bzie przetrzmwn d 2 ts. więźniów. Bli ni skie- rwni d prc prz budwie kmpleksu Sbl (Rmenwerk). Ju ż w stczniu 1945 r. rzp- częł si ę stpniw ewkucj bzu. Jeszcze dzi ś widczne s ą pzstłści budnków. Obóz Zimn (AL Kltwsser) znjdw ł si ę międz Głuszcą Górn ą (Oberwüstegiersdrf) Zimn ą (Ktwsser). Od sierp- ni rku 1944 przetrzmwn tu d 2 ts. więź niów. Bli ni strzeż eni przez k. 100 strżników SS, którz wedł ug zezn ń ś widków nie cfli si ę przed użciem sił. Obóz zst ł rzwią zn w grudniu 1944 r. Jeszcze dzi ś mż n rzpzn ć fundment budwli. Obóz Ksi ąż (AL Fürstenstein) pwst ł w pbliż u zmku. Przetrzmwn w nim d 700 d 1000 więź niów, którch kierwn gł ównie d budw sztlni pd zmkiem. O istniejącch jeszcze dzi ś reszt- kch bzu ś widcz tblic pmiątkw. Obóz Sklec (AL Flkenberg) b ł płżn międz miejsc- wścimi Bjnice (Ludwigs- drf) Sklec (Flkenberg). Bł tm przetrzmwnch d 1,5 ts. więź niów. Zmuszeni bli d prc prz budwie sztlni Sklc. Obóz zstł zlikwidwn w lutm 1945 r. Pzstłści brków s ą wi- dczne d dzi ś. Obóz Olszniec (AL Erlenbusch) pwst ł w mju 1944 r. i przeznczn b ł dl k. 500 więź niów, którz bli ni dpwiedzilni z dstw ę m- terił ów budwlnch dl sztlni we Włdrzu i Jugwi- cch. W mju 1945 r. strżni- c SS uciekli przed Armią Czerwn ą pzstwijąc więź- niów. P bzie nie zchwł si ę żdne śld. Jedlin Zdrój (Bdschrlttenbrunn) Jedlin Zdrój, płż n w pbliżu Włbrzch wie ś, d płw XVIII w. nleżł d 7
księstw świdnickieg. Pdczs II wjn ś witwej z pwdu bliskś ci Gór Swich i w rmch plnów budwlnch Riese, w pł cu z XVII wie- ku złżn njpierw siedzibę Głównej Drekcji Spółk Ak- cjn Wspólnt Przemsł w Śląsk, nstę pnie Orgniz- cj ę Tdt. W Jedlinie Zdrój złż n w kwietniu i mju 1944 r. bóz zewnę trzn AL Tnnhusen. Pierwszmi więźnimi, którz przbli d bzu bli grecc, plsc i węgiersc Ż dzi. Prcwli ni prz budwie sztlni i budnków klejwch, jk równie ż prz zł dwwniu i rzłdwwniu wgnów kle- jwch. Gł ówn kwter Hitler Riese Pms ł budwni umcninch kwter dl dgnitrz III Rzesz rz dwództw wjsk niemieckich nrdzi ł si ę wrz z wbuchem II wjn świtwej. Pniew ż Hitler b ł przwódc ą plitcznm i zwierzchnikiem si ł zbrjnch, miejsc w którch przebwł wrz z njbrdziej zufnmi sbmi d rku 1938 kreś ln minem kwter głównej Hitler (FQU). Bł n ztem miejscem, w którm Führer pdejmwł njwż niejsze deczje związne z dził nimi wjennmi prwdznmi n wszstkich frntch II wjn ś witwej. Pdczs njzdu n Plsk ę jesieni ą 1939 r. Hitler przemieszcz ł si ę tzw. Snderzug. Pdczs wjn wbudwn gółem 20 gł ównch kwter, z którch nie wszstkie bł dkń czne. Njsłnniejszm przkł dem jest Wilcz Szniec (Wlfschnze). Wżne dl FQU bł psidnie w decdują cch strtegicznie mmentch psidnie płą czeni d sstemu kmunikcjneg, mżliwś ci chrnne i mskują ce, blisk ść dwrc klejweg z mżliwś cimi pdstwieni tzw. Snderzug, prt ltnicz i centrum kmunikcjne (stą d musił b ć wsł ne bezpśrednie rzkz). Autrz Frnz W. Seidler i Deiter Ziegert wchdz ą z złż eni n pdstwie przenlizwnch źróde ł, ż e knstrukcj w Górch Swich bł prwdpdbnie nieukńczn ą kwter ą główną Hitler. Pwłuj ą si ę n dkument, któr zstł sprzą dzn w 1944 r. przez rchitekt kmpleksu Siegfried Schmelcher pd nzw ą Tjemnicz Sprw Rzesz 91/44 i wszstkie zgrmdzne dt i fkt budwnej przez Orgnizcję Tdt FQU. Pwłuj ą si ę pz tm n zpiski dzienne Le Müller, zstę pc Schmelcher, jk źródł. We wrześ niu 1943 r. budw Riese zstł mówin przez Speer OT Drschwi z wż szm budwniczm Müllerem i ju ż w listpdzie rzpczęł si ę prce w Górch Swich. Z pwdu swjeg gegrficzneg płżeni bł t zplnwne jk nmistk Wilczeg Szńc. Stąd mił b ć prwdzne percje wjskwe n wschdzie. Plnwne bł pdziemne kwter prcwnicze i mieszklne dl FQU le 8
równie ż dl Nczelneg Dwództw Wjsk Lą dwch (OKH), Nczelneg Dwództw Wjsk Ltniczch (OKL), Reichsführer SS, rz ministr sprw zgrnicznch Rzesz. Mił te ż pwstć kwter dl si ł wsprci i chrn. Celem bł wbudwnie d sierpni 1945 r. zbezpieczneg przed bmbmi miejsc prc i mieszkni. Knstrukcj mił ksztw ć 130 mln mrek, bł t czter rz więcej niż ksztw ł Wilcz Szniec. Pierwszeń stw prz prcch budwlnch mił pdziemne knstrukcje. Plnwn wielk ść Riese przerstł dtchczswe pln. Nleżł d nich zmknię te w sbie pjedncze knstrukcje pnd 10 km kwdrtwch, które nie bejmwł równie ż Zmku Ksi ąż. Płż enie w Górch Swich bł idelne dl FQU. Jednk- że regin nie dspnwł płą czeniem telegrficznm, njbliższe bł w Ś widnic. Z pwdu prblemów z dstę pem d mterił ów, budw linii kblwej prwie w góle nie pstępwł. Dl zrelizwni tch kncepcji sklkulwn zptrzebwnie n 9,5 ts. prcwników. Pz tm ptrzeb bł pnd 359 ts. m sześciennch betnu. Cł knstrukcj mił liczć pnd 194 ts. m kwdrtwch. Z teg 5 ts. m kwdrtwch mił bć przeznczne n FQH. We wspmninm wżej dku- mencie rchitekt Schmelcher wszczególnine bł pln- wne wmir dl Riese : według teg cł knstrukcj mił b ć przeznczn dl pnd 27 ts. sób. Niestet pln budwlne kmpleksu Riese nie zchwł si ę. Dlteg dkłdn rekn- strukcj nie jest mż liw. W prciu znne nm źródł rz widczne dzisij pzstłści mż n tlk spekulw ć n temt jeg przeznczeni. Zmek Ksi ąż (Slss Fürstenstein) Orgnizcj Tdt zjęł Zmek Ksi ąż jk siedzibę urzę du w rku 1943. Ntchmist rzpczęt inten- swne przebudw, b przeksztłci ć Zmek w rmch plnu budwlneg Riese. W tm celu zngż wn 35 rchitektów. N plecenie wł dz zniszczn trs i instlcje wdcią gwe, wrwn grnitwe prtle, zerwn sztukteri ę rz rzrbwn meble i mlwidł. Wnętrz trzmł szrstki i chrkterstczn dl dkttur nrdwscjlistcznej wglą d. W skł ch pd Zmkiem wbit tunele, które mił długść k. 2 km. Przpuszcz si ę, ż e jedn z linii klejwch Lubiechów (Liebichu) mił prwdzi ć d Zmku. Przed Zmkiem wkpn 50 metrw szb, w którm chcin zinstlw ć wind ę. Prce budwlne prwdzili pcząt- kw prcwnic cwilni z Włch, nstępnie więź niwie AL Riese, którz bli przetrzmwni w pbliż u Zmku. Ogólnie szcuje si ę, ż e prz 9
budwie n Zmku Książ zngż wn 3 ts. prcwników. W mju 1945 r. Zmek zst ł zję t przez jednstki Armii Czerwnej. Grbież e w kresie pwjennm kntnuwł zniszczenie. jeg Grss - Rsen Pczątkw bóz prc Grss-Rsen złż n w sierpniu 1940 r. w płudniw wschd- niej części Dlneg Ślą sk b ł bzem zewnę trznm dl KL Schsenhusen. W mju 1941 r. zst ł smdzielnm bzem kncentrcjnm. Więź niwie musieli prcw ć w pbliskich kmieniłmch. Wówczs znj- dwł si ę tm tlk kilkuset więźniów. Złżenie wrszt- tów dl znnch niemieckich firm n terenie bzu jk równie ż wzrstją ce zptni tni ą si łę rbcz ą dprw- dził d rzbudwni bzów. Jesieni ą 1943 r. złż n n terenie KL Grss - Rsen bóz prcwnicz-wchwwcz wrcłwskieg Gestp, c bł przewidzine dl więź niów z Oświę cimi (KL Auschwitz). Włś ciw rzbudw bzów rzpczęł si ę jednk w 1944 r. Wówczs dkmenderwn więźniów z więzie ń i bzów z tertrium Plski, jk równie ż żdwskich więź niów z 28 bzów prc przmuswej n Górnm Śląsku, którz dtch- czs dministrwni bli przez tzw. Orgnizcję Schmelt. W rmch rzbudw rzpczę t zkłdnie bzów zewnętrz- nch n cłm Dlnm Ślą sku. Różnił si ę wielkści ą i przeznczeniem. W sumie w KL Grss-Rsen rz jeg filich przebwł k. 125 ts. więź- niów różnej nrdwści. Nj- większ ą grup ę stnwili Ż- dzi, przede wszstkim z Plski, Węgier i bł eg ZSRR jk równie ż Czesi, Niemc, Wł si, Hlendrz i Frncuzi. Chrkterstcznm elementem dl KL Grss-Rsen bł duż liczb kbiet wśród uwięzi- nch. Trzeci ą cz ęść gół u więźniów stnwił kbiet żdwskie z Plski i Wę gier. Więź niów wkrzstwn d rzbudw bzów zewnę trznch rz d prc w kmienił- mch. Bli ni równie ż wk- rzstwni d prc w przem- zbrjeniwm i prz bud- wie frtfikcji, kbiet śle njczęściej w fbrkch tek- stlnch. Z trgiczn ls więźniów dpwiedzilne bł : niewlnicz prc, ktstrflne wrunki snitrne i btwe, niedstteczne dżwi- nie rz brk elementrnej pieki medcznej, c spwdwł wbuch epidemii tfusu. N terenie bzu prwdzn regulrne egzekucje, gł ównie wśród swieckich więź niów, którz nie bli wpisni w indeks bzwe. N przeł mie lt 1941/1942 zmrdwn k. 2,5 ts. swieckich jeń ców wjennch. Ogólnie w KL Grss-Rsen zginęł wskutek egze- kucji, wczerpni, gł du, chrób i zł ch wrunków k. 40 ts. więźniów. Liczb t bejmuje również fir ewkucji bzu, któr rzpczęł si ę w stczniu 1945 r. W tm czsie dchdził równie ż d Grss-Rsen trnsprt więźniów z Oświę- cimi (KL Auschwitz). Więźniwie z Grss-Rsen i z p- nch n prwm brzegu łż Odr bzów zewnętrznch, mu- sieli pdj ąć mrsze ś mierci d tch płżnch n zch- 10
dzie i pł udniu, lb zstli dtrnsprtwni pcią giem d innch bzów kncentrcjnch. Tch, którz bli uwięzieni w bzch n lewm brzegu rzeki swbdził w mju 1945 r. wjsk swieckie. Nrdwscjlistczn meglmni Meglmni i gigntmni rzciąg si ę n wszstkie z- kres pnwni reżimu nr- dwscjlistczneg i uwidczni si ę przede wszstkim w ficjlnej sztuce budwlnej, rchitekturze mist, rgnizcji czsu wlneg, budwie przemsłu, knstruk- cjch militrnch, utstrdch i sttecznie równie ż w zkłdniu bzów kncentr- cjnch. Njbrdziej znnm przkł dem jest pln Albert Speer nwpwstł ej stlic Rzesz - Germnii w Berlinie, c bł pmślne jk biekt pre- stiżwe dl wł sneg nrdu i dl cłeg ś wit. Przez wzgląd n rzeczw, nwcze- sn rchitektniczn ś rdek stlw pwinn zst ć pd- kreślne siągnięci niemiec- kiej gspdrki. Ogrmne, mnumentlne budwle mił w- rż ć niezwciężn ść nie- mieckieg wjsk, mc i dwg ę i nrdwscjlistczne dążenie d ekspnsji. W bu- dwie gigntcznch budwli mił zst ć pbudzne uczu- cie spłeczne nrdu niemiec- kieg, przez c różnice s- cjle wdw ć si ę mgł nie- wżne. Równcześnie rządzą c zmierzli mnifestw ć ist- niejące i niekńczące się frm pństwwe przez knse- kwentne ztrzmnie nrdwscjlistcznej zsd przwództw. Z pwdu prpgndwch celów tch budwli, musił zgdzć si ę w frmie, wielkści i mu- sił psid ć niewbrż ln wmir. Zintereswnie pnd nrm ę wielkści ą i wmirmi rzciągnęł si ę n pln z- siedleni wschdniej Eurp, w przemś le zbrjeniwm i prdukcji budwlnej. Szczególnie w tch zkresch meglmni nrdweg scjlizmu mgł b ć zrelizwn przez wkrzstnie prcwników przmuswch. Sstem nrdwscjlistcznch bzów kncentrcjnch Obz kncentrcjne smblizuj ą ścisłe płą czenie mię dz nciskiem n wewnę trznch przeciwników plitcznch przez terrr pństww i nrdw- scjlistczn ą plitkę zniszczeni. W trkcie 12- letnich rzą dów nrdwch scjlistów rgnizcj i struktur dministrcjn bzów kncentrcjnch pzstwł stbiln, zmieni ł si ę tlk pdzi ł funkcji w trkcie wewnetrzn- i zewnetrzn plitcznch kierunków uderzeni. Pszczególne funkcje nrdwscjlistcznch bzów kncentrcjnch mż n pdzieli ć n sze ść fz:. wczesne bz 11
Wrz z przejęciem wł dz przez nrdwch scjlistów 31 stczni 1933 r. rzpczęł si ę terrrzwnie i resztwnie przeciwników plitki wewnę trznej. N pdstwie prwnej Rzprzą dzeni chrnie nrdu i pń stw z 28 luteg 1933 r. pwstł ju ż w pierwszm rku jej bwią zwni prznjmniej 70 bzów, 30 ddził ów prewencjnch w ddził ch więziennch, 60 wię ziennch siedzib gestp, w którch trzmn wszstkich czł nków ruchów prcwniczch, kmunistów, scjlistów, scjldemkrtów, czł nków związków zwdwch. W trkcie rszczeni wł dz SS przeciw SA i NSDAP Heinrich Himmler frswł dlsz ą rzbudw ę bzu, dlteg w kwietniu 1933 r. pdprzą dkwn SS bóz w Dchu. Pprzez przeję cie przez SS służ b wrtwniczej zstrzł si ę służ b więzienn, terrr b ł dlej sstemtzwn i centrlizwn. Dchu celw b ł izlwn zrówn przeciwk publicznść i, jk i przeciw prwu Himmler zkłd ł przeję cie Mdelu Dchu pd przewdnictwem SS przez pzstł e bz Rzesz. Wszstkie bz bł już pdprzą dkwne jednstce SS pd nzw ą Inspekcj bzów kncentrcjnch ( Inspekti n der Knzentrtinlger - IKL), które funkcjnwł jk dministrcj i wł dz zwierzchni KL. b. generln zpbiegwczść rsw Od rku 1936 n pierwszm plnie nie stł już elimincj plitcznch przeciwników lecz generln zpbiegwcz ść rsw w rsw-bilgicznch ktegrich nrdwch scjlistów. Insttucjnlne rm d teg dł 3 ustw gestp, któr uznwł gestp jk utnmiczną włdz ę scjln ą jk prześldwc ę plitcznch, krminlnch, scjlnch i rswch dmień ców. Himmler nzwn zst ł szefem niemieckiej plicji. Odebrn tm smm KZ wpł w n trdcjn ą włdz ę. Obk bzów dl więź niów plitcznch pwstwł równie ż bz nweg tpu, nrdwscjlistczne bz KL. Pierwszm bzem kncentrcjnm z tą przdzieln ą funkcj ą bł nwpwstł KL Schsenhusen, ltem 1936 r. Utwrzn zsdnicze pdził w grupch strż niczch i sztbie kmendntur w sześciu ddził ch bzwch: kmendntur, ddził plitczn, bóz prewencjn, dministrcj, lekrz bzw i kwterunkw, bł t pdstww struktur nrdwscjlistcznch KL. Od 1937 więź niwie KL bli pwł wni sstemtcznie d prc przmuswch. Przczną teg bł zmir budwlne Albert Speer wbudwni nwtwrznej stlic rzesz prz czm wspier ł g Himmler dstrczją c mterił budwlne. W szczególnści chdził tu wkrzstnie prc więź niów 12
w fbrce cegie ł, cz kmieniłmch, c również mił wpł w n wbór miejsc pwstni nwch bzów. Dlsz ą zmin ą w nrdwscjlistcznm sstemie KL bł częś ciwe przeniesienie rgnizcji bzu rz dministrcji n więźniów. Więź niwie funkcjni, tzw. KAPO dził li jk łącznik mię dz SS więź nimi i bli przede wszstkim niezbę dni w strukturze sstemu KL z pwdu ksztów. c. pczątek wjn Z pczą tkiem wjn i npdem n Plsk ę we wrześ niu 1939 r. rzszerz ł si ę sstem nrdwscjlistcznch KL. Npd Wehrmchtu n ZSRR w rku 1941 spwdw ł pnwną ich ekspnsj ę. Tk pwstł przkłdw bóz dl jeń ców wjennch Wffen SS w Oświęcimiu-Brzezince. D rku 1943 pwstł pięć nwch KL i bzów zewnę trznch jk Grss-Rsen cz Ntzweiler-Struthf, które z czsem zstł smdzielnmi KL. Ntuje się równie ż bezł dn wzrst liczb uwię zinch, prz czm struktur więźniów bł mcn zróżnicwn mię dz pszczególnmi krjmi: w pół ncnej i zchdniej Eurpie fir ą bli przede wszstkim przeciwnic plitczni bli firą prześ ldwni i resztwni, pdczs gd we wschdniej Eurpie prwie włącznie służł t przeprwdzeniu plitki rswej i przmuswej rekrutcji sił rbczej, więc bł jk plitk wniszczeni. W bzch kncentrcjnch więźniów niemieckich bł crz mniej i wspinli się wż ej w rswej hierrchii więźniów. Większ ść twrzli więź niwie ze wschdniej Eurp. Dl większś ci więźniów pgrszł się wrunki uwię zieni pprzez redukcj ę wż wieni, zwiększnie si ę sdzmu, tk że umierln ść gwł twnie zwiększł si ę. Jednk w tm czsie słw KL nie bł jednznczne z mswm zbijniem. d. pierwsze plnwne kcje mswej zgłd Obk ekspltcji więź niów bzów kncentrcjnch d prc przmuswej w drugiej pł wie wjn d 1941 r., dszł sstemtczn kcj wniszczni. Pierwszmi firmi bli chrz więźniwie i tsią ce swieckich więź niów wjennch, którz zstli zgłdzeni pd pję ciem kmisrz plitcznch jk wdzwie blszewicc. W ciągu klejnch lt nsilił si ę równie ż mrdercze kcje likwidcjne nrdwch scjlistów ludnś ci duchw i cieleś nie uszkdznch w zkł dch eutnzji w Rzesz. D wmrdwni tch grup uż t p rz pierwsz w 1941 r. gzu trują ceg Cklnu B. Równie ż w 1941 r. IKL Auschwitz zdecdwł rzbudw ć bóz zgł d, p czm setki Ż dów zmrdwn dwutlenkiem wę gl w kmrch gzwch. Drg d stteczneg wniszczeni 13
Żdów w bzch bł przez t sttecznie wrównn. e. prc przmusw i wmrdwnie nrdu wewną trz sstemu KL. N przeł mie 1941/1942 wcieln IKL w Amtsgruppe D w głównm urzę dzie SS gspdrki i dministrcji. Idzie z tm dnwin wzrst znczeni prc przmuswej w prwtnch i pń stwwch przedsię birstwch. Tk zst ł przkł dw pwiększn bóz Auschwitz- Birkenu n zlecenie IG Frben Bun-Werkes, i d budw teg krzstn z prc więźniów. Również niemieck gspdrk wjenn zskiwł n prc rbtników przmuswch, pniewż ntwn w niej niedbór sił rbczej. Przedłużn wciąż instlcje zbrjeniwe w KL lb wznszn zkł d zbrjeniwe w bezpś rednim pbliżu bzów zewnę trznch, prz czm inicjtw njczęściej wchdził d przedsię birców. Obz zewnętrzne pdprzą dkwn wted zwkle nstę pnemu (leżącemu njbliżej) bzwi. W 1943 nrdwi scjliś ci dnwili sstem KL i pdprzą dkwli 20 smdzielnch bzów pd WVHA, prz czm Auschwitz- Birkenu i Lublin-Mjdnek pzstł centrmi zgł d ludnś ci. W bu tch bzch kncentrcjnch zmrdwnch zstł przez nrdwch scjlistów pnd milin sób. Ewkucj KL N psunię ci Armii Czerwnej nrdwi scjliś ci regwli d rku 1944 likwidcj ą KL, któr w ż rgnie nrdwscjlistcznm kreśln bł jk ewkucj. Stpniw przenszn KL ze wschdu d Rzesz tk, ż e wspóln liczb smdzielnch KL zredukwn zstł d 15. Prwdził t d drmtczneg przepeł nieni KL z zchdzie i peł nej dezrgnizcji bzów. Zptrzeni w prdukt żwnściwe nie bł w góle, znęcnie si ę i smwlne kr pnwnie wzrsł. Persnel b ł z brku człnków SS crz częś ciej zstępwn żł nierzmi Wehrmchtu, więź niwie funkcjni bli crz wż niejsi. Pdczs crz brdziej wzrstją cej jwnś ci w sttnich miesią cch wjn bz kncentrcjne dsuwł się crz brdziej w tł tk, ż e kleje bz zewnę trzne zkłdne bł w bezpś rednim zsię gu wzrku d mist i zkłdów prc. Dl więźniów nie bł prwie żdnch szns n przeż cie. Ob gł ówne cznniki KL prc i zniszczenie b ł równznczne, przez c nie bł kniecznś ci utrzmni prcwników prz ż ciu prz wci ąż nwej dstwie sił rbczej ze wschdnich bzów. P likwidcji pierwszch bzów w 1944 r., Amtsgruppe D rzwiązł w stczniu 1944 kmpleks bzw Auschwitz, Grss-Rsen i Stutthf. Od mrc 1945 Himmler rzkzł likwidcj ę KL wewną trz 14
Rzesz. W rmch tej ewkucji więź niwie musieli pdejmw ć mrsze ś mierci d bzu d bzu, c dl słbinch więź niów w wielu przpdkch znczł śmierć Mit kmpleksie Riese Tł Znczn cz ęść Dlneg Ślą sk, w tm Sudet, nie bł bję t dził nimi wjennmi niemlże d kń c II wjn świtwej. Dlteg te ż w mju 1945 r. Armi Czerwn z reguł zjmwł bszr z nienruszn ą, nwczesną infrstruktur ą. Tu ż p wjnie stwin szereg pt ń dtczą cch przeznczeni kmpleksu Riese wbudwneg przez Niemców w Górch Swich. Tk wówczs, jk i dzi ś nie znlezin n nie sttecznch dpwiedzi. Pwjenn chs zwią zn z prblem dewstcji i grbież tzw. terenów pniemieckich, przmuswe wsiedleni ludnś ci niemieckiej, w tm świdków wdrze ń, wreszcie npł w plskich sdników m.in. przesiedleń ców zz wschdniej grnic nie mgącch dstrczć infrmcji prcch prwdznch w górch pdczs wjn tlk sprzjł wrunkm d twrzeni mitów. Pndt fkt, ż e bszr ten jeszcze dł ugi czs p wjnie b ł zmknięt i strzeż n przez wjsk jednie je umcni ł. Mit I Rzeczwist wielk ść Riese. Pism Speer d Hitler z wrześni 1944 r. pstę pch prc n terenie kmpleksu Riese krze przpuszcz ć, ż e budw w Górch Swich bł brdziej zwnswn, ni ż świdcz ą tm zchwne i dstępne dzi ś sztlnie rz biekt nziemne. Stł się n pdstw ą d póź niej twrznch mitów jkb kmpleks mi ł b ć wię ksz, jk równie ż ż e w górch znjduj ą si ę nie dkrte jeszcze budwle. Mit II Mż liwe przeznczeni Riese. Ptnie przeznczenie kmpleksu bsrbuje d dziś wielu bdcz i pszukiwcz senscji. Jedncześ nie stnwi ś spru mię dz nimi i w tm kntekś cie feruje przestrze ń d częś ciw bsurdlnch terii. Niektóre zgdnieni zwią zne z Riese znlzł również dzwierciedlenie w plskim filmie. ) Cudwn brń ( Wunderwffe ). Pd tm kreśleniem krje się wiele terii. Niemniej sttecznie nie widm jką bł lub mił b ć t br ń. Istnieje tk wiele hiptez jk wielu bdcz tej temtki. Mówi si ę brni bilgicznej, chemicznej, nwet tmwej. Z tez ą tą łącz ą si ę pwieś ci wdbwniu pdczs wjn w pbliżu Gł uszc rud urnu rz becnś ci n terenie Riese 120 duń skich i nrweskich nukwców. Nie m n t jednk dwdów. 15
Klejn tez mówi tjemniczm centrum bdwczm w pbliżu Wł brzch, w którm rzekm przeprwdzn eksperment z nwm tpem smltu mś liwskieg pinweg strtu. Prjekt ten mi ł b ć znn pd krptnimem V-7. Inn tez głsi, ż e w Górch Swich min rzpcząć prdukcj ę pcisków rkietwch V-1 i V-2. Niektórz bdcze wchdz ą z złżeni, że mił tu pwst ć przpuszczlnie kwter gł ówn Hitler. Z klei przeciwnic tej terii twierdz ą, i ż infrmcje n ten temt umieszczn w dkumentch niemieckich, b dwróci ć uwg ę d włś ciweg celu budw (np. zkł dów zbrjeniwch Luftwffe, tjnch lbrtriów itp.). Sugeruj ą prz tm dził ni dezinfrmują ce prwdzne przez kntrwwid niemiecki, skąpe źródł niemieckie ntmist uznj ą z zbt czwiste, w zwią zku z tm z nieprwdziwe. b) Zginine depzt bnkwe, muzelne rz rchiwli. Brdz ppulrne s ą również pwieś ci ukrtch skrbch. D tch skrbów zlicz si ę d dziś niednlezine bnkwe i muzelne depzt m.in. wrcłwskie zł t, dbr ślą skiej rdzin szlcheckiej vn Schffgtsch, cz też dzieł sztuki zrbwne przez nzistów w kupwnch krjch Eurp. Istnieją tkże pgł ski, jkb n zmku Blków, cz Książ miłb si ę znjdwć zginin legendrn Bursztnw Kmnt. W rmch tej ktegrii mitów pjwi si ę tkż e infrmcj tjemniczm pcią gu pncernm przewżącm bliż ej nieznn ł dunek, któr w niewjś ninch klicznś cich w sttnich tgdnich wjn mi ł pnć zgin ąć n trsie mię dz Świebdzicmi Wł brzchem. Zgdk ę stnwi również pwtrzjąc si ę w niektórch relcjch histri smchdch cięż rwch zł dwnch tjemniczmi skrznimi, będą cch pd siln ą eskrt ą SS, które nstę pnie w klicch Wlimi rzpł wł si ę w pwietrzu. Znne s ą te ż infrmcje zncznie bliż sze prwd zdepnwnch n Zmku Czch ktch Abwehr, które zwierł m.in. dkument frncuskich służ b wwidwczch przeję te przez Niemców wisn ą 1940 r. Mit III Strżnic tjemnic Riese. ) Werwlf, ODESSA. Pwiązn ściś le z przedstwinmi pwż ej jest mit strż nikch tjemnic prjektu Riese. Minem tm kreśl si ę czę st sb nrdwś ci niemieckiej rzekm mjące utrzmwć kntkt ze strukturmi Werwlfu bąd ź czł nkmi smdzielnch niemieckich grup knspircjnch które p wjnie pzstł n tm bszrze, b strzec tjemnic 16
militrnch. Znne s ą pwieś ci tjemniczch zginię cich rz niewjś ninch przpdkch mrderstw sób psidjącch wiedz ę n temt Riese i chcą cch si ę nią pdzieli ć z nwmi wł dzmi. Wpisuj ą si ę w nie dniesieni zgdkwch ncnch detncjch w górch. Te sttnie mił przpuszczlnie służć zcierniu ś ldów istnieni swigórskich pdziemi. W pierwszch miesią cch p zkńczeniu dził ń wjennch n bszrze Sudetów perwł drbne grup żł nierz Wehrmchtu, Wffen SS, czł nków SD i NSDAP. Jednk z Werwlfem mił ne niewiele wspólneg. Istnił również grup dwersjne złż ne m.in. z czł nków SS i Hitlerjugend, stnwią ce resztki rzeczwisteg Werwlfu bąd ź tlk psługujące si ę t ą nzw ą, pzbwine jednk kntktu z kierwnictwem rgnizcji znjdującm si ę n tertrium kupwnch Niemiec. N przeł mie 1945/46 w rezultcie dził ń UB, MO i wjsk większ ść z nich zlikwidwn. N terenie pwitu Ś widnic dziłł dziesię cisbw grup Erich Anders wchdząc w skł d niemieckiej rgnizcji pdziemnej Freies Deutschlnd ( Wlne Niemc ). D mitu strż nikch tjemnic Riese zliczć mżn równie ż pgł ski mswch egzekucjch więź niów AL Riese, którz w sttnich tgdnich wjn prcwli prz demntż u mszn i urządze ń n terenie kmpleksu lub brli udzi ł w niszczeniu bąd ź mskwniu niektórch biektów. Zgdnie z t ą terią SS mił zmrdw ć k. 20 ts. więź niów. Mielib ni d dzi ś spczw ć zspni n dnie wrbisk. Tkie spekulcje dnsz ą si ę d bzu n Wł drzu i biektu Rzeczk w pbliż u Wlimi. Nie znjduj ą ne jednk pświdczeni w źródłch. b) Inżnier Dlmus. Njwięcej niejsnś ci i kntrwersji w temcie Riese wzbudz niemiecki inż nier Antn Dlmus. Od rku 1940 b ł n ficerem rmii niemieckiej, nstę pnie znlz ł si ę w Orgnizcji Tdt w Jedlinie Zdrój. Pwiązn ściś le z prcmi budwlnmi prwdznmi w rmch prjektu br ł przede wszstkim udzi ł w pś piesznej likwidcji budw. Zdniem niektórch bdcz Dlmus próbw ł celw mni- pulw ć infrmcjmi prz przekzwniu zintereswnm sbm włś ciweg brzu Riese. Istniej ą pewne prze- słnki mgące świdcz ć tm, że pzstw ł w kntk- tch z Werwlfem i ś widmie przekzw ł włdzm fł szwe infrmcje tm wż nm dl Trzeciej Rzesz miejscu. Bezpśredni p wjnie mógł bez prblemu prusz ć si ę p terenie dwnej budw, mił równie ż dstę p d infrmcji pcznnich Plków dtczącch Riese. Sptk ł się z dziennikrzmi, którch 17
prwdz ł p sztlnich udzielją c wwidów. Istnieje te ż pgłsk, że zmierzł sprzed ć plskiemu rzą dwi pln pdziemneg kmpleksu z niebgteln ą wówczs kwtę milin zł tch. Orgnizcj Tdt (OT) Orgnizcj Tdt bł jedną z rgnizcji pwł nch w 1938 r. d budw urządzeń wjskwch. Jej nzw pchdzi d nzwisk generlneg pełnmcnik d sprw regul- cji gspdrki wjennej, Fritz Tdt. P rzpczę ciu wjn OT zstł zngż wn d relizcji przedsięwzięć budwlnch n terench kupwnch. W trkcie wjn większ ść wjskwch zdń budwlnch, w kńcu tkż e frmcje budwlne Wehrmchtu, zstł pdprzą dkwne OT. N terench budw ztrudnin setki tsięc z- grnicznch rbtników przmuswch, jeń ców wjennch, jk i więźniów bzów kncen- trcjnch. OT mił wjskw struktur ę, nie umundurwni czł nkwie pdlegli qusi wjskwemu bwiązkwi służ- b. OT bł jedn ą z njbr- dziej znczą cch rgnizcji specjlnch nrdwscjlistczneg pń stw. Dlek idąc niezleżn ść d biur- krtcznch struktur, rzległe wpł w i siln pzcj w zkresie uprwnie ń, jk i stjąc d dspzcji sił rbcz w pstci rbtników przmuswch rz więź niów bzów kncentrcjnch przesądzł dużej skutecznś ci Orgnizcji Tdt w relizcji zlece ń budwlnch. Regin Ślą sk jk dwne niemieckie pgrnicze wschdnie Plski regin Ślą sk dświdcz ł w cią gu sttnich dwóch wieków wielu zmin rządzącch i róż nrdnch nrdwch wpł wów. P uknsttuwniu si ę Zwią zku Niemieckieg pdczs Kngresu Wiedeńskieg w 1815 r. Ślą sk jk prwincj ze stlic ą we Wrcłwiu dst ł si ę pd rząd Prus. P pierwszej wjnie ś witwej dszł w Eurpie d rzle- głch zmin plitczn-tertrilnch, w efekcie którch prócz Rzesz Niemieckiej cz ęść Śląsk przpdł rów- nie ż w udzile Plsce i Cze- chsłwcji. P wewnątrz ślą- skich sprch nrdwą prznleżn ść reginu wd- rębnin zstł plsk część Górneg Śląsk ze stlic ą w Ktwicch. Pzstł część Górneg Śląsk i Dln Ślą sk pzstł prz Rzesz Nie- mieckiej. P wkrczeniu rmii niemieckiej d Plski we wrześ niu 1939 r. wjewództw śląskie znwu zstł przłą- czne d Rzesz Niemieckiej. Kniec II wjn ś witwej w 1945 r. przniós ł ze sb ą p- nwne głę bkie zmin dl ślą skieg reginu: teren n wschód d linii Odr i Ns Łużckiej zstł dministr- cjnie włączne d pń stw plskieg. Cz ęść niemieckiej ludn ść Górneg i Dlneg Śląsk uciekł w bwie przed represjmi ze strn wkrczją cej Armii Czerwnej lub bł pczątkw w spsób nie- kntrlwn, nstę pnie n mc deczji zwcię skich mcrstw sstemtcznie w- 18
siedln z tch terenów przez włdze plskie. Prc przmusw w III Rzesz Mię dz 1939 1945 r. w III Rzesz przebwł 12 mln r- btników przmuswch. Grupę t ę twrzł kilk ktegrii, minwicie: zgrniczni rbtnic cwilni, jeńc wjen- ni, więźniwie bzów kncen- trcjnch i tzw. prcują c Żdzi ( Arbeitsjuden ). St- tus knkretnch sób móg ł się zmieni ć w międzczsie; jeń- c wjenni uznni zstli z rbtników cwilnch p t, b debr ć im chrn ę kn- wencji genewskiej; zgrniczni rbtnic cwilni nierzdk stwli si ę więźnimi b- zów kncentrcjnch, pczątkw dbrwlnie przb- wjącch rbtników pdp- rządkwwn bwią zkwi służb i w efekcie prze- ksztłcn w rbtników prz- muswch. Definicj prc przmuswej pier si ę n dwóch gł ównch przesł nkch: p pierwsze jest t niemżn ść rzwiąz- ni stsunku prc w jkimś kreślnm czsie, p dru- gie niemżn ść wpł wni w isttn spsób n wrunki prc. W tej definicji zwrt wiele dcieni i przejwów prc przmuswej. W histrigrfii dprwdził t d pdziłu rbtników zgr- nicznch n czter ktegrie: 1. dbrwlni rbtnic cwilni mgli p zkń czeniu umw prc ę puści ć Niemc (rbtnic z pństw sprzmie- rznch z Niemcmi tj. Wł ch, Rumunii, Bułgrii, Wę gier, Słwcji i Chrwcji, tkż e Dnii i Hiszpnii rz rbtnic z pzstłch krjów Eu- rp Zchdniej i Płudni- wej; w większś ci przbli ni dbrwlnie d Niemiec w pierwszm etpie wjn); 2. rbtnic zbwią zni d służb mieli mł wpł w n wrunki prc (d pwż szej ktegrii zliczn: rbtników cwilnch z terenów kupwnch pz Plsk ą i ZSRR; jeń ców wjennch z Wielkiej Brtnii, Belgii, Frncji i Jugsłwii); 3. rbtnic przmuswi nie mgli wpłw ć n wrunki sw- jej egzstencji; grup z wrźnie zwiększn ą umierln- ści ą (rbtnic z Plski, ZSRR, plsc jeń c wjenni nież dwskieg pchdzeni rz internwni włsc wj- skwi); 4. rbtnic przmuswi cłkwicie pzbwieni wpł wu n wrunki egzstencji; grup z ekstremlnie zwiększn ą umie- rlnści ą (jeń c wjenni z ZSRR, Plc żdwskieg p- chdzeni, więź niwie bzów kncentrcjnch i wchwwczch bzów prc rz tzw. Arbeitsjuden). Njpóźniej d 1941 r. w nie- mieckiej gspdrce zpnwł grmn defict sił rb- czej. D Niemiec przbwł z zgrnic crz mniej dbrwlnch rbtników, crz wię cej niemieckich rbtników wsłn n frnt. Dprw- dził t d teg, ż e werbunek zgrnicznej sił rbczej dbw ł si ę pd presj ą rz sttecznie pleg ł n depr- tcji ludzi z kupwnch terenów. Niemieck gspdrk mgł funkcjnw ć tlk w- krzstując rbtników z z- 19
grnic i ztrudnijąc więź- niów bzów kncentrcjnch. Więźniwie d pczątku ist- nieni sstemu bzów kncentrcjnch bli ztrudnini jk rbtnic przmuswi. W ltch 1933 1936 przmus prc, pprzez surw ą dscpli- n ę, służ ł w gł ównej mierze pniż eniu. Od rku 1937, gd w III Rzesz p wprwdzeniu pełneg ztrudnieni zczęł brkw ć sił rbczej, SS próbwł z prc więź niów uczni ć pdstw ę gspdrki. W 1942 r. rzpczęł wpż - cznie ich n du żą skl ę n ptrzeb przemsłu zbrjeni- weg i innch głęzi gsp- drki. nch wielu więźniów zmrł w nstępstwie chrób i wcień- czeni związnch z prcą przmusw ą pnd ludzki sił. Z wpż czenie więź niów d celów gspdrczch njwięk- sz ą cz ęść płt trzmwł Ministerstw Finnsów Rzesz. Tk jk w przpdku jeń ców wjennch, w celu zkwterwni więźniów w bezpś rednim sąsiedztwie miejsc ztrudnie- ni utwrzn tzw. bz zewnętrzne bzów kncentrcj- nch. Wrunki ż ci i prc w bzch zewnętrznch bł brdz różne. Przkł dw w 1944 r. rcje żwnś ciwe więźniów dwukrtnie zmniej- szn, wżwienie żdw- skich więźniów bł jeszcze grsze ni ż pzstłch. Śrd- kiem zwiększni wdjnś ci więźniów bł tzw. wż wienie z prc ę; więzie ń trzmwł większe prcje żwnś ci z zwiększn wsił ek, pdczs gd pzstłm je grnicz- n. Zptrzenie w ubrni pgrszł si ę crz brdziej w trkcie wjn wrunki higieniczne w bzch zewnętrz- nch bł ktstrflne. P wzwleniu bzów kncentrcjnch i ich filii zewnętrz- 20
BIOGRAFIE Więźniwie AL Riese Alex Olsn Urdzi ł si ę 6 mrc 1927 r. we Włdsł wwie (Plsk). Jk njmł dsze dzieck drst ł w skrmnch wrunkch n młej wsi. Jeg jciec b ł krwcem, rdzin utrzmwł si ę w duż ej mierze z teg c whdwn w przdmwm gródku. W szkle czu ł się dskrminwn, pniew ż jk ż dwskie dzieck nie wln mu bł uczęszcz ć n sbtnie zjęci szklne bł z teg pwdu npię tnwn przez swich rówieś ników; częst b ł bit i nzwn brudnm Ż dem. Jeg rdzin tkże stł si ę celem ntsemickich wstąpie ń : [prwdpdbnie p wbuchu wjn?] zmuszn ich d nszeni gwizd Dwid; jciec musi ł z pwdu ntsemickieg bjktu zmkn ąć swój sklep; sttecznie puś cili swój dm i przenieśli si ę d jednpkjweg mieszkni. W rku 1941 w wieku 14 lt Alex zst ł deprtwn. Widził wówczs swich rdziców p rz sttni. Kied w 1943 r. ddzieln g d brt jedn ą blisk ą i zufn ą mu sb ą w bzie bł ju ż tlk kuzn z jeg wiski. Przez Oświę cim (KL Auschwitz) dtr ł d Gł uszc (Wüstegiersdrf). Prcw ł w fbrce cementu i piswł brutlne pstę pwnie strżników w bzie. Kż deg rnk musi ł stwi ć si ę n pelu, równie ż wted, gd bł chr. Tlk dzię ki wielkiemu szczęściu przeż ł pbt w bzie. Opisuje jedn zdrzenie z pelu. Brkwł jedneg z więźniów. Upłnęł 48 gdzin z nim uciekinier zstł wtrpin przez ps i strcn. W tm czsie pzstli więź niwie musieli pzst ć n plcu pelwm. Alex Olsn b ł w Gł uszc d grudni 1944 r. Zstł nstę pnie deprtwn przez Muthusen d Ebensee. P wzwleniu bzu przez Wł ch wemigrw ł d USA, gdzie żje d dzi ś. Twierdzi, ż e nigd nie zpmni ł tch dświdcze ń, jednkż e nie chce nich mówi ć. D dzi ś dczuw nienwi ść, gd słsz ję zk plski, cz niemiecki. Źródł : Visul Histr Archive der USC Shh Fundtin, Interview-Cde 4104. Eli Smmer Urdzi ł si ę 2 kwietni 1919 r. w Trnwie (pł udniw Plsk). Ju ż w wieku 12 lt zngżw ł si ę w ruch sjnistczn. Mją c lt 16 chci ł wemigrw ć d Plestn, b uciec przed prześ ldwnimi ntsemickimi. Eli Smmer uciek ł przed niemieckim Wehrmchtem d 21
Lww (dzisij Ukrin), wróci ł jednk stmtą d ze strchu przed rmi ą swiecką d swjej rdzin d Trnw. Musi ł przeprwdzi ć si ę d utwrzneg w Trnwie gett. Pdczs ewkucji gett strci ł c łą swj ą rdzin ę. W 1944 r. Eli Smmer zstł deprtwn z gett njpierw d bzu kncentrcjneg w Krkwie-Pł szwie, nstę pnie d KL Grss - Rsen. Stmtąd zst ł wsł n d Gł uszc (AL Wüstegiersdrf), gdzie wrz z innmi więźnimi, gł ównie węgierskimi Żdmi, zstł umieszczn w strej fbrce prceln. Eli Smmer prcw ł dziewięć miesię c dl Orgnizcji Tdt i b ł dpwiedziln z złdunek i wł dunek ciężrówek, c umżliwił mu przeż cie czsu niewli w lepszch wrunkch. W lutm 1945 r. zstł deprtwn d Flssenbürg, stmtą d w mrszch śmierci dlej n Zchód. P uwlnieniu pzstł jeszcze przez rk w Niemczch skąd nstępnie wemigrw ł d USA. Źródł : Visul Histr Archive der USC Shh Fundtin, Interview-Cde 22582. Kiv Weinberger Urdzi ł si ę 2 luteg1930 r. w Encs (Węgr). Jeg jciec bł włś cicielem sklepu dzież weg i rbinem. Kiv Weinberger drst ł ztem w brdz religijnm śrdwisku. W swich rdzinnch strnch dczuw ł ukrte frm ntsemitzmu. W 1944 r. Kiv Weinberger zst ł deprtwn. Przez Oświęcim-Brzezink ę dtr ł d miejscwś ci Klce (Dörnhu). Opisuje ktstrflne wrunki w tmtejszm rewirze chrch, śmier ć głdw ą, tkż e t, ż e ludzie szli d prc p t b nie umrze ć. Sm nie mógł si ę ju ż prwie prusz ć, zmusz ł si ę jednk d teg, b wknw ć swj ą prc ę. P wjnie wróci ł d swjej jczzn, któr ą jednk puści ł, b wemigrw ć d Włch. Stmtąd przeprwdził si ę d Mntrelu, gdzie w 1949 r. złż ł biur pdróż. Żje d dzi ś w Mntrelu i w Mjmi. Kiv Weinberger pstrzeg swje żcie jk uksztł- twne przez dś widczeni. Jeg żcie dzieli si ę n dw kres: przed i p wjnie. O tm czsie mówi ł: Nziś ci t wmślne sł w, t Niemc. S ą t mrderc, nie ludzie. Źródł : Visul Histr Archiwe der USC Shh Fundtin, Interview-Cde 18684. Lszl Steiner Urdzi ł si ę 10 lipc 1925 r. w Sprn (Węgr). Drst ł w rdzinie wieldzietnej. Rdzice bli włś cicielmi fbrki cegie ł i 22
rtdksjnmi Żdmi. Uczęszcz ł d szkł tlmudcznej, b pznć religi ę żdwsk ą. B ł kt- wist ą ruchu sjnistczneg i zbier ł dtki n zkup ziemi w Plestnie. Jeg jciec chci ł, b debrł wksztłcenie inż nierskie, b móc później przejąć fbrk ę. Studi uniwersteckie bł jednk dl nieg uniemż liwine ze względu n jeg ż dwskie pchdzenie. Dlteg też uczęszcz ł d Szkł Hndlwej w Sprn, którą ukńcz ł w rku 1943. We wrześ niu 1943 r. Steiner puści ł Sprn i rzpczął studi n Akdemii Sztuki w Budpeszcie. Przeż ł tm wkrczenie Niemców d Wę gier w 1944 r. Kied próbwł pwróci ć d swjej rdzin d Sprn, zst ł resztwn n dwrcu. Nigd wię cej nie zbcz ł jc. Od mrc d kwietni 1944 bł przetrzmwn w bzie, któr pd kniec kwietni zstł przeję t przez SS. Przez Oświęcim dtr ł d tzw. bzu zewnętrzneg w Głuszc. Op- wid, że trzm ł tm jed- nie jedn ą drewnin ą skrznkę z sinem jk łóż k, które musi ł dzieli ć z innm więź- niem. Kce bł wci ąż kr- dzine. Wewnątrz bzu dch- dził d knfliktów mię dz Plkmi Wę grmi. Wrunki bzwe bł zł e. Instlcje snitrne nie bł wstrcz- ją ce, wrunki higieniczne pwdwł rzwój wielu ch- rób. O gdzinie piątej więź niwie bli budzeni i musieli stć n pelu d szóstej d siódmej znim pszli d prc. Jeg prc pległ n rzłdwniu wgnów tw- rwch n dwrcu. Pniewż Steiner b ł pprzedni studentem i prc fizczn bł dl nieg bc bł mu brdz ciężk prcw ć jk trgrz szn. Opwidł równie ż trnsprcie wrków cementu. Jk ddzi ł dwrcw mił si ę prznjmniej ndziej ę n kwłek chleb d ludnś ci. W półgdzinnej przerwie trz- mw ł jednie cienką zup ę. Pdczs dni czter krmki chleb rz klejn ą cienką zup ę n wieczór. Okzjnie próbwł si ę w ddził ch zewnętrznch kr ść burki i rślin z pl. Kied złmł sbie ng ę nie trzm ł żd- nej pieki medcznej. Pd nw ą kmendntur ą bzwą Steiner zst ł bzwm rzeźbirzem. Rzeźb ą, którą wkn ł n urdzin dl jedneg z kmendntów zchwci ł innch kmendntów. W tm czsie mi ł trchę lepsze wrunki wię zienne. P zminie wł dz bzwch zminie uległ tkż e dtchczswe wrunki; Steiner musi ł pdj ąć się cięższej prc, b ł również brdz źle trktwn. Kied sptk ł znjmeg z Węgier, któr pwiedzi ł mu mswch deprtcjch, strci ł wszelk ą ndziej ę, ż e zbcz pnwnie swją rdzin ę. Steiner b ł w Gł uszc d mj 1944 d stczni 1945 r. Pczm przez Flssenburg i Crwinkel trfi ł d Buchen- wldu. Tm dwiedzi ł si ę, ż e jeg rdzin zginęł. On sm przeż ł bóz. Zst ł swb- dzn przez wjsk merkńskie. P wzwleniu jednk dwie- 23
dzi ł si ę, ż e jeg mtk przeżł w Rvensbrück. Rz- chrw ł si ę ciężk i wrócił d Sprn, gdzie znlzł zniszczn dm rdziców rz zmknięt ą fbrk ę cegie ł, któr ą dbudw ł. W rzą dznch przez kmunistów Węgrzech pnwnie sptk ł się z przejwmi ntsemitzmu. Ab kntnuw ć swje studi rtstczne pwierz ł fbrkę kuznwi i wjech ł d Bud- pesztu. P przejęciu wł dz przez kmunistów i wwłsz- czeniu fbrki Steiner wrusz ł d Wiedni, ską d wrz ze swj ą żn ą wemigrw ł d Brzlii. N pczą tku lt 50. pwróci ł jk cermik d Au- strii. Kilk lt później w- emigrw ł d USA, gdzie d lt 80. prcw ł w Generl Mtrs. P jkim ś czsie p- wróci ł d Wiedni. Lszl Steiner d dzi ś jest wstrząśnięt bzwmi d- świdczenimi, gł ównie tm, ż e ludzie utrcili swje ludzkie blicz, b przeż ć. N przszł ść żczł b sbie, żeb ludzie nuczli si ę wz- jemnie ceni ć swój chrkter, bez wzglę du n pchdzenie. Dlteg uwż z knieczne, b ludzie lepiej si ę pzn- wli, dzielili swje mś li i dś widczeni, wted jk sądzi róż nice pmię dz n- rdmi i ludźmi znikn ą. Źródł : Visul Histrr Archice der USC Shh Fundtin, Interview-Cde 44690. Len Weintrub Urdzi ł si ę 1 stczni 1926 r. w Łdzi. P ś mierci jc w rku 1927 mtk musił wchww ć jeg i sistr ę w brdz trudnch wrunkch. Wkrczenie Wehrmchtu d Plski 1 wrześ ni 1939 r. Len Weintrub przeż ł brdz świdmie, pniew ż krótk p npści n Plsk ę w Łdzi z- stł utwrzne gett dl ludnści żdwskiej. Ju ż w zimie 1939 r. rdzin Weintrub musił przeprwdzić si ę d gett. Trznstletni Len móg ł jednk d zim 1939 r. d lt rku 1940 ndl regulrnie uczęszcz ć d szkł, nstępnie d jesie- ni 1940 r. musi ł prcwć njpierw w zkłdzie metl- wm, później u blchrz. W 1943 r. rzpczęł się likwidcj gett i deprtcj jeg mieszkń ców d bzu kncentrcjneg. Rdzinie Weintrub udł się kilkkrtnie ukr ć przed niemieckim kmendntem, zstli jednk sttecznie deprtwni w sierpniu 1944 r. Len Weintrub wruszł trnsprtem z Ł dzi d Oświę cimi-brzezinki, tm zst ł ddzieln d reszt rdzin. W jki ś czs ptem Len Weintrub przetrnsprtwn d Głuszc, nstę pnie d wsi Klce, gdzie jk jedn specjlist musi ł wknwć prce elektrniczne dl Orgnizcji Tdt. Cdziennie musi ł chdzi ć d ddlnej 5 km prc, któr znjdwł si ę w pbliżu sztlni. Z p- wdu swjeg szczególneg tlentu techniczneg i przdtnści Len uzsk ł kilk przwilejów np. wię ksze r- 24
cje żwnściwe. T c szczególnie zpmiętł z pbtu w Klcch t bł wprw wrz ze strż nikiem d Wł brzch (Wldenburg). B ł t jedn rz w czsie cł eg pbtu w bzie, kied móg ł puści ć jeg teren, z wją tkiem cdziennch mrsz d prc. W Klcch Len Weintrub przebw ł d luteg 1945 r., nstępnie zst ł deprtwn d bzu kncentrcjneg Flssenbürg, później w r- mch ewkucji d klejnch bzów. Pdczs mrszu śmierci z Offenburg d D- nueschlingen udł mu się zbiec; w Dnueschlingen ukrw ł si ę d chwili swb- dzeni miejscwś ci przez wjsk frncuskie. Z pwdu swjeg sł bieni, wgi 35 kg i dignzie tfusu móg ł przebw ć d lt 1945 we frncuskim sntrium. P wjnie studiw ł w Niemczech medcn ę i wrz ze swj ą niemieck ą żn ą pwrócił w 1951 r. jk gineklg d Plski. Pd kniec lt 60. z pwdu wzrstją ceg w Plsce ntsemitzmu Len Weintrub wemigrw ł wrz z rdzin ą d Szwecji. Źródł : Visul Histr Archive der USC Shh Fundtin, Interview-Cde: 26999. Murr Bilfeld wkrczeniu Niemców próbwł uciec przed wcieleniem d plskiej rmii. Pwrócił jednk szbk d Krkw. W rku 1940 musił przeprwdzi ć si ę wrz ze swj ą rdzin ą d krkwskieg gett, gdzie prcwł njpierw jk zmitcz ulic, póź niej jk mechnik smchdw. Od 1942 r. Murr Bilfeld bł d czsu likwidcji gett sm, pniew ż cł jeg r- dzin zstł deprtwn. P likwidcji gett Murr Bilfeld zst ł desł n d bzu w Krkwie Pł szwie, gdzie przebw ł d mj 1943 r., kied zst ł przeniesin d KL Grss - Rsen. Prcwł tm ndl jk mechnik smchdw i z pwdu swjej specjlizcji przeszed ł d bzu w Głuszc, któr kre- śl ł minem przjemneg b- zu. Jk prcwnik Orgnizcji Tdt móg ł kzjnlnie puszcz ć bóz c uwż ł z duż e udgdnienie. W lutm 1945 r. zst ł deprtwn njpierw d Flssenbürg, ptem tkż e d innch bzów, gdzie przebw ł ż d uwl- nieni. P swbdzeniu pczą tkw mieszk ł w Mn- chium, póź niej jednk wemigrw ł d Nweg Jrku. Zł- ż ł tm rdzin ę i prcwł jk hndlrz tekstlimi. Źródł : Visul Histr Archive der USC Shh Fundtin, Interview-Cde 15333. Urdzi ł si ę w 1919 r. w Krkwie jk Mnek Bilfeld. Spędzi ł tm swje dzieciń stw i młd ść. W 1934 r. zkńcz ł edukcj ę. We wrześ niu 1939 r., p 25
Sprwc Albert Speer. rchitekt i minister zbrje ń Albert Speer urdzi ł si ę 19 mrc 1905 r. w Mnnheim. Studiw ł rchitektur ę w Krlsruhe, Mnchium i Berlinie, i p zdniu egzminu dplmweg zstł sstentem n uniwerstecie. W 1931 r. wstąpi ł d NSDAP rz SA i jk smdzieln rchitekt siedli ł si ę w Mnnheim. Od 1932 r. trzmw ł d NSDAP zleceni budwlne, d 1934 r. bł plnist ą i rchitektem gigntcznch zmierzeń budwlnch nzistwskich włdz. N przeł mie 1938 i 1939 r. rzwin ął generln pln przebudw Berlin n świtw ą stlic ę Germnię. Od pczą tku wjn Speer w crz wię kszm stpniu zjmw ł si ę budwniem dl ptrzeb wjsk. W lutm 1942 r. zst ł ministrem zbrje ń i prdukcji wjennej. Sprwują c t ę funkcj ę Speer st ł się sb ą dpwiedziln ą z kierwnie cłści ą gsp- drki wjennej. Przestwił przems ł zbrjeniw n ttln ą gspdrk ę wjenną. Orgnizcj gspdrki wjennej przez Speer pierł si ę gł ównie n wkrzstniu rbtników przmuswch i więźniów bzów kncentr- cjnch. Współprcw ł blisk z Heinrichem Himmlerem i pdleg łą mu rgnizcj ą SS. P zkń czeniu wjn Speer zst ł resztwn i w czsie Prcesu Nrmberskieg przeciwk gł ównm zbrdnirzm wjennm skzn n 20 lt wię zieni. P zwlnieniu publikw ł plgetczne pism. Zmr ł 1 wrześ ni 1981 r. w Lndnie. Fritz Tdt. Inż nier i minister zbrjeń Fritz Tdt urdzi ł si ę 4 wrześ ni 1891 r. w Pfrzheim. Wzi ął udzi ł w pierwszej wjnie ś witwej jk ficer i bserwtr ltnicz. P zkń czeniu studiów inż nierskich w 1921 r. prcw ł w elektrwnich wdnch póź niej prz budwie dróg. Od wczesnch lt 20. Tdt b ł czł nkiem NSDAP. W 1931 r. zstł Oberführerem SA, p pwłniu Hitler n urzą d knclerz Rzesz generlnm inspektrem dróg niemieckich. Pwierzn mu zdnie budw utstrd w Rzesz, pdleg ł bezpś redni Hitlerwi. W 1938 r. st ł się dpwiedziln z cłść budwnictw w Rzesz jk peł nmcnik generln d sprw regulcji gspdrki budwlnej. N ptrzeb budw muru zchdnieg stwrz ł rgnizcj ę Tdt, w rmch której współdziłł ze sb ą dministrcj budwln, prwtne firm rz Służ b Prc Rzesz (RAD). W trkcie wjn OT ztrudnił crz wię ksze liczb rbtników przmuswch. W 1940 r. Tdt zst ł pwłn n urzą d ministr Rzesz d sprw uzbrjeni i municji. Tm smm st ł si ę dpwiedziln z gspdrk ę wjenn ą i budw ę muru tlntckieg. W 1941 r. zst ł generlnm inspektrem d sprw wd i energii. Pjwijące się crz częściej wątpliwś ci w 26