Dziękujemy Zarządowi Regionu Podlaskiego NSZZ Solidarność za pomoc w sfinansowaniu książki

Projekt graficzny okładki i serii Krzysztof Findziński Dziękujemy Zarządowi Regionu Podlaskiego NSZZ Solidarność za pomoc w sfinansowaniu książki Skład i łamanie Stanisław Żukowski Druk i oprawa Zakład Poligraficzny OFFSET-PRINT s.c. 15-748 Białystok, ul. Broniewskiego 14 c Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria wydawnicza Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku: tom 1 ISBN 83-60464-18-9

Spis treści Wstęp................................................ 11 Nota edytorska........................................ 18 Wykaz skrótów........................................ 20 Dokumenty Nr 1. 1981 grudzień [1?], Białystok Plan przejęcia przez tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa kierownictwa w strukturach Zarządu Regionu Białystok NSZZ Solidarność po wprowadzeniu stanu wojennego 23 Nr 2. 1981 grudzień 13, Białystok Zarządzenie Wojewody Białostockiego Kazimierza Dunaja zawierające przepisy mające na celu zapewnienie porządku publicznego w województwie białostockim w czasie obowiązywania stanu wojennego........................................... 33 Nr 3. 1981 grudzień 14, Białystok Notatka kierownika Sekcji III Wydziału V KW MO w Białymstoku ppor. Anatola Hackiewicza z zajęcia siedziby Zarządu Regionu Białystok NSZZ Solidarność.............. 35 Nr 4. 1981 grudzień 14, Białystok Protokół z posiedzenia Wojewódzkiego Komitetu Obrony w Białymstoku w sprawie sytuacji w regionie po wprowadzeniu stanu wojennego................................... 37 Nr 5. 1981 grudzień 14, Białystok Protokół z posiedzenia Egzekutywy Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Białymstoku w sprawie sytuacji po wprowadzeniu stanu wojennego i zmian kadrowych w Gazecie Współczesnej................................... 42 Nr 6. 1981 grudzień 16, Białystok Protokół z posiedzenia Wojewódzkiego Komitetu Obrony w Białymstoku w sprawie sytuacji w regionie po wprowadzeniu stanu wojennego................................... 45 5

Nr 7. 1981 grudzień 20, Białystok Protokół Wojewódzkiego Komitetu Obrony w Białymstoku dotyczący sytuacji w regionie w czasie trwania stanu wojennego ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji panującej w białostockich uczelniach........................................... 50 Nr 8. 1981 grudzień 22, Białystok Notatka służbowa sporządzona po spotkaniu wojewody białostockiego Kazimierza Dunaja z Ordynariuszem Diecezji w Białymstoku bp. Edwardem Kisielem, przesłana do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie....................................... 57 Nr 9. 1981 grudzień 23, Białystok Protokół Wojewódzkiego Komitetu Obrony w Białymstoku podsumowujący działalność władz w czasie trwania stanu wojennego........................................... 59 Nr 10. 1981 grudzień 28, Białystok Protokół z posiedzenia Egzekutywy Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Białymstoku, na którym omówiona została sytuacja po wprowadzeniu stanu wojennego................................................... 63 Nr 11. 1981 grudzień 29, Białystok Notatka służbowa ze spotkania wojewody białostockiego Kazimierza Dunaja z Prawosławnym Ordynariuszem Diecezji Białostocko-Gdańskiej bp. Sawą, przesłana do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie....................................... 67 Nr 12. 1981 grudzień 30, Białystok Protokół z odprawy grupy operacyjnej KW MO w Białymstoku ds. tworzenia nowych związków zawodowych.. 69 Nr 13. 1982 styczeń 4, Białystok Informacja zastępcy naczelnika Wydziału IIIA KW MO w Białymstoku kpt. Pawła Borowika w sprawie realizacji planu przejęcia przez tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa kierownictwa w strukturach Regionu Białystok NSZZ Solidarność oraz przebiegu akcji Jodła i Klon w województwie białostockim................ 71 Nr 14. 1982 styczeń 5, Białystok Protokół z posiedzenia Sekretariatu KW PZPR w Białymstoku w sprawie zmian kadrowych w Gazecie Współczesnej................................................... 83 Nr 15. 1982 styczeń, Białystok Sprawozdanie zastępcy naczelnika Wydziału III A KW MO w Białymstoku kpt. inż. Pawła Borowika z działań grupy operacyjnej ds. utworzenia nowych związków zawodowych...... 85 Nr 16. 1982 styczeń 9, Białystok Protokół z posiedzenia grupy operacyjnej KW MO w Białymstoku ds. utworzenia nowych związków zawodowych. 87 Nr 17. 1982 styczeń 13, Białystok Meldunek Wydziału V KW MO w Białymstoku w sprawie działań wobec Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego NSZZ Solidarność Regionu Białystok..................... 89 6

Nr 18. 1982 styczeń 13, Białystok Apel Prezydium Regionalnego Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego NSZZ Solidarność wzywający do oporu wobec władz........................................ 93 Nr 19. 1982 styczeń 14, Białystok Pismo kierownika Sekcji VI Wydziału V KW MO w Białymstoku ppor. Józefa Paszko w sprawie powołania grupy inicjatywnej ds. utworzenia nowych związków zawodowych w Fabryce Przyrządów i Uchwytów Ponar Bial.............................. 97 Nr 20. 1982 styczeń 25, Białystok Pismo zastępcy naczelnika Wydziału III A KW MO w Białymstoku kpt. Pawła Borowika do naczelnika Wydziału III Departamentu V MSW w Warszawie w sprawie taktyki działania wobec NSZZ Solidarność.............................. 100 Nr 21. [1982 styczeń 25, Białystok] Załącznik do pisma zastępcy naczelnika Wydziału III A KW MO w Białymstoku kpt. Pawła Borowika do naczelnika Wydziału III Departamentu V MSW w Warszawie......... 103 Nr 22. 1982 styczeń 27, Białystok Apel Prezydium Regionalnego Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego NSZZ Solidarność w sprawie organizacji grup działania i odbudowy struktur związkowych w białostockich zakładach pracy........................................... 104 Nr 23. 1982 luty 2, Białystok Pismo kierownika Sekcji III Wydziału V KW MO w Białymstoku ppor. Anatola Hackiewicza w sprawie tworzenia nowych związków zawodowych............................... 105 Nr 24. 1982 luty 8, Białystok Meldunek zastępcy naczelnika Wydziału V KW MO w Białymstoku kpt. Pawła Borowika w sprawie rozpowszechniania Biuletynu Informacyjnego Regionu Białystok NSZZ»Solidarność«.... 107 Nr 25. 1982 luty 12, Białystok Protokół dotyczący działań grupy operacyjnej KW MO w Białymstoku ds. nowych związków zawodowych..... 110 Nr 26. 1982 luty 12, Białystok Analiza działań podjętych przez grupę operacyjną KW MO w Białymstoku ds. tworzenia nowych związków zawodowych................................................. 111 Nr 27. 1982 luty 19, Białystok Notatka opisująca działania operacyjne wydziałów III, IV i V Komendy Wojewódzkiej MO w Białymstoku wobec środowisk opozycyjnych na początku 1982 r....................... 113 Nr 28. 1982 kwiecień 10, Białystok Protokół z narady Wydziału V KW MO w Białymstoku..................................... 122 Nr 29. 1982 kwiecień, Białystok Informacja Egzekutywy KW PZPR w Białymstoku o działaniach podjętych przez podziemne struktury NSZZ Solidarność............................................. 126 7

Nr 30. 1982 kwiecień, Białystok Analiza postaw ideowych dziennikarzy Gazety Współczesnej i Kontrastów, sporządzona przez Wojewódzką Komisję Kontroli Partyjnej..................................... 128 Nr 31. 1982 [maj?], Białystok Meldunek operacyjny zastępcy naczelnika wydziału V KW MO w Białymstoku kpt. Pawła Borowika w sprawie podziemnych struktur NSZZ Solidarność.......................... 131 Nr 32. 1982 maj 10, Białystok Odezwa Tymczasowej Komisji Regionalnej NSZZ Solidarność do członków podziemnych struktur związku...... 134 Nr 33. 1982 maj 10, Białystok Meldunek zastępcy naczelnika Wydziału V KW MO w Białymstoku kpt. Pawła Borowika w sprawie demonstracji ulicznych, m.in. na podstawie doniesienia tw. ps. Marek, nr rej. BK-10796. 135 Nr 34. 1982 maj, Białystok Informacja KW PZPR w Białymstoku w sprawie udziału mieszkańców województwa w pochodach pierwszomajowych oraz w protestach organizowanych przez podziemne struktury NSZZ Solidarność................................................ 137 Nr 35. 1982 maj 13, Białystok Notatka służbowa sporządzona po spotkaniu wojewody białostockiego Kazimierza Dunaja z Ordynariuszem Diecezji w Białymstoku bp. Edwardem Kisielem, przesłana do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie......................................... 139 Nr 36. 1982 czerwiec 18, Białystok Protokół z narady Wydziału V KW MO w Białymstoku........................................ 142 Nr 37. 1982 czerwiec 18, Białystok Uchwała Wojewódzkiej Komisji Kontroli Partyjnej w sprawie Janusza Stankiewicza dziennikarza Gazety Współczesnej, działacza NSZZ Solidarność.................... 144 Nr 38. 1982 czerwiec, Białystok Informacja KW PZPR w Białymstoku o działalności podziemnych struktur NSZZ Solidarność............ 146 Nr 39. 1982 lipiec 21, Białystok Informacja o działalności Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa skierowanej przeciwko podziemnym strukturom NSZZ Solidarność................................... 147 Nr 40. 1982 sierpień 11, Białystok Meldunek naczelnika Wydziału V KW MO w Białymstoku ppłk. Anatola Antończyka w sprawie podziemnych struktur Regionu Białystok NSZZ Solidarność................... 155 Nr 41. 1982 sierpień, Białystok Informacja KW PZPR w Białymstoku o sytuacji społeczno-politycznej w województwie białostockim........ 158 Nr 42. 1982 wrzesień 1, Białystok Protokół z posiedzenia Wojewódzkiego Komitetu Obrony w Białymstoku w sprawie sytuacji zaistniałej w regionie w dniu 31 VIII 1982 r....................................... 160 8

Nr 43. 1982 wrzesień 7, Białystok Pismo zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO ds. Służby Bezpieczeństwa płk. Jerzego Michałkiewicza w sprawie sytuacji w regionie w sierpniu 1982 r................... 164 Nr 44. 1982 wrzesień 30, Białystok Meldunek naczelnika Wydziału V KW MO w Białymstoku ppłk. Anatola Antończyka w sprawie organizacji podziemnych struktur NSZZ Solidarność w BZPB Fasty na podstawie doniesienia tw. Adam, nr rej. BK-27660......................... 177 Nr 45. 1982 wrzesień 30, Białystok Protokół z narady Wydziału V KW MO w Białymstoku..................................... 178 Nr 46. 1982 listopad 8, Białystok Meldunek operacyjny naczelnika Wydziału V KW MO w Białymstoku ppłk. Anatola Antończyka w sprawie podziemnych struktur NSZZ Solidarność na podstawie doniesienia tw. Zbyszek, nr rej. BK-29088...................................... 180 Nr 47. 1982 listopad 15, Białystok Plan postępowania przygotowawczego w śledztwie przeciwko redaktorom nielegalnych wydawnictw ukazujących się w Białymstoku......................................... 182 Nr 48. 1982 listopad 23, Białystok Meldunek operacyjny ze spotkania Romana Wilka z działaczami podziemnych struktur NSZZ Solidarność w BZPB Fasty na podstawie doniesienia tw. Adam, nr rej. BK-27660 187 Nr 49. 1982 listopad 26, Białystok Plan działań operacyjnych Wydziału V KW MO w Białymstoku wobec Romana Wilka.................... 189 Nr 50. 1982 grudzień 21, Białystok Meldunek w sprawie zatrzymania Romana Wilka przez funkcjonariuszy Wydziału V KW MO w Białymstoku 191 Nr 51. 1982 grudzień 23, Białystok Meldunek w sprawie ukarania Romana Wilka i Wojciecha Zielińskiego przez Kolegium ds. Wykroczeń....... 192 Nr 52. 1983 styczeń 10, Białystok Meldunek w sprawie kursu przygotowującego organizatorów nielegalnej poligrafii na podstawie doniesienia tw. Adam, nr rej. BK-27660.................................. 193 Nr 53. 1983 styczeń 18, Białystok Protokół z narady Wydziału V KW MO w Białymstoku............................................ 195 Nr 54. 1983 styczeń 26, Białystok Uzupełnienie do planu śledztwa przeciwko Krzysztofowi Burkowi i innym........................... 203 Nr 55. 1983 marzec 4, Białystok Meldunek w sprawie rozłamu w podziemnych strukturach NSZZ Solidarność na podstawie doniesienia tw. Zbyszek, nr rej. BK-29088..................................... 206 9

Nr 56. 1983 marzec 16, Białystok Notatka kierownika sekcji Wydziału Śledczego KW MO w Białymstoku por. Pawła Opalińskiego z rozmowy ze Stanisławem Marczukiem.................................... 207 Nr 57. 1983 marzec 19, Białystok Meldunek zastępcy naczelnika Wydziału V KW MO w Białymstoku mjr. Anatola Maksimowicza w sprawie deklaracji programowej Tymczasowej Komisji Regionalnej NSZZ Solidarność................................................... 209 Nr 58. 1983 kwiecień 12, Białystok Meldunek w sprawie przygotowań podziemnych struktur NSZZ Solidarność do demonstracji w dniu 1 maja 1983 r. na podstawie doniesienia tw. Adam, nr rej. BK-27660......... 212 Nr 59. 1983 maj 4, Białystok Meldunek operacyjny w sprawie manifestacji podziemnych struktur NSZZ Solidarność w dniu 1 maja 1983 r. w Białymstoku na podstawie doniesienia tw. Zbyszek, nr rej. BK-29088...... 214 Nr 60. 1983 maj 17, Białystok Meldunek w sprawie rozłamu w podziemnych strukturach NSZZ Solidarność w Białymstoku na podstawie doniesienia tw. Andżelika, nr rej BK-29490........................... 216 Nr 61. 1983 maj 20, Białystok Meldunek operacyjny w sprawie planowanego spotkania przywódców podziemnych struktur NSZZ Solidarność na podstawie doniesienia tw. Zbyszek, nr rej. BK-29088................ 218 Nr 62. 1983 lipiec 1, Białystok Meldunek operacyjny w sprawie działań nowego kierownictwa podziemnych struktur NSZZ Solidarność Regionu Białystok na podstawie doniesienia tw. Adam, nr rej. BK-27660....... 220 Indeks osób........................................... 222 10

WSTĘP Pięć lat temu, przy okazji obchodów 20. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego, Instytut Pamięci Narodowej rozpoczął realizację projektu badawczego Stan wojenny w Polsce spojrzenie po 20. latach. Projekt ten był realizowany równocześnie w Warszawie oraz w dziesięciu terenowych oddziałach IPN. Efektem prowadzonych wówczas prac było opublikowanie w 2001 r. wydawnictwa źródłowego 1 i zbioru relacji działaczy opozycji 2. W przygotowaniu tych publikacji brali udział pracownicy Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku, jednak kompletny niemal brak rozpoznania dopiero co przejętych wówczas z Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Białymstoku archiwaliów byłej Służby Bezpieczeństwa, uniemożliwił wyselekcjonowanie i zaprezentowanie najbardziej interesujących dokumentów, dotyczących wprowadzenia i przebiegu stanu wojennego w regionie. W grudniu 2001 r. OBEP IPN Białymstoku zorganizowało konferencję naukową Stan wojenny spojrzenie po dwudziestu latach, podczas której wygłoszono siedem referatów. Jednak ich podstawą źródłową były nadal przede wszystkim dokumenty wytworzone przez PZPR i relacje byłych działaczy opozycji 3. Dopiero wraz z upływem czasu, stopniowo rozpoznawano zbiór archiwaliów białostockiej SB. Po raz pierwszy, choć w ograniczonym stopniu, zo- 1 Stan wojenny w dokumentach władz PRL (1980 1983), opr. B. Kopka, G. Majchrzak, Warszawa 2001. 2 Świadectwa stanu wojennego, opr. A. Dudek, K. Madej, Warszawa 2001. 3 Stan wojenny. Spojrzenie po dwudziestu latach. Sesja naukowa, Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku w dniach 11 12 grudnia 2001 r., Białystok 2001. 11

stały one uwzględnione w artykule Tomasza Danileckiego i Marcina Zwolskiego, zamieszczonym w 2003 r. w monografii stanu wojennego, wieńczącej wyżej wymieniony program badawczy IPN 4. Publikacja ta dopełniała opublikowane w 2000 r. Kalendarium NSZZ Solidarność Region Białystok 1980 1999 autorstwa Marka Kietlińskiego, prezentujące m.in. podstawowe fakty z dziejów związku w stanie wojennym 5 i powstałą w oparciu o nie książkę, dotyczącą już wyłącznie wydarzeń lat 1981 1983 na Białostocczyźnie 6. Ponadto w prasie, przy okazji kolejnych grudniowych rocznic, pojawiały się artykuły popularnonaukowe bądź wspomnieniowe 7. Z rzadka tylko publikowano teksty naukowe 8. Wątki dotyczące stanu wojennego pojawiły się też we wspomnieniowej książce działacza NSZZ Solidarność w Białostockich Zakładach Przemysłu Bawełnianego Fasty Jerzego Jamiołkowskiego 9. Cenną bibliografię podziemnych druków Białostocczyzny opracował ks. Kazimierz Litwiejko 10. 4 T. Danilecki, M. Zwolski, Podlasie i Suwalszczyzna [w:] Stan wojenny w Polsce 1981 1983, red. A. Dudek, Warszawa 2003, s. 413 475. 5 M. Kietliński, Kalendarium NSZZ Solidarność Region Białystok 1980 1999, Białystok 2000. 6 Idem, Stan wojenny na Białostocczyźnie 13 grudnia 1981 22 lipca 1983, Białystok 2001. 7 U. Dąbrowska, Ukacapiona sprawa, Kurier Poranny 2003, nr 32; J. Gadek, Akcja Jodła, Gazeta Współczesna 2001, nr 243; eadem, Dwie minuty wolności, Gazeta Współczesna 1994, nr 241; eadem, Kryptonim Jodła, Gazeta Współczesna 1991, nr 239; K. Kruszewski, Mój trzynasty grudnia, Kurier Podlaski 1989, nr 241; idem, Noc internowanych, Gazeta Współczesna 1998, nr 241; K. Litwiejko, Kolonie dla dzieci internowanych działaczy Solidarności, Gazeta w Białymstoku 2001, nr 280; Z. Nikitorowicz, Naszą bronią była prawda [rozmowa ze Stanisławem Marczukiem], Kurier Poranny 1999, nr 290; Pamiętny grudzień 1981. Wspomnienia Ryszarda Wołkońca, Rozmaitości. Informacyjny Magazyn Gminy Czarna Białostocka 2003, nr 139; K. Rosiński, Przetrwaliśmy dzięki Kościołowi [rozmowa ze Stanisławem Marczukiem], Kurier Poranny 1990, nr 164; R. Rudnicki, 13 grudnia 1981 r., Gazeta Współczesna 1996, nr 242; J. Tartak, Paragrafy za pierwszej Solidarności. Rozmowa z Kazimierzem Niemotko adwokatem w stanie wojennym, Kurier Podlaski 1989, nr 243; idem, Polowanie na człowieka, Kurier Podlaski 1990, nr 69. 8 M. Kietliński, Źródła dotyczące stanu wojennego w zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku [w:] Kościół i społeczeństwo wobec stanu wojennego, red. W. J. Wysocki, Warszawa 2004; K. Litwiejko, Internowani w grudniu 1981 r. w regionie białostockim, Białostocczyzna 1998, nr 3; A. Szot, Działalność charytatywna Kościoła Katolickiego w okresie stanu wojennego (na terenie Archidiecezji w Białymstoku), Wiadomości Kościelne Archidiecezji Białostockiej 2001, nr 4; M. Zwolski, Region Pojezierze a Region Białystok. Dwie Solidarności w stanie wojennym [w:] Początki Solidarności w północno-wschodniej Polsce (1980 1981), red. T. Danilecki, Białystok 2005. 9 J. Jamiołkowski, W pogoni za złudzeniami. Solidarność w Fastach 1980 1992, Białystok 2000. 10 K. Litwiejko, Bibliografia druków niezależnych Białostocczyzny 1980 1990, Białystok 2001. 12

Najnowsze publikacje dotyczące m.in. okresu stanu wojennego w woj. białostockim, to poprawiona i zmieniona wersja wyżej wymienionego kalendarium Marka Kietlińskiego, obejmująca dzieje Zarządu Regionu Białystok NSZZ Solidarność w latach 1980 2005 11 oraz dołączony do ogólnopolskiej, okolicznościowej publikacji wydanej w 25. rocznicę podpisania Porozumień Sierpniowych artykuł regionalny 12. Po raz pierwszy w odniesieniu do okresu stanu wojennego, uwzględniono w tych publikacjach materiały operacyjne SB, co częściowo zmieniło dotychczasową optykę postrzegania solidarnościowej opozycji. Wyłącznie rozpracowaniu przez SB podziemnej Solidarności w Białymstoku był poświęcony przyczynkowy artykuł Tomasza Danileckiego w Biuletynie Instytutu Pamięci Narodowej z lipca sierpnia 2005 r. 13 Dotąd nie ukazało się żadne wydawnictwo źródłowe, dotyczące omawianych zagadnień. Niniejszy tom jest pierwszą próbą pokazania szerokiego zbioru dokumentów, ilustrujących wzajemne stosunki między lokalnymi strukturami władzy, a szeroko pojmowaną opozycją w okresie trwania stanu wojennego. Ocena obecnego stanu badań nad dziejami województwa białostockiego w czasie trwania stanu wojennego skłania do stwierdzenia, że okres ten wymaga dalszych, pogłębionych studiów. Wraz z otwieraniem kolejnych archiwów i poznawaniem nowych dokumentów, obraz obu stron konfliktu władzy i opozycji ulega zmianie. W 2000 r. w tajnej kancelarii Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku zostały odkryte i wkrótce odtajnione akta Wojewódzkiego Komitetu Obrony, który zaczął działać w regionie na podstawie regulaminu, zatwierdzonego przez Komitet Obrony Kraju w dniu 29 czerwca 1981 r. Było to gremium, skupiające w swoich rękach największą władzę w re- 11 M. Kietliński, Ćwierć wieku podlaskiej Solidarności. NSZZ Solidarność Region Białystok 1980 2005, Białystok 2005. 12 T. Danilecki, M. Kietliński, Region Podlaski NSZZ Solidarność w latach 1980 2005 [w:] Droga do niepodległości. Solidarność 1980 2005, red. A Borowski, Warszawa 2005. 13 T. Danilecki, Rozpracowanie podziemnych struktur. Region Białystok NSZZ Solidarność, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 2005, nr 7 8. 13

gionie. Komitetem kierował wojewoda, a w jego skład wchodzili też m.in.: wicewojewoda, szef Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego, I Sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR i Komendant Wojewódzki MO. Po wprowadzeniu stanu wyjątkowego, WKO miał zabezpieczyć mobilizację jednostek wojskowych i wykonanie zadań przez formacje obrony cywilnej, a także wykorzystać miejscową administrację do ochrony ludności oraz dóbr materialnych i dóbr kultury. W warunkach uniemożliwiających kierowanie i zarządzanie przez administrację, Komitet przejmował kontrolę zarówno nad nią, jak i nad spółdzielczością i organizacjami społecznymi. Na podstawie uchwały KOK z 7 grudnia 1981 r., WKO poszerzył swoją działalność o zadania takie jak: zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz dyscypliny społecznej, utrzymanie ciągłości funkcjonowania zakładów pracy, transportu i łączności oraz służb komunalnych i zaopatrzenia, zapewnienie sprawnego funkcjonowania służby zdrowia, środków masowego przekazu i zapobieganie wykorzystaniu ich do wrogich celów, realizowanie doraźnych potrzeb, wynikających z rozwoju kryzysowej sytuacji w województwie i w Białymstoku, realizacja aktów prawnych i zadań związanych ze stanem wojennym. Rolą I sekretarza KW PZPR w ramach WKO było kierowanie przygotowaniami obronnymi partii politycznych i propagandą. Wicewojewoda miał nadzorować ewentualną ewakuację bądź rozśrodkowanie ludności, a także sprawy gospodarki żywnościowej oraz rolnictwa. W podejmowaniu decyzji przez WKO brali udział również Komendant Wojewódzki MO oraz Szef Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego, którzy informowali innych członków Komitetu o działaniach podejmowanych przez podległe sobie służby. Były to jednak informacje lakoniczne, niewiele dziś mówiące o metodach pracy operacyjnej SB czy strategicznych działaniach wojska. Akta WKO nie zostały dotąd w dostatecznym stopniu wykorzystane przez historyków. Tymczasem publikowane w niniejszym tomie protokoły z posiedzeń Komitetu bardzo dobrze ilustrują proces podejmowania najważniejszych decyzji w województwie po 13 grudnia 1981 r. Niewątpliwa wartość tych dokumentów wynika również z faktu, że w odróżnieniu od akt partyjnych i policyjnych, nigdy nie były one brakowane. 14

Również ciągle niedoceniane są przez badaczy akta PZPR. Wprawdzie z chwilą wprowadzenia stanu wojennego i przejęcia władzy przez wojsko, znaczenie partii jako podstawowego dotąd filaru władzy uległo pewnemu osłabieniu, ale nadal KW PZPR przewodniczył walce na polu ideologicznym. Wprowadzony został dyrektywny charakter kierowania partią. Zgodnie z instrukcją Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR, Sekretariat KW otrzymał prawo podejmowania decyzji leżących dotychczas w kompetencji Plenum KW. Powyższe uprawnienia specjalne dotyczyły również podejmowania decyzji kadrowych, zarówno wewnątrz KW, jak i w zakładach pracy, rozgłośni Polskiego Radia i Telewizji, redakcjach Gazety Współczesnej i Kontrastów, w szkołach, na wyższych uczelniach i w innych instytucjach nomenklaturowych. I Sekretarz KW PZPR posiadał prawo zawieszania w działaniu sekretarzy i egzekutyw wszystkich szczebli na terenie województwa, o ile takowe nie działały w myśl postanowień władz partyjnych. W odróżnieniu od PZPR, w czasie trwania stanu wojennego bardzo wzrosła rola innego filaru władzy organów MO i SB, odpowiedzialnych za bezpośrednią walkę z opozycją. Obsada kadrowa SB w skali kraju wzrosła z ok. 20 tys. funkcjonariuszy w roku 1981, do niemal 25 tys. w 1984 r. 14 W województwie białostockim liczby te wynosiły odpowiednio 244 i 312 funkcjonariuszy 15. Równie dynamicznie rosła też liczba tajnych współpracowników SB, intensywnie werbowanych m.in. podczas realizacji rozpoczętych w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. akcji: internowań o kryptonimie Jodła oraz tzw. rozmów ostrzegawczych kryptonim Klon. W 1981 r. liczba tajnych współpracowników pionów operacyjnych białostockiej SB wynosiła 581 i wzrosła do końca 1983 r. o 307 osób 16. Mimo to, pod względem liczby tw. przypadających na jednego mieszkańca, województwo białostockie nie odbiegało od średniej krajowej 17. Wspomniane wyżej piony operacyjne rozpracowujące solidarnościową opozycję, to przede wszystkim Wydział V, zajmujący się ochroną 14 P. Piotrowski, Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975 1990, Pamięć i Sprawiedliwość 2003, nr 1, s. 56. 15 Ibidem, s. 106. 16 T. Ruzikowski, Tajni współpracownicy pionów operacyjnych aparatu bezpieczeństwa 1950 1984, Pamięć i Sprawiedliwość 2003, nr 1, s. 129. 17 Ibidem, s. 127. 15

przemysłu 18 i Wydział IV któremu podlegało duchowieństwo i wszelkie sprawy wyznaniowe. W kompetencjach tego wydziału znajdowała się również ochrona kompleksu gospodarki żywnościowej, w tym zwłaszcza rolnictwa 19. Z kolei do kompetencji Wydziału II kontrwywiadu, należało m.in. zwalczanie opozycji w mediach 20. Wydział B odpowiedzialny był za całokształt działań związanych z obserwacją figurantów czyli osób pozostających w zainteresowaniu SB 21, zaś Wydział C zajmował się przede wszystkim ewidencją i rejestracją osobowych źródeł informacji 22. W świetle wcześniejszych badań regionalnych, białostocka opozycja w stanie wojennym jawiła się jako dość zwarta i nieźle zorganizowana grupa, stawiająca czynny opór władzy. Stopniowe otwieranie akt SB poczyniło wyłomy w tym sielankowym obrazie. Już choćby z dokumentów prezentowanych w niniejszym tomie możemy dowiedzieć się o co najmniej kilku tajnych współpracownikach policji politycznej, działających bądź to wewnątrz, bądź w bliskim otoczeniu podziemnego kierownictwa związku. Z donosów pojawiającego się najczęściej w publikowanych tu dokumentach tw. ps. Adam wynika, że SB wiedziała o wielu planowanych i odbytych spotkaniach przywódców Tymczasowej Komisji Regionalnej NSZZ Solidarność. Ale informacje te nie dają podstaw do stwierdzenia, że ich działalność była manipulowana. Świadczą o tym także opracowane w podziemiu, a zamieszczone również i w niniejszym tomie deklaracje i apele Regionalnego Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego i TKR z całego okresu stanu wojennego, wzywające do ciągłego oporu i sprzeciwu wobec władz. Z akt SB wiemy jednak również o działalności innych agentów jak można domniemywać co najmniej równie istotnych jak tw. ps. Adam. Tw. ps. Marek, znany ze swej aktywnej działalności w Prezydium Za- 18 Wydziały V SB w Komendach Wojewódzkich MO powstały na mocy zarządzenia ministra spraw wewnętrznych z 7 XI 1981 r. na bazie istniejących wcześniej wydziałów III A (P. Piotrowski, op. cit., s. 69 72). W KW MO w Białymstoku proces tych przekształceń trwał jeszcze w styczniu 1982 r., stąd zapewne naczelnik tego wydziału i jego zastępca używali w tym okresie do sygnowania dokumentów starych pieczęci. 19 P. Piotrowski, op. cit., s. 74 77. 20 Ibidem, s. 61 65. 21 Ibidem, s. 82 85. 22 Ibidem, s. 85 89. 16

rządu Regionu Białystok NSZZ Solidarność przed stanem wojennym 23, nie zaprzestał współpracy po 13 grudnia. Z zachowanych rozliczeń funduszu operacyjnego Wydziału V KW MO w Białymstoku wynika, że przez pierwsze pół roku trwania stanu wojennego otrzymywał on regularnie co miesiąc po 4 tys. zł, podczas gdy wspomniany tw. Adam, działający w BZPB Fasty, dostawał zwykle od 1 do 3 tys. zł miesięcznie, a opisywany w dwóch spośród publikowanych tu dokumentów tw. ps. Tomek z Fabryki Przyrządów i Uchwytów Ponar-Bial od 600 do 2 tys. zł 24. Z innego dokumentu wiemy, że tw. ps. Marek miał być m.in. wykorzystywany przez SB do tworzenia nowych związków zawodowych w zakładzie, w którym pracował przed zatrudnieniem w ZR. Uczestniczył on w działaniach operacyjnych SB co najmniej do 1986 r. Rozpoznania wymaga też działalność ulokowanego równie wysoko jak tw. Marek agenta o pseudonimie Andrzej. Tak więc oglądana wyłącznie przez pryzmat źródeł policji politycznej białostocka opozycja okresu stanu wojennego, mogłaby się na pierwszy rzut oka wydawać organizacją niesamodzielną. Ale nawet mimo tego, że nie znamy na razie pełnej skali działalności tajnych współpracowników SB w środowisku opozycji wydaje się, że nie byli oni w stanie sterować działaniami podziemnych struktur Solidarności, choć zapewne usiłowali je dezorganizować. Z publikowanych tu protokołów narad Wydziału V wynika, że przez pierwsze pół roku trwania stanu wojennego, SB nie była w stanie wejść w dobrze zorganizowane i zakonspirowane, podziemne struktury związkowe. Dopiero później, w sierpniu 1982 r., niewątpliwie za sprawą donosów, udało się jej namierzyć i aresztować Dariusza Boguskiego, redaktora Biuletynu Informacyjnego Regionu Białystok NSZZ Solidarność i organizatora podziemnych drukarni, wraz z kilkunastoosobową siatką kolporterów. Dopiero w grudniu tegoż roku, również na podstawie donosu, wpadł Roman Wilk, jeden z głównych obok Stanisława Marczuka organizatorów całej podziemnej działalności. W styczniu 1983 r. aresztowano w Warszawie Krzysztofa Burka, członka TKR i redaktora Biuletynu. W marcu tegoż roku wobec niemożliwości dalszego ukrywania się ujawnił się sam przewodniczący TKR Marczuk. 23 Zob.: T. Danilecki, Działania Służby Bezpieczeństwa wobec NSZZ Solidarność Regionu Białystok w latach 1980 1981 [w:] Początki Solidarności..., s. 52 53. 24 AIPN Bi, 0037/58, Raporty kasowe Wydziału V KW MO w Białymstoku za I półrocze 1982 r. 17

Wśród kontynuatorów podziemnej działalności TKR, aktywnych w 1983 r. i później, widoczne są głębokie animozje i podziały personalne. Można domniemywać, że były one skutkiem dezintegracyjnych działań SB. Mimo to jednak, dzięki wysiłkowi wąskiego grona niezłomnych organizatorów działalności opozycyjnej i poparciu społecznemu, białostocka opozycja zdołała przetrwać całe lata 80. Kolejnym, nieznanym dotąd zagadnieniem, szeroko prezentowanym w dokumentach znajdujących się w niniejszym tomie, była próba zorganizowania przez władze nowych związków zawodowych, tzw. neo-solidarności. W ujęciu regionalnym wątek ten nie był dotąd przedmiotem osobnych badań. Tymczasem stworzenie alternatywy dla NSZZ Solidarność miało zdaniem władz kluczowe znaczenie dla pozbawienia związku wpływów w społeczeństwie. Dlatego do organizacji neo-solidarności skierowano specjalnie utworzoną grupę operacyjną składającą się z kilku oficerów SB i sporą grupę tajnych współpracowników. W zakładach, w których tw. nie było, intensywnie ich werbowano. Zagadnienie to stanowi kolejny, interesujący problem badawczy. Choć materiały operacyjne SB naruszają nieskazitelny obraz białostockiej opozycji, to z drugiej jednak strony, dzięki nim poznajemy też wiele szczegółów opozycyjnej działalności, które umknęły pamięci uczestników tamtych wydarzeń. Paradoksalnie więc akta te są również świadectwem aktywności, a nieraz i niezłomności postaw ludzkich. Uchwalona niedawno Ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnieniu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944 1990 oraz treści tych dokumentów zapewne niebawem zburzy niejeden jeszcze mit z okresu stanu wojennego. Na pewno jednak nie zdezawuuje mitu Solidarności siły, która łączyła ludzi we wspólnej walce o wolność. NOTA EDYTORSKA Na tom Władza i opozycja w stanie wojennym w województwie białostockim składają się 62 dokumenty, wytworzone między 1 grudnia 1981 r., a 1 lipca 1983 r. Wszystkie, poza jednym, nigdy nie były publikowane z pełnym aparatem naukowym, a większość z nich jest prezentowana po raz pierwszy. Niektóre dokumenty były w niewielkim zakresie wykorzystywane bądź opisywane przez historyków. 18

Celem publikacji jest szeroka prezentacja źródeł pisanych, dokumentujących działania różnych ośrodków władzy w czasie stanu wojennego: PZPR, Wojewódzkiego Komitetu Obrony, Wydziału ds. Wyznań Urzędu Wojewódzkiego oraz Służby Bezpieczeństwa z jednej strony, i podziemnych struktur NSZZ Solidarność Regionu Białystok z drugiej. Dokumenty operacyjne wytworzone przez Służbę Bezpieczeństwa (akta spraw operacyjnego rozpracowania, protokoły z narad wydziałów i grup operacyjnych, notatki) pochodzą z Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, zaś materiały PZPR (protokoły z posiedzeń Egzekutyw KW i KM PZPR, Sekretariatu KW PZPR), Wojewódzkiego Komitetu Obrony (protokoły posiedzeń) i Wydziału ds. Wyznań Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku (notatki i sprawozdania ze spotkań), przechowywane są w Archiwum Państwowym. Trzy dokumenty programowe, wytworzone przez podziemne struktury NSZZ Solidarność Regionu Białystok w 1982 r., pochodzą z Biuletynu Informacyjnego Regionu Białystok NSZZ»Solidarność«. Zarządzenie Wojewody Białostockiego z 13 grudnia 1981 r. publikujemy za Dziennikiem Urzędowym Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku. Dokumenty prezentowane są w układzie chronologicznym. Ingerencje redaktorskie ograniczają się do uwspółcześnienia interpunkcji i ortografii, ujednolicenia zapisu dat i skrótów. Wszystkie dokumenty prezentowane są w całości, poza dokumentem nr 39, w którym pominięto nieistotny fragment, co zaznaczono w przypisie. Wszelkie wyróżnienia w tekstach dokumentów dokonane przez ich wystawców (podkreślenia, wytłuszczenia, rozspacjowania, wersaliki) oddano za pomocą czcionki wytłuszczonej. Ze względu na specyfikę prezentowanych źródeł (zwłaszcza dokumentów wytworzonych przez SB), należy traktować je krytycznie, weryfikować zawarte w nich informacje i konfrontować je z innymi źródłami. Przy opracowywaniu przypisów korzystano głównie z publikacji dokumentacyjnych, opracowań i sporadycznie z innych źródeł. Dokumenty z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku opracował Marek Kietliński, zaś archiwalia byłej Służby Bezpieczeństwa przechowywane w Archiwum Oddziału IPN w Białymstoku Tomasz Danilecki. Białystok, listopad 2006 r. Tomasz Danilecki, Marek Kietliński 19

WYKAZ SKRÓTÓW AIPN Bi Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku AM Akademia Medyczna APB Archiwum Państwowe w Białymstoku bhp bezpieczeństwo i higiena pracy BI Biuletyn Informacyjny Regionu Białystok NSZZ Solidarność BKB Białostocki Kombinat Budowlany BZGraf. Białostockie Zakłady Graficzne BZPB Białostockie Zakłady Przemysłu Bawełnianego BZPOW Białostockie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego BZPT Białostockie Zakłady Podzespołów Telewizyjnych DTV Dziennik telewizyjny FMR Fabryka Maszyn Rolniczych FPiU Fabryka Przyrządów i Uchwytów FUW Filia Uniwersytetu Warszawskiego FWR Fabryka Wyrobów Runowych GW Gazeta Współczesna IPN Instytut Pamięci Narodowej KC Komitet Centralny KG Komenda Główna KK Komisja Krajowa KKP Krajowa Komisja Porozumiewawcza KM Komenda Miejska KM Komitet Miejski ko. kontakt operacyjny KOK Komitet Obrony Kraju KOR Komitet Obrony Robotników 20

KPN Konfederacja Polski Niepodległej ks. kontakt służbowy KW Komitet Wojewódzki KW Komenda Wojewódzka KZ Komisja Zakładowa KZ Komitet Zakładowy KZKS Kolejowe Zakłady Konstrukcji Stalowych lk. lokal kontaktowy MKS Międzyzakładowy Komitet Strajkowy MKZ Międzyzakładowy Komitet Założycielski MO Milicja Obywatelska MPK Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne MSW Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MZOZ Miejski Zespół Opieki Zdrowotnej NOWA Niezależna Oficyna Wydawnicza NSZZ Niezależny Samorządny Związek Zawodowy NSZZ RI Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność Rolników Indywidualnych NZS Niezależne Zrzeszenie Studentów OBEP Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej OKON Obywatelski Komitet Ocalenia [Odrodzenia] Narodowego OPPMs Okręgowe Przedsiębiorstwo Przemysłu Mięsnego ORMO Ochotnicze Rezerwy Milicji Obywatelskiej PGR Państwowe Gospodarstwo Rolne PKP Polskie Koleje Państwowe PKS Państwowa Komunikacja Samochodowa POP Podstawowa Organizacja Partyjna PRiTV Polskie Radio i Telewizja PRL Polska Rzeczpospolita Ludowa PSK Państwowy Szpital Kliniczny PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza RFN Republika Federalna Niemiec RKS Regionalny Komitet Strajkowy RMKS Regionalny Międzyzakładowy Komitet Strajkowy ROMO Rezerwowe Oddziały Milicji Obywatelskiej SB Służba Bezpieczeństwa SDP Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich 21

SKR Spółdzielnia Kółek Rolniczych TKR Tymczasowa Komisja Regionalna TV [TVP] Telewizja Polska tw. tajny współpracownik UW Urząd Wojewódzki WKKP Wojewódzka Komisja Kontroli Partyjnej WKO Wojewódzki Komitet Obrony WPG Wydział do spraw Przestępczości Gospodarczej WRN Wojewódzka Rada Narodowa WRON Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego WSD Wyższe Seminarium Duchowne WSzW Wojewódzki Sztab Wojskowy ZNTK Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego ZR Zarząd Regionu ZO Zespół Orzekający ZOMO Zmechanizowane Odwody Milicji Obywatelskiej ZSMP Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej ZSRR Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZZ Związek Zawodowy 22

Nr 1 1981 grudzień [1?], Białystok Plan przejęcia przez tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa kierownictwa w strukturach Zarządu Regionu Białystok NSZZ Solidarność po wprowadzeniu stanu wojennego Zatwierdzam Białystok, dnia [ a ] grudnia 1981 roku Tajne spec[jalnego] znaczenia Plan kierunkowych działań operacyjnych umożliwiających przejęcie kierowniczych ogniw Solidarności w woj. białostockim po wprowadzeniu stanu wyjątkowego 1 I. Krótka charakterystyka sytuacji operacyjnej po akcji Jodła 2. W ramach przeprowadzenia akcji Jodła wyeliminowane [zostaną] z aktywnej działalności związkowej następujące osoby: Prezydium Zarządu Regionu NSZZ Solidarność: przewodniczący St[anisław] Marczuk, 3 v[i]ce przewodniczących: (J[erzy] Rybnik, M[ichał] Pietkiewicz, B[ernard] Bujwicki), sekretarz K[azimierz] Kamiński, członkowie: (R[oman] Wilk, Z[enon] Biender, J[erzy] Pianko, M[arek] Depczyński, E[dmund] Lajdorf, L[eopold] Stawecki, B[ronisław] Niepsuj). Pracownicy etatowi Zarządu Regionu: (K[rzysztof] Burek, B[ogusław] Korecki, K[onrad] Kruszewski, Kopacz). Ponadto 32 osoby z komisji zakładowych poszczególnych zakładów przemysłowych (wykaz w załączeniu b ). W wyniku akcji sparaliżowana zostanie działalność Zarządu Regionu NSZZ Solidarność oraz komisji zakładowych ważniejszych zakładów. Na a Brak daty dziennej. 1 Obszerne fragmenty dokumentu zostały opublikowane (T. Danilecki, Sytuacja strajkowa w białostockich fabrykach po wprowadzeniu stanu wojennego w świetle materiałów Służby Bezpieczeństwa, Pierwsza Solidarność. Biuletyn Klubu Więzionych, Internowanych, Represjonowanych Białystok 2002, nr 8 [specjalny], s. 16 19). 2 Akcja Jodła miała na celu internowanie osób uznanych przez SB za zagrażające porządkowi prawnemu PRL. b Brak wspomnianego wykazu. 23

podstawie posiadanego rozpoznania operacyjnego przewiduje się możliwość rekonstruowania władz kierowniczych Regionu. Sygnalne informacje wskazują, iż kierownictwo Regionu: (St[anisław] Marczuk, J[erzy] Rybnik, B[ronisław] Niepsuj), licząc się z możliwością zatrzymania, przystąpiło do przygotowywania ekip zastępczych, które przejęłyby c tymczasowe kierownictwo związku. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń oraz uwzględniając strukturę zatrudnienia i lokalizację większych zakładów przemysłowych przewiduje się, iż próby odtworzenia władz Regionu mogą nastąpić w Fabryce Przyrządów i Uchwytów w B[iałym]stoku, Białostockich Zakładach Przemysłu Bawełnianego Fasty bądź Zakładzie Podzespołów Telewizyjnych Unitra-Biazet w Białymstoku. Jednakże najbardziej optymalne warunki, ze względu na położenie (komunikację, łączność) i męską [...] d obsadę załogi, będą w Fabryce Przyrządów i Uchwytów Zakład nr 1 przy ul. Łąkowej. W ostatnim strajku generalnym tymczasową siedzibę Zarządu Regionu spełniał ten zakład e. Mając na uwadze powyższą sytuację, planuje się realizację zadań operacyjnych, mających na celu przechwycenie inicjatywy przez sterowane źródła informacji w zakresie tymczasowego kierowania ogniwami NSZZ Solidarność w wiodących zakładach. II. Fabryka Przyrządów i Uchwytów w B[iałym]stoku. 1. Krótka charakterystyka obiektu. Fabryka Przyrządów i Uchwytów w czterech zakładach zatrudnia ok. czterech tys. pracowników, w tym w Zakładach nr 1 4 2650 czł[onków] Solidarności, czł[onków] związków branżowych 350, czł[onków] PZPR [ f ], pracowników administracji [ f ]. Na terenie Białegostoku zlokalizowane są: Zakład nr 1 i Zakład nr 4. Zakład nr 1 pracuje w systemie trzyzmianowym, zatrudnia 2283 pracowników, w tym umysłowych 521, czł[onków] Solidarności 1930. I zmiana 1655 [pracowników], w tym umysłowych 492 c W oryginale przyjęłyby. d Tu skreślone słowo obsługę. e Tak w tekście. f Brak danych. 24

II zmiana 596 [pracowników, w tym umysłowych] 26 III zmiana 32 [pracowników, w tym umysłowych] 3 Zakład zlokalizowany jest na terenie miasta. Posiada zabudowę zwartą, ogrodzoną, umożliwiającą prowadzenie strajku okupacyjnego. Objęty jest planem blokady fizycznej i technicznej ( odcięcie energii elektrycznej i cieplnej oraz łączności). Przyjęło się, że pozostałe zakłady pracy w województwie uważają FPiU za autorytet i przyłączą się do wszystkich akcji protestacyjnych zainspirowanych przez ten zakład. W założeniach władz Regionu Solidarności, fabryka ta była wytypowana do objęcia koordynacją mniejszych zakładów pracy w przypadku strajku generalnego lub stanu wojny. Również przewodniczący Zarządu Regionu wywodzą się z tego zakładu. W tej sytuacji ewentualne tworzenie się nowych władz Regionu w tym zakładzie akceptowane będzie przez pozostałe ogniwa zakładowe Solidarności. Zakład nr 4 zlokalizowany jest przy Szosie Północno-Obwodowej, pracuje w systemie 3-zmianowym, zatrudnia 801 osób, w tym [pracowników] umysłowych 98, czł[onków] NSZZ Solidarność 720. I zmiana 499 [pracowników], w tym umysłowych 83 II zmiana 258 [pracowników, w tym umysłowych] 11 III zmiana 34 [pracowników, w tym umysłowych] [ f ] Ze względu na usytuowanie zakładu na obrzeżach miasta oraz na stosunkowo nieliczne zatrudnienie, nie będzie miał większego znaczenia w zaistniałej sytuacji. Dla zapewnienia jednak pełnej kontroli w zakładzie, planuje się pozyskanie źródła informacji, które przejmie kierownictwo w tamtejszej komórce Solidarności. 2. Posiadane możliwości operacyjne. Spośród posiadanych źródeł informacji wytypowano 2 tajnych współpracowników, którzy z tytułu dotychczasowej działalności i g posiadanych predyspozycji osobistych, mają największe możliwości przejęcia kierownictwa związku i pokierowania h jego działalnością zgodnie z naszymi zamierzeniami. Ich dotychczasowa działalność nie kwalifikuje [ich] do objęcia akcją Jodła. Charakterystyka ww. tw. ps. Tomek i tw. ps. Zych w załąg W oryginale o. h W oryginale poprowadzenia. 25

czeniu i. Pozostałe źródła informacji wszystkich kategorii w sumie 24 wykorzystane będą do akcji wspierających oraz przedsięwzięć dezintegrujących wśród załogi. 3. Przewidywana sytuacja w obiekcie po wprowadzeniu stanu wyjątkowego. Jak wynika z dotychczasowego rozpoznania, większa część załogi nie poparła wystąpień członków Prezydium KK w Radomiu 3. Po zrealizowaniu akcji Jodła, sytuacja w zakładzie winna ulegać poprawie i oscylować w kierunku stanowiska umiarkowanego. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę udział [załogi] w dotychczasowych akcjach strajkowych, należy liczyć się z możliwością zorganizowania [przez pracowników zakładu] strajku okupacyjnego. W początkowym okresie [trwania] strajku nie przewidujemy prób wyjścia załogi poza teren zakładu. Przy utrzymywaniu się sytuacji napiętej w dłuższym okresie czasu i przy inspiracji z zewnątrz, próby takowe mogą wystąpić wśród osób znanych z awanturniczych postaw. W celu niedopuszczenia do powyższej ewentualności, osobowe źródła informacji podejmą realizację przewidzianych planem zadań. 4. Sposób realizacji planu. a) W trybie pilnym osobowe źródła informacji tw. ps. Tomek i Zych przewidziane do wspomnianej akcji otrzymają konkretne zadania i instruktaż: W przypadku akcji Jodła ww. tajni współpracownicy zostaną powiadomieni przez ppor. J[ózefa] Paszko o przystąpieniu do realizacji zadań przekazanych wg planu, Tw. ps. Tomek otrzyma zadanie, by j w razie zaistnienia konfliktu i nieobecności władz związkowych w zakładzie i regionie, samorzutnie i Brak wspomnianego załącznika. 3 W dniach 2 3 XII 1981 r. w Radomiu odbyło się posiedzenie prezydium Komisji Krajowej NSZZ Solidarność z udziałem przewodniczących regionów związku, podczas którego wyrażono ostry sprzeciw wobec planów uchwalenia przez Sejm ustawy O nadzwyczajnych środkach działania w interesie ochrony obywateli i państwa, dopuszczającej możliwość znacznego ograniczenia praw obywatelskich. Nagrane przez SB fragmenty obrad, po odpowiednim montażu, sugerującym chęć przejęcia przez Solidarność władzy w państwie, zostały opublikowane, co stało się następnie jednym z argumentów władz, uzasadniających wprowadzenie stanu wojennego (zob. np.: A. Dudek, Dzieje dziesięciomilionowej Solidarności [1980 1981] [w:] Droga do niepodległości. Solidarność 1980 2005, red. A. Borowski, Warszawa 2005, s. 48 50). j W oryginale iż. 26

przystąpić k do tworzenia nowej kierowniczej komórki związkowej zakładu z możliwością oddziaływania na region. W czasie realizacji akcji Jodła tw. ps. Tomek przebywa w domu i po uzyskaniu zawiadomienia udaje się do zakładu, W małym gronie osób zaufanych (przyszłych członków KZ) organizuje zebranie, na którym doprowadza do ukonstytuowania się tymczasowego Zarządu z sobą jako przewodniczącym. Nowy Zarząd podejmie uchwałę o przejęciu władzy w zakładzie, zwołaniu zebrania załogi i zaproszeniu przedstawicieli innych zakładów. Na zebraniu załogi, w zależności od sytuacji, proklamują jedną z niżej wymienionych form [protestu]: strajk czynny, strajk okupacyjny. W żadnym przypadku nie można dopuścić do zorganizowania wyjścia [załogi] poza zakład. Ponadto podejmie się rezolucję potępiającą poczynania władz oraz uprzedzi się o ewentualności prowokacji i związanego z tym bezwzględnego przestrzegania wydawanych poleceń. Łączność z tw. ps. Tomek utrzymywana będzie przez wykorzystanie [jego] żony, pod legendą potrzeb przekazania informacji o sytuacji w regionie i zakładzie dla kierownictwa Solidarności wyższego szczebla. Jako rzekomy łącznik z Solidarnością przedstawiony zostanie przez Tomka pracownik operacyjny ppor. J[ózef] Paszko. 2. Tw. ps. Zych otrzyma zadanie wspierania poczynań tw. ps. Tomek pod następującą legendą: Poinformuje się go, że z posiadanego rozeznania wynika, iż jest przygotowany drugi garnitur kierownictwa Solidarności na wypadek ewentualnego wprowadzenia stanu wyjątkowego. Jako potencjalni kandydaci brani są pod uwagę nazwisko tw. ps. Tomek [ l ] oraz osoby antagonistycznie nastawione do Zycha. Pociągnięcie to ma na celu opowiedzenie się tw. Zycha za kandydaturą Tomka. Alternatywnie, w przypadku gdyby przejmowanie kierownictwa przez tw. ps. Tomek napotkało na nieprzewidziane trudności, sam przejmuje inicjatywy kierownicze. k W oryginale przystępuje. l Brak nazwiska tw. ps. Tomek. 27

Sygnałem dla tw. ps. Zych przystąpienia do realizacji powyższych zadań będzie wiadomość o wprowadzeniu stanu wyjątkowego. Poparcie ze strony tw. ps. Zych dla Tomka realizowane będzie w zależności od zaistniałej sytuacji, m.in. poprzez: zgłoszenie jego kandydatury na posiedzeniu samorządu pracowniczego, wystąpienie [na] zorganizowanym zebraniu lub masówce. W przypadku gdy tw. Zych oceni, że szanse wyboru tw. ps. Tomek są znikome, sam przejmie inicjatywę, bazując na osobach zaufanych z samorządu pracowniczego, również członkach Solidarności. Po objęciu władzy, realizuje zadania takie, jak w założeniach dla tw. ps. Tomek. Łączność: Sposób łączności omówi się na spotkaniu. 3. Niżej wymienionym źródłom informacji, ze względu na posiadane możliwości, przekazane zostaną zadania wsparcia nowo tworzonych władz związkowych i neutralizacji sytuacji konfliktowej: Tw. ps. Melechowicz, tw. ps. Eugeniusz. Pozostałe natomiast źródła informacji, nie będąc członkami Solidarności, otrzymają zadania oddziaływania na wyciszanie atmosfery. 4. W ramach kompleksowej realizacji planu zakłada się pozyskanie do współpracy: z Zakładu nr 4 ob. WJ celem wykorzystania go jako potencjalnego lidera nowego kierownictwa związkowego w tym zakładzie. Szczegóły dot. form jego postępowania i działalności oraz elementy ewentualnej łączności ustalone zostaną po pozytywnym załatwieniu pozyskania. III. Białostockie Zakłady Przemysłu Bawełnianego Fasty. 1. Krótka charakterystyka obiektu. Zakłady zatrudniają ok. 5200 pracowników, w tym 4500 członków NSZZ Solidarność, czł[onków] PZPR [ f ], do związków branżowych należy 700 [osób], pracowników administracji 900, ok. 70 procent kobiet. Zakład pracuje w systemie pracy trzyzmianowej: I zmiana 3138 [pracowników], w tym umysłowych 402, II zmiana 1416 [pracowników], III zmiana 669 [pracowników]. Zlokalizowany jest na obrzeżach miasta, poza zabudową mieszkalną. Posiada zabudowę zwartą, [jest] ogrodzony. Istnieje możliwość prowadzenia strajku okupacyjnego. Objęty jest planem blokady fizycznej i technicznej. 28

Obok Fabryki Przyrządów i Uchwytów odgrywa decydującą rolę w kształtowaniu sytuacji w regionie. 2. Posiadane możliwości operacyjne. Do objęcia funkcji kierowniczej w Solidarności wytypowano tw. ps. Tadek i tw. ps. Krzysiek (charakterystyka w załączeniu ł ). Pozostałe osobowe źródła informacji różnych kategorii otrzymają zadanie zgłoszenia się do pracy w Komisji Zakładowej i Komisjach Wydziałowych, w celu kształtowania pozytywnego klimatu wśród załogi. 3. Przewidywana sytuacja w obiekcie po wprowadzeniu stanu wyjątkowego. Po wprowadzeniu stanu wyjątkowego należy przypuszczać, że ok. 30 procent załogi samorzutnie nie zgłosi się do pracy. Z rozpoznania operacyjnego wynika, iż podczas strajku okupacyjnego załoga, która m będzie w zakładzie, ma być zgrupowana na Wydz[iale] Tkalni Białej i Wydz[iale] Wykańczalni. W przypadku jego przedłużania się, większość pracowników (głównie kobiety) rozpuszczona zostanie do domu, natomiast pozostałe ok. 1500 osób (mężczyzn) [przystąpi] do prowadzenia dalszych akcji. Z uwagi na duże oddalenie zakładu od miasta, nie przewiduje się zorganizowanego wyjścia załogi na zewnątrz. 4. Sposób realizacji planu. a) Osobowe źródła informacji przewidziane do akcji, w trybie pilnym otrzymają konkretne zadania oraz [zostanie] przeprowadzony instruktaż ich realizacji. Z chwilą rozpoczęcia akcji Jodła, tw. ps. Tadek i tw. ps. Krzysiek przystąpią do wykonania zadań. b) Tw. ps. Tadek będzie miał zadanie, by n w przypadku nieobecności władz związkowych w zakładzie, samorzutnie przystąpić o do tworzenia nowej Komisji Zakładowej. Sygnałem włączenia się do działania będzie telefon lub osobiste powiadomienie go w domu lub miejscu pracy. Wśród zaufanych podejmie akcję inicjatywną tworzenia kierownictw związków w nowym składzie osobowym. Ludzi zgłaszających się samorzutnie, których większość zna osobiście, dokooptowuje do komisji związł Brak ww. charakterystyki. m W oryginale jaka. n W oryginale iż. o W oryginale przystępuje. 29