Dzień odbioru : 13/11/2018

Dzień odbioru : 13/11/2018

Tłumaczenie C-260/18-10 Uwagi Zjednoczonego Królestwa Sprawa C-260/18* Pismo złożone przez: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej Zwyczajowa nazwa sprawy: DZIUBAK Data wpływu: 15 sierpnia 2018 r. TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ Sprawa C-260/18 MIĘDZY KAMILEM DZIUBAKIEM JUSTYNĄ DZIUBAK Strona powodowa -a- RAIFFEISEN BANK POLSKA SA Strona pozwana UWAGI NA PIŚMIE PISEMNE ZJEDNOCZONEGO KRÓLESTWA złożone przez Anneli Howard Barrister Monckton Chambers * Język postępowania: polski.

SPRAWAC-260118 1 Raymond Buildings Gray's Inn London WCIR 5NR Simon Brandon Pełnomocnik Govemment Legal Department 1 Horse Guards Road London SWIA2HQ Doręczenia możliwe również na adres e-mail: Email: simon.brandon@dexeu.gov.uk 15 sierpnia 2018 r. 1. Na podstawie art. 20 Protokołu w sprawie statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Zjednoczone Królestwo przedstawia następujące uwagi na piśmie odnośnie do pytań prejudycjalnych zawartych we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym skierowanym na podstawie art. 267 TFUE przez Sąd Okręgowy w Warszawie (zwany dalej "sądem odsyłającym") z dnia 26 lutego 2018 r., który to wniosek (zwany dalej "postanowieniem odsyłającym") wpłynął w dniu 16 kwietnia 2018 r. Kontekst faktyczny sprawy 2. Istotne okoliczności faktyczne sprawy przedstawiono szczegółowo w postanowieniu odsyłającym. Poruszono w nim zagadnienia prawne podobne do tych podnoszonych w innych odesłaniach prejudycjalnych w sprawach zawisłych obecnie przed Trybunałem I odnośnie do konsekwencji nieuczciwych warunków długoterminowych kredytów hipotecznych dla ważności umowy jako całości oraz środków zaradczych, którymi dysponuje sąd krajowy. Pytania skierowane Zobacz w szczególności sprawa C-125/18 Marc Gomez DeI Moral Guasch/Bankia S.A. (zwana dalej "sprawą Gomez") oraz dwa inne postanowienia odsyłające sądów hiszpańskich dotyczące podobnych kredytów, w których to przypadkach postępowania zostały zawieszone do czasu rozstrzygnięcia sprawy C-125/18: sprawa C-283118 Moya Privitello i Martin Duran/Cajas Rurales Unidas i sprawa C-352118 Cardus Suarez. Kolejne postanowienie odsyłające z sądów austriackich (C-147118 - Banco Mare Nostrum) zostało wycofane. 2

DZIUBAK w niniejszej sprawie pokrywały się z pytaniami ze sprawy Gomez, przy czym podniesiono w nich szersze zagadnienia dotyczące skutecznego dochodzenia roszczeń. Z uwagi na znaczenie podnoszonych zasad (choć w nieco odmiennych okolicznościach faktycznych oraz w ramach odmiennych krajowych systemów prawnych) TSUE mógłby zdecydować się na połączenie niniejszej sprawy ze sprawą Gomez lub przeprowadzenie łącznej rozprawy w obydwu sprawach. 3. W tym przypadku powództwo dotyczy kursu walutowego oraz mechanizmu indeksowania stosowanych do obliczenia odsetek, salda zadłużenia oraz spłaty kredytu hipotecznego indeksowanego do waluty obcej. W szczególności podnosi się kwestię tego, czy po usunięciu z umowy warunków abuzywnych, sąd krajowy ma prawo zmienić lub uzupełnić uzgodnione warunki umowne, odwołując się do krajowych przepisów o uczciwych transakcjach (prawa słuszności) oraz krajowych zwyczajów handlowych w celu zezwolenia na dalsze trwanie kredytu hipotecznego przy braku nieuczciwego warunku, a przez to - uniknięcia sytuacji, w której unieważnienie kredytu mogłoby sprawić, że konsument znajdzie się w gorszej sytuacji finansowej. 4. W dniu 14 listopada 2008 r. dwoje powodów zawarło z pozwanym bankiem umowę kredytu hipotecznego na okres 40 lat, który to kredyt został udzielony w polskich złotych ("PLN") indeksowanych do franka szwajcarskiego ("CHF"). W odniesieniu do kredytu stosowano zmienną stopę procentową opartą na trzymiesięcznej stawce CHF LIBOR, powiększoną o stałą marżę banku. Wygląda na to, że sama umowa nie zawierała żadnego zapisu co do kursu walutowego lub mechanizmu indeksowania służącego do kalibrowania salda kredytu oraz spłat do CHF oraz obliczania podlegających zapłacie odsetek. Nie istnieją polskie przepisy ustawowe, które zawierałyby uszczegółowienie tych zasad. 5. Według postanowienia odsyłającego zasady indeksowania kredytu zostały określone w dokumencie, który zdaje się nie mieć charakteru aktu prawnego rangi ustawowej, zatytułowanym "Regulamin kredytu hipotecznego'", stosowanym w celu określenia kwoty salda kredytu pozostałego do spłaty, odsetek oraz spłat kredytu. Podsumowując, na podstawie tych zapisów saldo zadłużenia jest przeliczane na CHF z wykorzystaniem kursu walutowego obliczanego na podstawie "kursu kupna" zgodnie z tabelą kursów walutowych obowiązującą w czasie uruchomienia kredytu. Wszelkie kolejne płatności na poczet kredytu hipotecznego są przeliczane na CHF po "kursie sprzedaży" według tabeli kursów walutowych obowiązującej na koniec dnia roboczego poprzedzającego datę wymagalności raty. 2 Dokładne pochodzenie i data regulaminu są niejasne. W postanowieniu odsyłającym zauważono, że w czasie zawarcia umowy kredytu nie było żadnego krajowego przepisu ustawowego, ale nie jest jasne, czy "Regulamin kredytu hipotecznego" został uchwalony w późniejszym czasie czy mowa jest po prostu o zasadach wewnętrznych stosowanych przez kredytodawcę lub branżę ogółem. TSUE może dążyć do wyjaśnienia tej kwestii przez sąd krajowy lub strony podczas dowolnej rozprawy. 3

SPRAWAC-260/18 6. W konsekwencji takiego mechanizmu indeksowania stosowana stopa procentowa była obliczana w odniesieniu do CHF, a nie PLN, co skutkowało niższą stopą procentową niż rynkowa stopa mająca zastosowanie do PLN (WIBOR) i niższymi spłatami kredytu. 7. Po około dziesięciu latach spłat powodowie domagali się uznania kredytu hipotecznego za nieważny, ponieważ nie określono jasnych zasad mających zastosowanie do ustalania kursów walutowych stosowanych przy przeliczaniu kredytu na CHF. Utrzymywali, że umowa była miała abuzywny charakter, ponieważ umożliwiała bankowi jednostronne ustalenie kursów walut poprzez ustalenie najpierw salda kredytowego w drodze przeliczenia na CHF, a następnie ponowne przeliczenie tej kwoty na PLN. Przedmiotem sporu są konsekwencje takiej nieuczciwości oraz ostatecznego usunięcia warunków abuzywnych dla dalszej ważności pozostałej części umowy oraz konkretne dostępne środki zaradcze: powodowie uważają, że umowa jest nieważna w całości lub, alternatywnie, musi obowiązywać dalej z zastosowaniem tej samej zmiennej stopy procentowej LIBOR dla salda kredytu wyrażonego w PLN; pozwany z kolei uważa, że kredyt udzielony w PLN powinien być oprocentowany według wyższej stawki WIBOR. 8. Sąd odsyłający skierował do Trybunału Sprawiedliwości cztery następujące pytania, wnioskując o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Pytanie pierwsze: Czy art. l ust. 2 oraz art. 6 ust. l dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (zwanej dalej "dyrektywą") pozwala na przyjęcie, że jeśli skutkiem uznania określonych postanowień umownych, określających sposób spełnienia świadczenia przez strony (jego wysokość), za nieuczciwe warunki umowne miałby być niekorzystny dla konsumenta upadek całej umowy, możliwe jest wypełnienie luk w umowie nie w oparciu o przepis dyspozytywny stanowiący jednoznaczne zastąpienie nieuczciwego warunku, ale w oparciu o przepisy prawa krajowego, które przewidują uzupełnienie skutków czynności prawnej wyrażonych w jej treści również przez skutki wynikające z zasad słuszności (zasad współżycia społecznego) lub ustalonych zwyczajów? Pytanie drugie: Czy ewentualna ocena skutków upadku całej umowy dla konsumenta powinna następować przy uwzględnieniu okoliczności istniejących w chwili jej zawarcia, czy też w chwili zaistnienia sporu pomiędzy stronami odnośnie skuteczności danej klauzuli (powołania się przez konsumenta na jej abuzywność) i jakie ma znaczenie stanowisko wyrażane w toku takiego sporu przez konsumenta? Pytanie trzecie: 4

DZIUBAK Czy możliwe jest utrzymanie w mocy postanowień stanowiących w myśl norm dyrektywy 93/13/EWG nieuczciwe warunki umowne, jeśli przyjęcie takiego rozwiązania byłoby w chwili rozstrzygania sporu obiektywnie korzystne dla konsumenta? Pytanie czwarte: Czy uznanie za nieuczciwe postanowień umownych określających wysokość i sposób spełnienia świadczenia przez strony może prowadzić do sytuacji, w której ustalony na podstawie treści umowy z pominięciem skutków nieuczciwych warunków kształt stosunku prawnego odbiegać będzie od objętego zamiarem stron w zakresie obejmującym główne świadczenie stron, w szczególności - czy uznanie za nieuczciwe postanowienia umownego oznacza, że możliwe jest dalsze stosowanie innych, nieobjętych zarzutem abuzywności postanowień umownych, określających główne świadczenie konsumenta, których uzgodniony przez strony kształt (wprowadzenie ich do umowy) był nierozerwalnie ZWIązany z zakwestionowanym przez konsumenta postanowieniem? ARGUMENTY PRAWNE 9. Zjednoczone Królestwo zauważa, że sąd odsyłający wychodzi z założenia, że kurs walutowy oraz mechanizm indeksowania są abuzywne i nieuczciwe oraz należy je wyłączyć z umowy. Pytania nie dotyczą oceny materialnej nieuczciwości jako takiej, ale mają prowadzić do wyjaśnienia kwestii konsekwencji takiej nieuczciwości - mianowicie, czy sąd ma obowiązek po prostu wstrzymać stosowanie abuzywnych warunków (być może częściowo) czy też unieważnić całość kredytu, a także czy może dostosować warunki umowy ze skutkiem przyszłym poprzez wypełnienie "luk" zastępczymi uczciwymi warunkami. 10. Zjednoczone Królestwo uważa, że z uwagi na pokrywanie się czterech przytoczonych pytań oraz kolidujące założenia i alternatywne scenariusze przedstawiane przez sąd odsyłający, bardziej przejrzyste będzie udzielenie odpowiedzi na wszystkie cztery pytania łącznie. W ten sposób Zjednoczone Królestwo ma nadzieję zapewnić jasność i pomoc w określeniu - po pierwsze - analitycznych kroków służących ustaleniu skutku usunięcia nieuczciwego warunku umowy przed przejściem do kwestii dostępnych środków zaradczych. Można mieć nadzieję, że takie holistyczne podejście pomoże TSUE zna dostarczenie praktycznych wskazówek dla sądów krajowych stojących w obliczu podobnych problemów przy różnych scenariuszach faktycznych. 11. W swoich pytaniach, ujmowanych łącznie, sąd odsyłający zwraca się o wyjaśnienie, czy sąd krajowy przy ocenie konsekwencji nieuczciwości powinien: a) zezwolić konsumentowi na wybór dalszego stosowania umowy, niezależnie od tego, że obejmuje ona nieuczciwe warunki w rozumieniu 5

SPRAWA C-2601l8 dyrektywy, jeżeli powoduje to obiektywnie korzystne rozwiązanie dla konsumenta w czasie rozstrzygania sporu (pytanie trzecie); b) unieważnić umowę w całości w oparciu o takie uzasadnienie, że bez nieuczciwego warunku nie ma podstawy dla określenia mającego zastosowanie kursu walutowego, a w konsekwencji - niemożliwe jest realizowanie umowy z zastosowaniem mechanizmu indeksowania (pytania pierwsze i czwarte); albo czy c) dążyć do wyłączenia danej klauzuli oraz utrzymania stosowania pozostałych postanowień umowy, nawet jeżeli oznacza to, że stosunek prawny łączący strony bardzo różni się do pierwotnie uzgodnionego (pytanie czwarte); czy d) mieć prawo uzupełnienia warunków umowy poprzez odniesienie się do ogólnie obowiązujących przepisów krajowego prawa umów, które uwzględnia zasady współżycia społecznego (takie jak uczciwość, słuszność i dobra wiara) oraz krajowe zwyczaje handlowe (pytanie pierwsze); oraz e) we wszystkich powyższych okolicznościach - uwzględniać okoliczności istniejące w czasie zawarcia umowy czy w czasie wynikającego z niej sporu (pytanie drugie)? 12. Wygląda na to, że wszystkie strony w tym sąd odsyłający, przyznają, że - co do zasady - sąd krajowy powinien mieć możliwość zastąpienia nieuczciwych warunków umowy nowym mechanizmem naliczania odsetek. Ze względów omówionych szczegółowo poniżej Zjednoczone Królestwo zgadza się z analizą zawartą w wyroku Kasler 3, z której wynika, że dyrektywa zezwala sądowi krajowemu na postępowanie w stosownym przypadku według własnego uznania w celu zmiany umowy lub "wypełnienia luki" w okolicznościach, w których unieważnienie umowy prowadziłoby do konsekwencji niekorzystnych dla konsumenta. l3. Artykuł 6 ust. l dyrektywy stanowi, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków. Jak jasno wyraził Trybunał, art. 6 ust. l jest bezwzględnie obowiązującym przepisem, który ma na celu zastąpienie formalnej deklaracji praw i obowiązków stron ze skuteczną równowagą przywracającą równość między nimi. Co więcej, art.7 stanowi, że zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych z konsumentami. Sprawa C-26113 Arpad Kasler a.o./otp Jelzalogbank Zrt.ECLI:EU:C:2014:282 (zwana dalej "Kasler"). 6

DZIUBAK 14. Dyrektywa nie przewiduje jednak harmonizacji ani określenia konkretnych środków zaradczych innych niż zalecenie państwom członkowskim (i sądom krajowym stanowiących ich emanację) wyeliminowania dalszego skutku nieuczciwości wynikającej z danego warunku w obrębie obowiązujących krajowych ram prawnych i proceduralnych. 15. Ze względu na brak unijnego prawodawstwa przepisy proceduralne mające zastosowanie do ochrony praw konsumentów wchodzą w zakres krajowego porządku prawnego państwa członkowskiego na mocy zasady autonomii proceduralnej, z zastrzeżeniem podstawowych zasad równoważności i skuteczności". 16. W związku z powyższym to do sądu krajowego należy ustalenie poprzez powołanie się na krajowy porządek prawny: a) który szczególny aspekt klauzuli jest nieuczciwy; b) czy kwestionowana część daje się wyłączyć z pozostałej części klauzuli; c) czy klauzula abuzywna daje się wyłączyć z umowy jako całości; oraz d) czy umowa może być nadal wykonywana w przypadku wyeliminowania klauzuli, która ma zostać wykreślona (w całości lub części). 17. Również do sądu krajowego, stosującego krajowe ramy prawne i krajowy system środków zaradczych przewidzianych dla umów, będzie należało ustalenie konsekwencji wszelkich trwających stosunków umownych (gdy jest to możliwe). Sąd krajowy, dokonując takiego ustalenia, będzie musiał zaproponować stronom sporu możliwość wysłuchania oraz zwrócić się do nich o przedstawienie swoich stanowisk przed przystąpieniem do określenia środka zaradczego, który uzna na najstosowniejszy i najskuteczniejszy w szczególnych okolicznościach danej sprawy'. 18. Chociaż są to kwestie wymagające rozstrzygnięcia na podstawie prawa krajowego, TSUE może zdecydować się na przedstawienie pewnych wskazówek dotyczących zagadnień, jakie sąd krajowy powinien brać pod uwagę w dążeniu do zapewnienia skuteczności unijnego systemu ochrony konsumentów. Na wypadek takiej sytuacji Zjednoczone Królestwo pragnie przedstawić w tym względzie pewne uwagi, które zamieszczono poniżej. 4 Sprawa C-488/11, Dirk Frederik Asbeek Brusse i Katarin de Man GarabitolJahani BV (zwnana dalej.asbeek Brusse", ECLI:C:2013:341, pkt 42 oraz przytoczone tam orzecznictwo. Zobacz sprawa Asbeek Brusse, pkt 52. 7

SPRAWAC-260/18 Zakres nieważności - część czy całość klauzuli? 19. Pierwszym krokiem w ramach analizy będzie ustalenie, czy nieuczciwością obciążony jest cały zapis o naliczaniu odsetek czy też jedynie dająca się wyłączyć część klauzuli (taka jak kurs walutowy, mechanizm indeksowania czy bazowa stopa procentowa). Jeżeli wymogi art. 7 ust. 1 dyrektywy w związku z art. 6 obejmują unieważnienie kursu walutowego lub mechanizmu indeksowania, zauważa się, że usunięcie tych elementów nie oznacza, że kredytodawcy powinni być automatycznie pozbawieni możliwości naliczania jakichkolwiek odsetek do końca okresu kredytu. 20. W niniejszej sprawie należy dokonać ważnego rozróżnienia między możliwością naliczania przez kredytodawcę odsetek ogółem a konkretną stopą, według której odsetki mają podlegać zapłacie. Istnieje możliwość, by zgodnie z obowiązującym prawem krajowym sąd krajowy wstrzymał stosowanie nieważnej części klauzuli dotyczącej bazowego kursu walutowego lub mechanizmu indeksowania i wyodrębnił ją od pozostałej części klauzuli dotyczącej naliczania odsetek, pozostawiając instrument odsetkowy bez zmian. 21. Odmienna sytuacja, w której nieuczciwa część klauzuli nie mogłaby zostać wyodrębniona od pozostałej części zapisu o naliczaniu odsetek, skutkowałaby sytuacją, w której kredyt byłby kontynuowany bezodsetkowo, co mogłoby spowodować bezpodstawne wzbogacenie po stronie kredytobiorcy, w związku z czym zauważa się, że nie prowadziłoby to do ustanowienia uczciwej równowagi w relacji stron. Fundamentalnie zmieniłoby to charakter stosunku między stronami, wykraczając poza stosunek pierwotnie rozważany (o czym więcej napisano poniżej). 22. Zauważa się, że sąd krajowy jest uprawniony do zasadnego założenia, że w sytuacji braku nieuczciwego warunku przeciętny konsument, a więc taki, który był traktowany przez kredytodawcę uczciwie i zgodnie z zasadą słuszności - zgodziłby się na uczciwe oprocentowanie w toku indywidualnego negocjowania urnowy". Oznacza to, że w sytuacji gdy nieuczciwa część klauzuli daje się wyłączyć na podstawie prawa krajowego, instrument kredytowy można kontynuować i może on przynosić [przychody z tytułu] odsetek, jednak należy ustalić stopę oprocentowania. Wpływ na pozostałą część umowy - rozdzielność postanowień czy unieważnienie całości umowy? 23. Przewiduje się, że między systemami prawnymi państw członkowskich mogą istnieć faktyczne lub prawne rozbieżności dotyczące skutków nieważności 6 Zobacz sprawa C-421/14 Banco Primus ECLI:EU:C:2017:60, pkt 59-60. 8

DZIUBAK konkretnej klauzuli dla pozostałej części umowy'. Jeżeli zgodnie z prawem krajowym mechanizm indeksowania, oprocentowanie lub obliczenie spłat są postrzegane jako fundamentalne części świadczenia lub wynagrodzenia za udzielenie kredytu hipotecznego i w związku z tym stanowią "istotę" umowy, ich unieważnienie lub zaprzestanie ich stosowania (jak gdyby nigdy nie istniały) może podważyć fundamentalny cel umowy w taki sposób, że umowa kredytu hipotecznego nie będzie mogła trwać do końca pierwotnego okresu jej obowiązywania. 24. Alternatywnie, nawet jeżeli istnieje prawna możliwość, by umowa mogła nadal obowiązywać, tak by strony pozostały związane pozostałymi jej warunkami, wyłączenie nieuczciwego warunku może zmienić działanie umowy lub jej fundamentalny charakter i cel w taki sposób, że nie będzie ona już tą samą umową, którą strony zamierzały zawrzeć lub którą miały na myśli w czasie jej zawierania. 25. Analiza ta pomaga wyjaśnić rozne traktowanie worzecznictwie Trybunału pewnych klauzul, takich jak klauzule dotyczące kar lub odsetek za zwłokę, których stosowania można w łatwy sposób zaprzestać, ponieważ nie są kluczowe dla dalszego trwania umowy. Tego rodzaju poboczne klauzule można usunąć, nie powodując przy tym trudności dla konsumentów; jeżeli zachodzi niekorzyść wynikająca z takiego wykreślenia, obciąży ona kredytodawcę, który jest autorem danej klauzuli abuzywnej. W tym sensie usunięcie takiego warunku wzmacnia efekt odstraszający z art. 7 ust. l. 26. Inaczej będzie w przypadku bardziej centralnego warunku, jak warunek dotyczący obliczania pozostałej do spłaty kwoty kredytu, oprocentowania lub kwot spłaty, gdy usunięcie klauzuli może wpłynąć na realizację lub fundamentalny charakter umowy. Przykładowo, jak wyjaśniono powyżej, jeżeli sąd krajowy stwierdziłby, że nieuczciwość mechanizmu indeksowania wpływa na cały instrument naliczania odsetek, usunięcie go z umowy oznaczałoby zasadniczo, że kredyt został udzielony bezodsetkowo. Chociaż może być to prawnie możliwe, fundamentalnie zmieniałoby to charakter i cel umowy, skoro strony wyraźnie postanowiły zawrzeć umowę kredytu oprocentowanego. 27. W takich okolicznościach zauważa się, że sąd krajowy nie powinien być zobowiązany do zezwolenia na dalsze trwanie umowy. Sąd krajowy może rozwiązać umowę w całości, jeżeli usunięcie nieuczciwego warunku fundamentalnie zmienia charakter stosunku prawnego między stronami i oznacza, że umowa nie może dalej obowiązywać w praktyce na tych samych warunkach. Zanim jednak sąd krajowy przystąpi do unieważnienia całości umowy, powinien w pierwszej kolejności rozważyć skutek dla konkretnego kredytobiorcy lub 7 W tym względzie przydatne może być zbadanie przez Dział Analiz i Dokumentacji Trybunału przepisów obowiązujących w państwach członkowskich w celu ustalenia, czy istnieją cechy wspólne bądź rozbieżności. 9

SPRAWA C-260/18 konsumenta, a także szersze oddziaływanie, jakie może mieć takie unieważnienie dla rynku i interesu publicznego ogółem. 28. Przykładowo unieważnienie długoterminowego kredytu hipotecznego kilka lat po jego zawarciu mogłoby mieć istotne konsekwencje dla stabilności finansowej i być wbrew interesom pozostałych istniejących i przyszłych kredytobiorców i- ogólniej - osób trzecich". Brak możliwości naliczenia przez kredytodawców odsetek od tego rodzaju długoterminowego kredytu hipotecznego wpłynęłaby na rentowność ich portfela kredytowego, a w rezultacie na możliwość udostępniania kredytów innym konsumentom. Mogłoby to skutkować wycofywaniem zobowiązań do udzielania kredytów i ograniczyć ofertę produktową na przyszłość. Byłoby to wbrew interesowi publicznemu polegającemu na stabilności systemu finansowego, w tym możliwości udzielania przez banki kredytów, oraz zapewnieniu większego wyboru dostawców i konkurencji produktów finansowych dla nowych klientów. 29. Zauważa się, że taki skutek byłby wbrew szerzej pojmowanemu interesowi konsumentów i konkurentów, o którym mowa wart. 7 dyrektywy, 1me zapewniłby skutecznego i proporcjonalnego środka zabezpieczenia celu odstraszenia w sposób spójny z założeniami tego przepisu. Ocena konkurujących interesów oraz równowaga między nimi, jaka ma być osiągnięta w imię sprawiedliwości, będzie znów kwestią konieczną do rozstrzygnięcia przez sąd krajowy na podstawie obowiązujących przepisów krajowego prawa procesowego, z zastrzeżeniem równoważności i skuteczności. Dalsze trwanie stosunku umownego 30. Jeżeli obowiązujące prawo krajowe zezwala na rozłączność postanowień i usunięcie nieuczciwych warunków (w całości lub części) i nie zmienia to fundamentalnie charakteru lub celu umowy, zauważa się, że sąd krajowy powinien zezwolić na dalsze obowiązywanie umowy kredytu z pominięciem nieuczciwych warunków. W takim wypadku sąd krajowy może być zmuszony do pójścia dalej i ustalenia, które warunki mają regulować dalszy stosunek umowny między stronami, w szczególności konsekwencje, jakie musi ponieść dostawca w związku z usunięciem nieuczciwych warunków. W zależności od treści i struktury umowy, aby doprowadzić do dalszego trwania umowy, sąd krajowy może również być zmuszony do unieważnienia części lub całości pozostałych warunków, do których nawiązuje którykolwiek z nieuczciwych warunków. 31. Druga część art. 6 ust. 1 dyrektywy stanowi, że "umowa w pozostałej czesci będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe" (podkreślenie własne). Jeżeli nieuczciwe warunki nie mogłyby zostać usunięte - czy to ze względu na Mogłoby to przynieść również niekorzystne konsekwencje dla osób trzecich, w okolicznościach, gdy portfel kredytów hipotecznych kredytodawcy jest sekurytyzowany lub wykorzystywany jako zabezpieczenie, co może wówczas spowodować destabilizację rynków kredytów dla konsumentów ogółem. 10

DZIUBAK brak takiej możliwości wynikający z krajowych wymogów dotyczących zawierania umów, czy też ze względu na fakt, iż usunięcie powodowałoby fundamentalną zmianę charakteru umowy - sąd krajowy powinien przystąpić do unieważnienia umowy, ale zanim to uczyni, musi rozważyć, czy unieważnienie spowodowałoby istotną niesprawiedliwość, taką jak pozostawienie konsumenta w gorszej sytuacji niż sytuacja, w której byłby, gdyby umowa obowiązywała nadal, bądź przyniosłoby skutek sprzeciwiający się szerszemu interesowi publicznemu. Jeżeli sąd uzna, że uniewazmenie skutkowałoby istotną niesprawiedliwością, powinien zapewnić na podstawie prawa krajowego środek zaradczy, który pozwoli na dalsze obowiązywanie umowy w oparciu o zasadę słuszności, przedstawiając zastępcze warunki tam, gdzie istniejący dokument zawiera niedociągnięcia. W takiej sytuacji nieuczciwy warunek zostanie wyeliminowany, ale pozostała część warunków umownych będzie nadal obowiązywać, choć mogą wystąpić pewne luki, warunki niewykonalne i niespójności. Zakres, w jakim sąd krajowy może zechcieć doprecyzować obowiązujące warunki umowne, będzie kwestią interpretacji na podstawie obowiązującego prawa umów. Postanowienie odsyłające zawiera dwa alternatywne scenariusze (np. kredyt denominowany w PLN zależny od LIBOR albo WIBOR), jednak mogą one nie być wyczerpujące - sąd krajowy może dysponować szeregiem rozwiązań, spośród których może dokonać wyboru. Dokładne konsekwencje będą ustalone przez krajowe prawo procesowe zgodnie z sądowymi środkami zaradczymi dostępnymi w danym systemie prawnym, z zastrzeżeniem równoważności i skuteczności oraz zależnie od wymogu sprawiedliwości i uczciwości w konkretnych okolicznościach sprawy. aj Dalsze stosowanie um0łty na podstawie zrzeczenia się praw za porozumieniem stron 32. W celu zagwarantowania ochrony przewidywanej dyrektywą brak równowagi musi zostać wyrównany pozytywnym działaniem niezwiązanym z faktycznymi stronami urnowy". Sugerowałoby to, że sąd krajowy nie może pozostawić stronom rozwiązania kwestii konsekwencji takiej nieważności za porozumieniem, ale musi interweniować w celu zapewnienia środków zaradczych na podstawie prawa krajowego (również gdy sąd działa z własnej inicjatywy). 33. TSUE uznał już, że prawo do skutecznej ochrony konsumenta obejmuje również opcję niewykonywania przysługującego prawa z takim skutkiem, że konsument, który został właściwie poinformowany o niewiążącym charakterze nieuczciwego warunku i jego konsekwencjach, może zrzec się prawa wyłączenia tego warunku, przez co wyraża dobrowolną i świadomą zgodę na stosowanie danego warunku w stosunku do jego osoby'". O ile konsument jest właściwie poinformowany, 9 10 Sprawa Asbeek Brusse, pkt 38 do 39. Zobacz sprawa C-472/l1 Banif Plus Bank, EU:C:2013:88, pkt 35 i sprawa C-381/l4 a.o. Jorge Sales Sinues/Caixabank SA EU:C:2016:252 pkt 25 i 40. 11

SPRAWAC-260/!8 z uwagi na swobodę umów powinien mieć prawo wyrazić zgodę na zrzeczenie się swoich praw. 34. Sąd krajowy będzie musiał zapewnić, by takie zrzeczenie się za porozumieniem było zgodne z zasadą skuteczności. W niektórych okolicznościach dalsze stosowanie nieuczciwego warunku będzie niespójne z realizacją celów dyrektywy polegających na ochronie interesów ekonomicznych konsumentów. Nie zabezpieczy też skutków odstraszających z art. 7 ust. 1. Taki wybór może być preferowany jedynie ze względu na to, iż jest mniej szkodliwym rozwiązaniem, w sytuacji gdy unieważnienie całości umowy naraziłoby konsumenta na istotne niekorzystne konsekwencje. Żaden z rezultatów nie zabezpiecza skuteczności celów ochrony konsumentów przewidzianych dyrektywą. 35. Zauważa się, że w takich okolicznościach rolą sądu krajowego jest określenie naj odpowiedniej szego i najskuteczniejszego sposobu na przywrócenie sprawiedliwości i równości przy jednoczesnym zapewnieniu koniecznego efektu odstraszenia zgodnie z art. 7 ust. 1. Zakres ten może ulec rozszerzeniu, jeżeli zezwala na to prawo krajowe, o zezwolenie na dalsze obowiązywanie umowy z zastąpieniem nieuczciwego warunku. b) Uzupełnienie warunków umol1ry 36. Dotychczasowe orzecznictwo Trybunału przewiduje, że sądy krajowe mają po prostu obowiązek wyeliminowania nieuczciwego warunku, tak by wyłączyć jego dalsze obowiązywanie w taki sposób, że nie będzie on powodował wiążących skutków względem konsumenta. Sąd krajowy nie jest upoważniony do dokonywania zmiany treści nieuczciwego warunku ani do dokonywania innej zmiany warunków umowy!'. Jedynym wyjątkiem jest unieważnienie skutków niekorzystnych konsekwencji, które karzą danego kredytobiorcę 12; w takich okolicznościach sąd krajowy może usunąć nieuczciwą klauzulę i zastąpić ją uzupełniającym przepisem prawa krajowego. Sąd może też "wypełnić luki" po usunięciu nieuczciwego warunku, by zapewnić zgodność umowy z prawem krajowym':'. 37. W niniejszej sprawie, jak zauważył sąd odsyłający, zachodzi ryzyko, że brak możliwości ustalenia kursu walutowego lub oprocentowania mógłby wykluczyć realizację umowy i unieważnić ją w całości. Taki rezultat stanowiłby niepożądany wynik w tym sensie, że unieważnienie kredytu hipotecznego naraziłoby kredytobiorcę na szczególnie niekorzystne konsekwencje. W zależności od dalszych reperkusji przewidzianych w krajowym porządku prawnym nieważność umowy może wiązać się ze zdecydowanie gorszymi negatywnymi II 12 13 Sprawa C-618/10 Banco Espanol de Credito, ECLI:C:2012:349 pkt 65 do 69 i 73 oraz sprawy C-482, 484, 485 i 487/13 Unicaja Banco SA ECLI:C:2015:21, pkt 71-72. Sprawa Kasler r, pkt 81-84. Unicaja Banco SA pkt 37,38 i 42. 12

DZIUBAK konsekwencjami dla konsumentów, ponieważ w niektórych systemach prawnych mogłoby to wywołać żądanie pełnego i natychmiastowego zwrotu kredytu" lub prowadzić do przymusowej sprzedaży nieruchomości mieszkalnej konsumenta, co mogłoby skutkować pozbawieniem konsumenta i jego rodziny domu lub koniecznością poniesienia straty ekonomicznej z uwagi na niekorzystną cenę sprzedaży 1 5 38. Ponadto, mając na uwadze szczególne okoliczności niniejszej sprawy, w której indeks waluty obcej skutkował preferencyjnym oprocentowaniem, rozwiązanie umowy kredytu mogłoby oznaczać, że kredytobiorcy tracą możliwość dalszego spłacania kredytu hipotecznego w ratach przez pozostały długoterminowy okres obowiązywania umowy z takim niższym oprocentowaniem. Nie ma gwarancji, że konsument byłby w stanie zapewnić sobie zastępczy kredyt hipoteczny na porównywalnych warunkach, ponieważ jego sytuacja finansowa, zdolność kredytowa lub wymogi kredytodawcy mogły w międzyczasie ulec zmianie'". Dominujący kurs walutowy lub odsetki dostępne na rynku mogą być mniej korzystne niż te uzgodnione w pierwotnej umowie, co oznacza, że kredytobiorca może być zmuszony do zapłaty wyższych odsetek niż wcześniej i może go być nie stać na kredyt. 39. Chociaż usunięcie kursu walutowego lub mechanizmu indeksowania może doprowadzić do osiągnięcia bezpośrednich celów art. 7 poprzez zapobieżenie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, może nie doprowadzić do tego w sposób odpowiedni lub skuteczny. Zamiast działać na rzecz interesów konsumenta może to wywołać dla kredytobiorcy negatywne skutki w perspektywie długoterminowej 17. Wbrew zamiarowi art. 6 ust. 1 nie powodowałoby to przywrócenia skutecznej równowagi i słuszności między stronami ani przywrócenia konsumenta do sytuacji prawnej i faktycznej, w której byłby, gdyby klauzula nie istniała, ale prowadziłoby to do postawienia go w gorszej sytuacji". 40. Zjednoczone Królestwo zauważa, że rozważając równowagę ekonomiczną stron oraz konsekwencje unieważnienia umowy dla konkretnego konsumenta, sądy muszą mieć na względzie okoliczności w czasie zaistnienia sporu. Zadanie takie, skoncentrowane na zapewnieniu skutecznego środka zaradczego, różni się od 14 15 16 17 18 Ryzyko to odnotował TSUE w sprawie Kasler w pkt 84. Unicaja Banco pkt 33 oraz orzeczenie TSUE w sprawie C-613/15 Ibercaja Banco. W pkt 4 postanowienia odsyłającego zauważono, że oprocentowanie indeksowane do CHF było niższe i skutkowało niższymi kwotami spłaty, a przez to odmienną oceną zdolności kredytowej kredytobiorcy. Jeżeli zastosowanie miałoby teraz wyższe oprocentowanie, stosunek zadłużenia do dochodu kredytobiorcy byłby najprawdopodobniej inny i nie ma żadnej gwarancji, że konsument uzyskałby kredyt hipoteczny na taką samą kwotę. Zobacz sprawa Kasler, pkt 81-84. Sprawy C-154/15, 307/15 i 308/15 Gutierrez Naranjo ECLI:C:2016:980, pkt 55 i 6l. 13

SPRAWA C-260118 oceny merytorycznej niesprawiedliwości warunku, która musi być przeprowadzona w świetle "wszystkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy" 19. 41. Co do zapewnienia skutecznego środka zaradczego, art. 6 ust. 1 oraz motyw 21 dyrektywy przewidują, że sąd będzie musiał ocenić, czy umowa może nadal obowiązywać - jeżeli Trybunał ma ocenić skutki usunięcia klauzuli lub unieważnienia całości umowy wraz ze skutkiem, jaki może to mieć dla konkretnej równowagi ekonomicznej i stosunku umownego między stronami, takie zadanie nie może być przeprowadzone w ujęciu abstrakcyjnym, ale tylko poprzez odwołanie do okoliczności w czasie sporu. Skutki te oraz skuteczność proponowanego środka zaradczego mogą być ustalone jedynie w świetle wszystkich istotnych okoliczności dotyczących takiego późniejszego czasu. 42. Przykładowo, może się zdarzyć, że po zawarciu umowy wystąpią nieprzewidziane okoliczności (jak recesja gospodarcza, dewaluacja waluty lub wzrost stóp procentowych), które będą miały wpływ na ścisłą równowagę ekonomiczną między stronami w taki sposób, że pełny skutek niesprawiedliwości dla konkretnego konsumenta może objawić się dopiero w późniejszym czasie. Ważne jest, by sąd krajowy, proponując najstosowniejszy i najskuteczniejszy środek zaradczy, był w stanie uwzględnić wszystkie istotne okoliczności, również te, które mogły wystąpić od czasu zawarcia umowy, a które mogły być niemożliwe do przewidzenia w chwili jej zawierania, co pozwoli mu ustalić, w jaki sposób najlepiej przywrócić równowagę ekonomiczną między stronami. 43. W okolicznościach, gdy natychmiastowe korzyści z efektu odstraszającego wynikającego z zaprzestania stosowania nieuczciwego warunku zostają przesłonięte ryzykiem istotnego pogorszenia sytuacji dla danego kredytobiorcy i konsumentów w ogólnym ujęciu, zauważa się, że sąd krajowy powinien mieć możliwość interweniowania oraz - przy działaniu w ramach środków zaradczych przewidzianych prawem krajowym - zastąpienia kwestionowanej klauzuli (lub jej części) stosowną alternatywą, która przywraca słuszną równowagę między stronami pod względem ich odpowiednich praw i obowiązków umownych wynikających z urnowy", 44. Zakres uprawnień sądów krajowych w tym względzie będzie wynikał z krajowego systemu środków zaradczych, z zastrzeżeniem równoważności i skuteczności. Jeżeli zezwala na to krajowy system prawny, może to wiązać się z wywiedzeniem przez sędziego zgodnego z prawem kursu walutowego lub oprocentowania - czy to z istniejących warunków umowy czy też z warunku dorozumianego w celu nadania umowie skuteczności biznesowej. Jeżeli istnieją konkretne przepisy prawa krajowego lub praktyka regulacyjna, legitymizujące alternatywny 19 Zobacz art. 4 ust. 1 dyrektywy oraz sprawy C-348114 Bucura EU:C:2015:447, pkt 48 oraz C-186116Andriciuc pkt 52-58. 20 14

DZIUBAK mechanizm, mogą one być zastosowane na potrzeby określenia sprawiedliwego i rozsądnego oprocentowania. W sytuacji braku tego rodzaju konkretnych przepisów krajowych, gdy ogólne przepisy prawa krajowego zezwalają sądom na interpretowanie i stosowanie postanowień umownych poprzez odwołanie do pojęć takich jak dobra wiara, uczciwość, słuszność czy uczciwa transakcja biznesowa, w tym zwyczajów handlowych i obowiązujących kodeksów postępowania, powinno to być jednak dozwolone, o ile są one spójne z celami dyrektywy służącymi ochronie interesów ekonomicznych konsumenta. 45. W takich okolicznościach do sądu krajowego działającego zgodnie z prawem krajowym będzie należało zastąpienie nieuczciwego warunku dotyczącego oprocentowania w najodpowiedniejszy sposób, który w ocenie sądu przywraca sprawiedliwość, słuszność i uczciwość transakcji między stronami oraz stawia konsumenta ponownie w realistycznej sytuacji, w jakiej byłby, gdyby nieuczciwy warunek nie istniał. Do sądu krajowego będzie należało określenie najbardziej stosownego rezultatu służącego realizacji art. 6 ust. l oraz art. 7 dyrektywy w sposób skuteczny i proporcjonalny. Proponowane odpowiedzi na pytania prejudycjalne 46. W świetle uwag poczynionych powyżej i w odpowiedzi na zadane pytania Zjednoczone Królestwo zauważa, że Trybunał powinien uznać, co następuje: Pytanie pierwsze Ze względu na brak unijnego prawodawstwa przepisy proceduralne mające zastosowanie do ochrony praw konsumentów wchodzą w zakres krajowego porządku prawnego państwa członkowskiego na mocy zasady autonomii proceduralnej, z zastrzeżeniem podstawowych zasad równoważności i skuteczności. Gdy zaprzestanie stosowania nieuczciwego warunku (w całości lub części) mogłoby skutkować upadkiem całości umowy na podstawie prawa krajowego, przy czym takie unieważnienie wywoływałoby szkodliwe konsekwencje dla danego konsumenta i konsumentów w ogólnym ujęciu, art. l ust. 2 oraz art. 6 ust. l dyrektywy zezwalają sądowi krajowemu na uzupełnienie warunków umowy poprzez zastąpienie kursu walutowego lub mechanizmu indeksowania odpowiednimi warunkami alternatywnymi, które przywracają uczciwą równowagę między stronami pod względem ich odpowiednich praw i obowiązków wynikających z umowy w sposób skuteczny i proporcjonalny. Zakres uprawnień sądów krajowych w tym względzie będzie wynikał z krajowego systemu środków zaradczych, z zastrzeżeniem równoważności i skuteczności. Jeżeli zezwala na to krajowy system prawny, może to wiązać się z wywiedzeniem przez sędziego - czy to z istniejących warunków umowy czy też z warunku dorozumianego - zgodnego z prawem kursu walutowego lub oprocentowania bądź z zastąpieniem dotychczasowych mechanizmów alternatywnymi 15

SPRAWAC-260/18 mechanizmami uznanymi w przepisach prawa krajowego lub praktyce regulacyjnej. W sytuacji braku tego rodzaju konkretnych przepisów krajowych, sądy krajowe mogą jednak zgodnie z prawem krajowym dokonywać wykładni pozostałych postanowień umownych poprzez odwołanie do pojęć takich jak dobra wiara, uczciwość, słuszność czy uczciwa transakcja biznesowa, w tym zwyczajów handlowych i obowiązujących kodeksów postępowania, o ile są one spójne z zabezpieczeniem realizacji celów dyrektywy służących ochronie interesów ekonomicznych konsumenta. W takich okolicznościach do sądu krajowego działającego zgodnie z prawem krajowym będzie należało zastąpienie lub uzupełnienie nieuczciwego warunku w najodpowiedniejszy sposób, który w ocenie sądu przywraca sprawiedliwość, słuszność i uczciwość transakcji między stronami w ramach kontynuowanego stosunku prawnego, poprzez postawienie konsumenta ponownie w realistycznej sytuacji, w jakiej byłby, gdyby nieuczciwy warunek nie istniał. Do sądu krajowego będzie należało określenie najbardziej stosownego rezultatu służącego realizacji art. 6 ust. 1 oraz art. 7 dyrektywy w sposób skuteczny i proporcjonalny. Pytanie drugie Dokonując oceny konsekwencji nieważności nieuczciwego warunku i ewentualnych środków zaradczych dostępnych konkretnemu konsumentowi, sąd krajowy będzie musiał dokonać oceny skutków usunięcia klauzuli dla dalszego trwania umowy oraz wpływu takiego usunięcia na konkretną równowagę ekonomiczną między stronami w świetle wszystkich istotnych okoliczności występujących w czasie rozstrzygania sporu. Pytanie trzecie Prawo do skutecznej ochrony konsumenta obejmuje rówmez opcję niewykonywania przysługującego prawa z takim skutkiem, że konsument, który został właściwie poinformowany o niewiążącym charakterze nieuczciwego warunku i jego konsekwencjach, może - co do zasady - zrzec się prawa wyłączenia tego warunku, przez co wyraża dobrowolną i świadomą zgodę na dalsze stosowanie danego warunku w stosunku do jego osoby. Sąd krajowy będzie musiał jednak zapewnić, by takie zrzeczenie się za porozumieniem było zgodne z zasadą skuteczności. Jeżeli ani takie zrzeczenie się prawa, ani unieważnienie umowy w całości nie zabezpiecza skutecznej ochrony interesów ekonomicznych konsumenta lub powoduje istotne pogorszenie sytuacji konsumenta, rolą sądu powinno być zastąpienie klauzuli abuzywnej warunkami uzupełniającymi wywiedzionymi z przepisów ogólnych prawa krajowego w celu przywrócenia uczciwej równowagi między stronami przy jednoczesnym utrzymaniu efektu odstraszającego. Pytanie czwarte 16

DZIUBAK Zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej do sądu krajowego należy ustalenie poprzez odwołanie się do krajowego porządku prawnego (a) który szczególny aspekt klauzuli jest nieuczciwy i powinien zostać wykreślony; (b) czy kwestionowana część daje się wyłączyć z pozostałej części klauzuli; (c) czy klauzula abuzywna daje się wyłączyć z umowy jako całości; oraz (d) czy wyłączenie klauzuli abuzywnej (w całości lub części) oznacza, że umowa nie może być realizowana lub nie może nadal obowiązywać. Jeżeli dalsze obowiązywanie umowy jest możliwe w świetle prawa krajowego, jednak stosunek prawny stron oraz ich prawa i obowiązki wynikające z umowy są fundamentalnie różne od tych pierwotnie zamierzonych, sąd krajowy nie ma obowiązku zezwalać na dalsze obowiązywanie umowy. Sąd krajowy może rozwiązać umowę w całości, jeżeli usumęcie nieuczciwego warunku fundamentalnie zmienia charakter stosunku prawnego między stronami i oznacza, że umowa nie może dalej obowiązywać w praktyce na tych samych warunkach. Ewentualnie, jak wyjaśniono powyżej w odpowiedzi na pytanie pierwsze, jeżeli unieważnienie umowy jako całości powoduje istotne pogorszenie sytuacji danego konsumenta lub działa na niekorzyść interesu publicznego w szerszym ujęciu, sąd krajowy może w stosownych przypadkach, gdy prawo krajowe zezwala na wyodrębnienie klauzuli abuzywnej, interweniować w celu zastąpienia nieuczciwej klauzuli odpowiednimi warunkami, aby utrzymać ten sam stosunek prawny i przywrócić równowagę ekonomiczną między stronami. Złożone przez: Simon Brandon Pełnomocnicy Zjednoczonego Królestwa Anneli Howard Barrister 15 sierpnia 2018 r. 17