JÓZEF ROBAK MARIA ROGOWSKA ZBIGNIEW ANYSZKA

Aktualne zagrożenia i możliwości ochrony małoobszarowych upraw roślin warzywnych w Polsce przed chorobami, szkodnikami i chwastami jozef.robak@iwarz.pl JÓZEF ROBAK MARIA ROGOWSKA ZBIGNIEW ANYSZKA

WSTĘP 1. W rankingu produkcji warzyw na tle krajów Unii Europejskiej Polska zajmuje pierwsze miejsce w produkcji kapusty i marchwi, trzecie miejsce w produkcji cebuli i ogórków i czwarte miejsce w produkcji kalafiorów i brokułu oraz szóstą pozycję w produkcji pomidorów w otwartym gruncie, tuż za krajami śródziemnomorskimi 2. W Polsce znanych jest ok. 70 gatunków warzyw w uprawie towarowej i amatorskiej jest prawie 40, a na skalę towarową uprawia się ponad 15 gatunków warzyw 3. Wszystkie uprawy roślin warzywnych włącznie z ziemniakami wczesnymi zaliczane są do upraw małoobszarowych (ang. minor crops) 4. Gatunki warzyw o dużym znaczeniu gospodarczym, tzw gatunki podstawowe: warzywa kapustne, cebula, marchew, pomidory, ogórki, buraki ćwikłowe 5. Gatunki warzyw których powierzchnia uprawy wynosi poniżej 10 tyś h, zaliczamy umownie do tzw małoobszarowych: : fasola, groch, pory, selery, pietruszka, kapusta pekińska, brokuły, kalafior, papryka, sałata,, czosnek, koper, chrzan, rabarbar, szpinak i inne. Są to również gatunki ważne gospodarczo dla przemysłu przetwórczego.

Powierzchnia upraw podstawowych gatunków warzyw i pieczarek w Polsce warzyw i pieczarek w Polsce w tyś ha w 2011 roku Warzywa oółem (w tyś. ha) 218,4 Warzywa gruntowe (tyś. ha) 213 Warzywa kapustowate 53 Cebula 36 Marchew 28 Buraki ćwiklowe 15 Ogórki gruntowe 20 Pomidory gruntowe 12 Pozostałe warzywa gruntowe 62 Warzywa spod oslon (w ha) 5420 Pomidory 2450 Ogorki 1300 Pozostałe warzywa spod oslon 1670 Pieczarki 235

("małoobszarowych") gatunków warzyw (tys. ha) Gatunek warzyw Powierzchnia uprawy (ha) Groch zielony 10 000 Por 7 000 Seler korzeniowy 5 000 Pietruszka korzeniowa 4 000 Kapusta pekińska 5 000 Kukurydza cukrowa 2 500 Kapusta brukselska 1 500 Chrzan 1 900 Brokuł 1 000 Pasternak 1 000 Rabarbar 1 000 Szparag 2 000 Sałata 600 Cykoria 500 Rzodkiewka 400 Papryka 200 Szpinak 1000 Towarowa produkcja rabarbaru Towarowa produkcja szpinaku Towarowa produkcja szparagów

5. Szczegółowy program ochrony przed chorobami dotyczy 23 gatunków warzyw i dotyczy zarówno gatunków podstawowych (kapustne, cebula, marchew, pomidory, ogórki) oraz pozostałych tzw. małoobszarowych 6. Aktualny program ochrony warzyw jest szczegółowo opracowany i obejmuje najważniejsze choroby pochodzenia infekcyjnego oraz metody ich zwalczania z podaniem najnowszych środków ochrony; syntetycznych i pochodzenia naturalnego z przeznaczeniem dla produkcji integrowanej i ekologicznej. 7. Lista środków syntetycznych dopuszczonych w Polsce do ochrony warzyw przed chorobami zawiera liczna grupę najnowocześniejszych fungicydów i środków naturalnych, które stanowią pionierskie programy ochrony warzyw w Europie ( np. środki z grupy strobilurin i inne) 8. Nowe wymagania UE w zakresie obniżania lub likwidacji pozostałości pestycydów w świeżej masie niektórych gatunków warzyw, głownie liściowych, korzeniowych i innych, przeznaczonych dla przetwórstwa i zamrażalnictwa, ograniczają bądź eliminują stosowanie niektórych grup fungicydów. Rejestracja nowych jest bardzo kosztowna, długoletnia i ekonomicznie dla producentów środków nieopłacalna

Ocena skutków wycofania środków wchodzących w skład zapraw nasiennych jako potencjalnego zagrożenia upraw roślin warzywnych, w tym głównie cebuli, chorobami zgorzelowymi, wielkości i jakości plonu handlowego. Wprowadzono tiuram (Zaprawa Nasienna T75 DS./WS) Brak zapraw insektycydowych

9. Nową szansą w ochronie niektórych gatunków warzyw, gospodarczo ważnych, lecz uprawianych na małych powierzchniach jest możliwość efektywnej i bezpiecznej metody ochrony z zastosowaniem środków naturalnych, elicytorów odporności + uprawa odmian odpornych i tolerancyjnych na choroby da możliwość nowej jakości ochrony warzyw i stworzy realna szansę produkcji spełniającej kryteria bezpiecznej żywności w Polsce 10. Celem nadrzędnym badań I O jest poszukiwanie nowych, w pełni bezpiecznych środków naturalnych i syntetycznych w ochronie warzyw, szczególnie wymagających ograniczenia stosowania środków syntetycznych. Do tych gatunków zaliczamy warzywa liściowe ( np.sałata, szpinak) i niektóre warzywa korzeniowe i dyniowate.

Aktualny program ochrony głównych gatunków warzyw przed chorobami w 2010 rok Gatunek Tabela 1. Zwalczane choroby Środki lub inne sposoby zwalczania 1 2 3 Warzywa kapustne Zgoprzele siewek Zaprawy nasienne 1 Kiła kapusty Szara pleśń Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS strobiluryny + inne najnowsze fungicydy Czerń krzyżowych - alternaria pełna ochrona Cebula Zgoprzele siewek Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS Mączniak rzekomy Metalaksyl, strobiluriny, Infinito 687,5 Szara pleśń Alternarioza,antraknoza Rovral FLO 255 SC i inne pełna ochrona grzybobujcza Fuzariozy, bakteriozy brak ochrony bakteriobójczej Marchew Zgoprzele siewek Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS Aalternaria Szara pleśń Bakteriozy warzyw kapustnych Strobiluriny: Amistar 250 Sc, Signum 33 WG Zato 50 WG i inne (pełna ochrona) Buraki ćwikłowe Zgorzele siewek Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS Chwoscik buraka, mączniak praw. Mankozeb, brak innych i naturalnych mączniak rzekomy i inne Timorex 24 EC w rejestracji, niedostateczny Ogórki gruntowe Mączniak rzekomy, bakterioza Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS Alternarioza i inne Dimetomorf, metalaksyl, pełny zestaw nowoczesnych środków odmiany odporne

Tabela 2 ktualny program ochrony głównych gatunków warzyw przed chorobami w 2010 roku. dostateczna ochrona odmiany odporn Maczniak rzekomy, szara pleśćńdimetomorf i środki naturalneinne i inn atunek Zwalczane choroby Środki lub inne sposoby zwalczania 1 2 3 omidory gruntowe Zaraza ziemniaka, alternaria, Zaprawa nasienna T 75 DS antraknoza, szara pleśń Dimetomorf, metalaksyl,strobiluriny inne choroby grzybowe strobiluryny + inne najnowsze fungicyd i bakteruyjne pełna ochrona arzywa pod osłonami Zgoprzele siewek Zaprawa nasienna T 75 DS omidory Zaraza ziemniaka, szara pleśń Metalaksyl, strobiluriny zgorzele podstawy łodyg Rovral FLO 255 SC środki biologiczne bakteriozy pełna ochrona grzybobujcza górki Zgoprzele siewek Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS bakteriozy i inne odmiany odporne (pełna ochrona) ozostałe gatunki warzyw Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS od osłonami Zgorzele siewek Strobiluriny, iprodion, odmiany odporn ałata, Paryka szara pleśń, mączniak rzekomywystarczająca ochrona

Tabela 3 Gatunek Zwalczane choroby Środki lub inne sposoby zwalczania 1 2 3 Bób Zgoprzele siewek Zaprawy nasienne Askochytoza, szara pleśń Fungicydy (ditiokarbaminaiany) Czosnek Bielik krzyżowych Fungicydy (ditiokarbaminaiany) Różne grzyby chorobotwórcze Zaprawianie ząbków na mokro występujące na ząbkach brak ocrony chemicznej Kapusta pekińska Czerń krzyżowych - alternaria Amistar 250 SC, odmiana odporna Kiła kapusty Rovral FLO 255 SC, Altima 500 SC, na kiłę Szara pleśń Teldor 500 S.C., Zato50 WG Bakteriozy warzyw kapustnych Timorex 24 EC (pełna ochrona) Koper Zgorzele siewek Zaprawa Nasienna T Mączniak rzekomy, fuzariozy brak środków szara pleśń i inne Papryka Bakteriozy papryki Amistar 250 SC, Szara pleśń Mythos 300 S.C. Alternarioza papryki dostateczna ochrona

Tabela 4. Lista gatunków warzyw w uprawach małoobszarowych i aktualny program ochrony przed chorobami w 2010 roku. Gatunek Zwalczane choroby Środki lub inne sposoby zwalczania 1 2 3 Por Rdza pora Amistar 250 SC Alernarioza pora ditiokarbaminiany (Vondozeb 75 WG Baktrioza pora i inne), Grevit 200 SL Rabarbar Bakteryjna zgnilizna szyjki Askochytoza rabarbaru brak ochrony chemicznej Mączniak rzekomy Rdza rabarbaru Choroby wirusowe Rzodkiewka Biała rdza rzodkiewki Odkażanie ziemi Maczniak rzodkiewki Płodozmian, odmiany odporne Parch zwykły brak ocrony chemicznej Salata głowiastabakteriozy sałaty Amistar 250 SC liściowa Mączniak rzekomy sałaty Timorex 24 EC, Polyversum WP głowiasta kruchamączniak prawdziwy odmiany odporne Szara pleśń ochrona dostateczna Zgnilizna twardzikowa Szparagi Rdza szparagowa brak ohcrony chemicznej Fuzariozy, Fytoftorozy Inicjatywa Instytutu Ogrodnictwa Szpinak Mączniak rzekomy odmiany odporne Alernarioza brak ochrony chemicznej

Najważniejsze problemy w ochronie przed szkodnikami Brak insektycydów doglebowych zwalczających szkodniki glebowe : drutowce, pędraki, lenie, komarnice, turkucie. Brak zapraw insektycydowych chroniących przed śmietkami: cebulanką, kapuścianą, glebową i kiełkówką oraz połyśnicą marchwianką Brak nematocydów do zwalczania nicieni : mątwikowate, guzakowate, węgorkowate. Brak insektycydów i akarycydów do ochrony warzyw uprawianych na małych obszarach : burak ćwikłowy, czosnek, fasola, koper, marchew, pietruszka, seler, skorzonera, szparag, szpinak, szczaw. Brak zoocydów do ochrony przed gryzoniami, ślimakami

Bób 1.Lista gatunków warzyw w uprawach małoobszarowych i aktualny program ochrony przed szkodnikami w 2010 r. Gatunek Zwalczane szkodniki Środki i inne sposoby Burak ćwikłowy Cebula 1 2 3 oprzędziki, mszyce, strąkowiec bobowy Mątwik burakowy pchełka burakowa, śmietka ćwiklanka Rolnice, Pędraki, drutowce Niszczyk zjadliwy Śmietka cebulanka i udnica cebulówka, wciornastki, chowacz szczypiorak, poskrzypka cebulowa, wgryzka szczypiorka, rolnice -Brak zapraw insektycydowych - Opryskiwanie -insektycydy -Brak nematocydów -Brak insektycydu - Opryskiwanie -insektycydy - Brak insektycydów doglebowych -Brak nematocydów -Brak zapraw insektycydowych -Opryskiwanie -insektycydy Chrzan Czosnek Śmietka kapuściana,pchełki, chowacze łodygowe, gąsienice bielinków, błyszczki jarzynówki piętnówek, mszyce, Niszczyk zjadliwy, błotniszka czosnkówka -Brak zapraw insektycydowych do zaprawiania korzeni - Opryskiwanie insektycydy -Brak środków

2.Lista gatunków warzyw w uprawach małoobszarowych i aktualny program ochrony przed szkodnikami w 2010 r. Gatunek Zwalczane szkodniki Środki i inne sposoby Fasola 1 2 3 Śmietka kiełkówka i glebowa, zmieniki, mszyce Przędziorek chmielowiec. -Brak zapraw insektycydowych -Opryskiwanie -insektycydy -Brak akarycydu Groch Kapustne Koper Oprzędziki, śmietka kiełkówka i glebowa, oprzędziki, pachówka strąkóweczka, wciornastek grochowiec, mszyca grochowa, strąkowiec grochowy. Śmietka kapuściana, pchełki, chowacze łodygowe, gąsienice bielinków, błyszczki jarzynówki piętnówek, tantnisia krzyżowiaczka gnatarz rzepakowiec, mszyce, Mszyce, zmieniki -Brak zapraw insektycydowych - Opryskiwanie insektycydy -Brak zapraw insektycydowych do zaprawiania nasion oraz insektycydów do podlewania rozsady - Opryskiwanie insektycydy - Brak zapraw nasiennych -Opryskiwanie insektycydy

3.Lista gatunków warzyw w uprawach małoobszarowych i aktualny program ochrony przed szkodnikami w 2010 r. Gatunek Zwalczane szkodniki Środki i inne sposoby Marchew Pietruszka Ogórek oraz inne warzywa dyniowate 1 2 3 Guzak północny, szpilecznik baldasznik Połyśnica marchwianka, bawełnica, mszyce Śmietka kiełkówka i glebowa Zmieniki, mszyce Przędziorek chmielowiec Brak nematocydów Brak zapraw insektycydowych Insektycydy - Brak zapraw insektycydowych - Opryskiwanie -insektycydy - Brak akarycydu Papryka w uprawie polowej i pod osłonami Pomidor w polu i pod osłonami Por Zmieniki, mszyce, miniarki, gasienice różnych gatunków motyli Przędziorek chmielowiec Stonka ziemniaczana, skoczogonki, mszyce przędziorek chmielowiec Niszczyk zjadliwy, śmietka cebulanka i udnica cebulówka, wciornastki, chowacz szczypiorak, poskrzypka cebulowa, wgryzka szczypiorka, miniarka porówka, rolnice - Opryskiwanie insektycydy - Opryskiwanie akarycydy - Brak insektycydu - Opryskiwanie insektycydy - Brak nematocydów -Brak zapraw insektycydowych -Opryskiwanie, insektycydy

4.Lista gatunków warzyw w uprawach małoobszarowych i aktualny program ochrony przed szkodnikami w 2010 r. Gatunek Zwalczane szkodniki Środki i inne sposoby Rzodkiewka i rzodkiew 1 2 3 Śmietka kapuściana Pchełki - Brak środków - Opryskiwanie insektycydy Sałata Szparagi Szpinak Mszyce, Ślimaki Śmietka kiełkówka i glebowa, trzep szparagówka, poskrzypka szparagowa Śmietka ćwiklanka, mszyce - Opryskiwanie, insektycydy - Brak insektycydów - Brak środków Wszystkie gatunki warzyw Drutowce,pędraki, koziółki, turkuć podjadek, krocionogi,krety,norniki, myszy - Brak środków

Marchew Diptera: Psylidae, Psila rosae Połyśnica marchwianka

Lepidoptera: Noctuidae, Agrotis segetum Rolnice

Guzak północny Nicienie

Chwasty - zagrożenia w uprawach warzyw Duże straty w plonach (nawet do 100 %), zwłaszcza w gatunkach wolno rosnących i słabo zakrywających glebę (np. cebula, marchew) Pogorszenie jakości warzyw i obniżenie ich wartości biologicznej Rozprzestrzenianie się gatunków chwastów występujących dotychczas sporadycznie, np.: przytulia czepna w cebuli i marchwi, chaber bławatek w uprawie marchwi i pietruszki Trudności w zwalczaniu chwastów wieloletnich takich jak: rzepicha leśna, skrzyp polny, ostrożeń polny, rdest ziemnowodny Pojawianie się nowych gatunków inwazyjnych, przeciwko którym nie ma opracowanych skutecznych metod ochrony chemicznej (np. ambrozja bylicolistna, zaślaz pospolity, wierzbownica gruczołowata, barszcz Sosnowskiego) Zanieczyszczenie materiału siewnego nasionami chwastów - czystość plantacji jest warunkiem zbioru mechanicznego, jak i przeznaczenia warzyw dla przemysłu np. szpinaku

1.Aktualne możliwości chemicznej ochrony przed chwastami upraw warzywnych Gatunek rośliny Możliwość zwalczania chwastów * dwuliścienne jednoliścienne Cebula x xxx Kapusta głow. z rozsady xx xxx Marchew xx xxx Burak ćwikłowy x xxx Kalafior z rozsady x -- Ogórek gruntowy -- xx (proso) Pomidor z rozsady xx xxx Por z rozsady x xxx Por z siewu x xxx Czosnek xx xxx Pietruszka xx xxx Seler korzeniowy xx xxx Kapusta brukselska xx xxx Brokuł -- -- Kapusta pekińska -- -- * xxx bardzo dobra; xx dobra, x słaba (najczęściej 1 s.a.) (--) brak środków

2.Aktualne możliwości chemicznej ochrony przed chwastami upraw warzywnych Możliwość zwalczania chwastów * Gatunek dwuliścienne jednoliścienne Groch xx xxx Fasola xx xxx Bób xx xx Chrzan x xx Szparag x (--) -- Pasternak x -- Papryka x -- Sałata x -- Szpinak x -- Cykoria sałatowa x -- Koper ogrodowy x -- Rabarbar -- -- Rzodkiewka -- -- Cukinia -- -- Dynia -- -- * xxx bardzo dobra; xx dobra, x słaba (najczęściej 1 s.a.) (--) brak środków

Zagrożenia wynikające z ograniczenia asortymentu ś.o.r. zalecanych w uprawach warzyw ograniczenie lub utrata możliwości chemicznej ochrony przed patogenami znacznej ilości gatunków roślin warzywnych - brak herbicydów: np. brokuł, kap. pekińska, rabarbar i in. utrata możliwości przemiennego stosowania ś.o.r. zwiększenie ryzyka wytworzenia form tolerancyjnych lub uodpornionych na niektóre pestycydy wzrost nasilenia występowania organizmów szkodliwych (większe porażenie przez choroby i szkodniki, wzrost zachwaszczenia plantacji, kompensacja niektórych gatunków chwastów, zwiększenie zapasu nasion chwastów w glebie, lepsze warunki do rozwoju chorób) zmniejszenie plonów i pogorszeniem jakości warzyw (zwiększone straty w czasie przechowywania) wzrost kosztów produkcji i zmniejszenie konkurencyjności produktów na rynkach warzywnych

Zagrożenia wynikające z ograniczenia asortymentu ś.o.r. zalecanych w uprawach warzyw zagrożenie stosowania w Polsce pestycydów bez ważnej rejestracji - wynika z powszechnego dostępu do informacji i wykorzystywania specjalistów z innych krajów przywóz z innych krajów środków niedopuszczonych w Polsce do stosowania zwiększenie negatywnych efektów w rejonach o dużym udziale roślin małoobszarowych (często stanowią główny dochód rolnika) hamowanie rozwoju niektórych grupy warzyw, pomimo dużego zainteresowanie ich produkcją

Dziękujemy