Krzysztof Korda. Działalność kulturalna Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego w latach 1956-1970

Krzysztof Korda Działalność kulturalna Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego w latach 1956-1970 2003

Kaszubi są, jak pisał Brunon Synak, osobliwym fenomenem kulturowo - etnicznym. Stanowią społeczność, która mimo skrajnie niesprzyjających przez wieki warunków do dziś zachowała swój własny język, świadomość odrębności, system wartości i różne formy kultury materialnej. Można powiedzieć, że Kaszubi są najbardziej wyróżniającą się pod względem specyfiki - językowo - kulturowej grupą ludności autochtonicznej w dzisiejszej Polsce, najbardziej ukształtowaną regionalną społecznością etniczną 1. Zapoczątkowany w XIX wieku ruch kaszubski rozwijał się w II RP, czego przejawem były stowarzyszenia kaszubskie, czasopisma, itp. Po II wojnie światowej Kaszubi reaktywowali ruch regionalny. W roku 1945 wznowiło działalność czasopismo "Zrzesz Kaszëbskô". W 1946 roku odbył się z inicjatywy redakcji Kongres Kaszubski w Wejherowie. Zarzucano gazecie charakter "reakcyjny". Pismo upadło w 1947 roku. Jedną z przyczyn był fakt, iż władze utraciły zainteresowanie wydawnictwem w chwili, gdy po wyborach w 1947 roku, praktycznie zdobyły monopol w rządzeniu 2. Do roku 1951 zlikwidowano wszystkie kaszubskie reprezentacje i stowarzyszenia społeczne, przeważnie neutralne politycznie 3. Nadal jednak istniał ruch kaszubski w charakterze rodzinno - prywatnych kontaktów 4. Przełom nastąpił dopiero po śmierci Stalina. Następowała określana w historii "odwilż". Zahamowano terror, nastąpiły zmiany we władzy, miał miejsce początek ożywienia społecznego i kulturalnego. W takich okolicznościach możliwym było utworzenie przez Kaszubów Zrzeszenia Kaszubskiego. W latach 1956-1970 utworzono wiele oddziałów ZK w całym regionie, dzięki czemu organizacja prężnie się rozwijała. Przemiany polityczne zmieniły warunki działania kulturalnego. Pogrzebano stalinowski model kultury. W latach pięćdziesiątych XX wieku nie mieli Kaszubi ośrodków życia umysłowego, organu prasowego, nie było "wydawnictw książkowych prawdziwie kaszubskich", ani czytelnictwa, itp. 5. Daty skrajne, w ramach których ujęto poniższą pracę, wyznacza z jednej strony VIII Plenum KC PZPR, na którym zwyciężył Władysław Gomułka. Końcową datę wyznacza rok 1970, czyli schyłek rządów Gomułki, którego po wydarzeniach grudnia 1970 zastąpił Edward Gierek. 1 B. Synak, Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Gdańsk 1998, s.10. 2 C. Obracht - Prondzyński, Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002, s.446, 449. 3 T. Bolduan, Nie dali się złamać, Gdańsk 1996, s.67. 4 Tamże, s.80. 5 C. Obracht - Prondzyński, dz. cyt., s.476-477. 2

Pisząc o formach i możliwościach środowiskowej działalności Kaszubów w latach 1956-1970 rozpatruję tę kwestię w poniższej pracy, jako działalność kulturalną środowiska Kaszubów w ramach Zrzeszenia Kaszubskiego. Była to pierwsza i jedyna tak liczna organizacja regionalna, która powstała po wojnie. Organizowała w środowisku Kaszubów życie gospodarcze, społeczne i kulturalne. Znaczną część pracy oparto na dokumentacji archiwalnej zespołu Zrzeszenie Kaszubsko - Pomorskie przechowywanej w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Archiwalia zawierają protokoły posiedzeń Zarządu Głównego ZK z okresu od roku 1956 do 1964 6 ; statut, założenia programowe; ukazują działalność kulturalną w latach 1956-1964. Dla okresu późniejszego posiłkowałem się Kroniką Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego Zarządu Trójmiasta z siedzibą w Gdańsku, przechowywaną w archiwum ZKP w Gdańsku. Do poniższej pracy wykorzystałem wiadomości z organów prasowych organizacji Zrzeszenia ( "Kaszëbë", "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubskiego" 7 ) oraz literaturę. W pierwszych latach powojennych nie było jednomyślności w ruchu kaszubskim. Słabość jego wynikała także m.in. jak pisze Bernard Szczęsny ( prezes ZK od 1957 r.) z tego, iż działacze byli bierni politycznie, przeważnie konserwatywni czasem stali w opozycji 8 do władzy. Przyczyna była jednak inna. Głęboka religijność Kaszubów była obca ideologii marksistowskiej, która w żaden sposób nie przystawała do ich konstrukcji psychicznej i uformowanych zasad etnicznych 9.Należało założyć organizację, która zrzeszałaby wszystkich działaczy regionalnych, obejmując zasięgiem działania całe Kaszuby. Miało to pozwolić na skoordynowanie działań rozproszonych działaczy na rzecz regionu 10. Korzystne okoliczności dla powstania kaszubskiej organizacji regionalnej pojawiły się w 1956 roku. Pobyt na Wybrzeżu we wrześniu 1956 roku komisji partyjno - rządowej, która zapoznała się ze sprawami kaszubskimi, ułatwił dalsze czynności. Dnia 14 października 1956 r. odbył się nieformalny komitet założycielski, który opracował projekt statutu organizacji masowej Kaszubów o profilu kulturalno - społecznym. 6 Wykorzystałem je szczególnie dla okresu przerwy w czasopiśmiennictwie kaszubskim - po ukazaniu się ostatniego numeru "Kaszëbë" w 1961 r., a przed ukazaniem się pierwszego numeru " Biuletynu Zrzeszenia Kaszubskiego" w 1963 r. 7 Od 1965 roku zmienił nazwę na "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego", a od 1969 na Biuletyn ZKP "Pomerania". 8 B. Szczęsny, Takie były początki, Pomerania, nr 12, 1988 r., s.17 9 T. Bolduan, dz. cyt., s.30. 10 B. Szczęsny, dz. cyt., s.17. 3

W nocy 21 października, jak pisał Tadeusz Bolduan, tuż przed VIII Plenum KC PZPR, gdy nie było wiadomo, które siły odniosą zwycięstwo i jak zareaguje na przemiany w kraju Związek Radziecki, przedstawiciele Komitetu Założycielskiego opracowali i podpisali odezwę "Do ludności Kaszub i Kociewia", w której poparli program polityczny Gomułki 11. Z wypowiedzi Bolduana wynika, że wspomniane plenum rozpoczęło się 21 października 1956 r. Mija się to jednak z prawdą, pierwszy dzień obrad plenum miał miejsce 19 października 1956 r., a ostatni dwa dni później, czyli 21 października. Bolduan pisze, iż następnego dnia odezwę opublikowała prasa wybrzeżowa. Była aktem odwagi i realizmu politycznego 12. W rzeczywistości było nieco inaczej niż myśleli działacze. Już 20.10.1956 r. ustalono kto obejmie w Polsce władze. Tego dnia wyjechała do ZSRR delegacja z Moskwy, która przybyła na plenum 13. Oczywiście Kaszubi nie wiedząc że Gomułka zwycięży, wysyłając tę odezwę, mogli obawiać się ewentualnych kroków pod ich adresem ze strony przyszłego zwycięzcy. Wspomniane VIII Plenum KC PZPR w 1956 roku zakończyło się sukcesem Gomułki. Postanowiono na nim usuwać błędy ubiegłych lat, wciągnąć społeczeństwo do walki o ugruntowanie demokracji do walki o postęp w warunkach socjalistycznej praworządności. Na fali tego wielkiego ożywczego nurtu, do którego powstania dopomogli i Kaszubi, było możliwym powołanie do życia pierwszej w historii tych ziem, masowej organizacji społeczno - kulturalnej Zrzeszenia Kaszubskiego 14. Objęło ono przewodnictwo na Kaszubach w organizowaniu życia kulturalnego i gospodarczego. Odcięło się od życia politycznego. Poparcie dla inicjatywy Zrzeszenia udzieliła Egzekutywa Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Gdańsku 15. W pierwszym numerze biuletynu Zrzeszenia - "Kaszëbë", opublikowano cele i zadania organizacji 16. Zrzeszenie zapowiadało w zakresie działalności kulturalnej, że będzie żądało szacunku dla tradycji kaszubskiej, mowy i obyczajów. Podkreślili, że w zakresie twórczości literackiej, publicystycznej i naukowej, w zakresie hafciarstwa, piśmiennictwa, rzeźby, malarstwa ludowego, czyli w zakresie kultury ludowej sytuacja na Kaszubach w latach powojennych była gorsza aniżeli w okresie międzywojennym. Biuletyn informował, że należy dokonać zmiany w metodach organizowania i rozwijania amatorskich ruchów 11 T. Bolduan, dz. cyt., s.113. Zob. Tenże, Zrzeszenie Kaszubsko - Pomorskie - Droga dotąd i dalej, "Pomerania. Biuletyn ZK-P", nr 3,1988, s.6. Por. B. Szczęsny, dz. cyt., s.17. 12 T.Bolduan, Zrzeszenie..., s.6. 13 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-1994, Warszawa 1995, s.237. 14 A. Arendt, Dobro Kaszub naszym celem, "Kaszëbë", nr 1, lipiec 1957 r., s.1. 15 T. Bolduan, Zrzeszenie..., s.6. 16 "Kaszëbë", nr 1, lipiec 1957 r., s.1-2. Ważną sprawą dla organizacji była troska o stworzenie dobrych warunków życia ludności kaszubskiej, aby ta nie potrzebowała emigrować z kraju oraz o harmonijne współżycie ludności miejscowej z napływową. 4

muzycznych i teatralnych w oparciu o lokalną inicjatywę społeczną. Umożliwić literatom kaszubskim publikowanie utworów oraz otoczyć opieką prace naukowe poświęcone Kaszubom. Zamierzali opracować, a następnie realizować plan rozwoju ludowego przemysłu artystycznego. Dopomóc artystom w zaopatrzeniu w niezbędne surowce i zbycie. Chcieli reorganizacji Wojewódzkiego Domu Twórczości Ludowej, aby był oparciem dla twórców ludowych, zespołów pieśni i tańca, teatrów i świetlic. Szybko zaczęły powstawać oddziały Zrzeszenia w terenie 17. Rozpoczęły one prężną działalność kulturalną. Na Walnym Zjeździe Zrzeszenia w 1958 roku przyjęto program działalności, także w dziedzinie kulturalnej. Założono cele - m.in. rozwijania inicjatywy społecznej, włączenia Kaszubów do życia państwowego i publicznego. Zamierzali stworzyć Im warunki awansu społecznego przez stałe podnoszenie poziomu kulturalnego, zdobywania kwalifikacji zawodowych we wszystkich dziedzinach. Szczególnie ważne było stworzenie młodzieży kaszubskiej warunków zdobycia wykształcenia ogólnego i zawodowego. Zarząd Główny ZK miał umożliwić opracowanie i wydanie pomocy naukowych dla szkół, w szczególności skryptów z zakresu historii Kaszub, literatury kaszubskiej, a także stworzenie biblioteki przy Zarządzie Głównym 18. Rok 1964 miał być i był rokiem przełomowym w działalności organizacyjnej i społeczno - kulturalnej ZK Po odbytych naradach w Gdańsku, Chojnicach, Kościerzynie, Kartuzach, Gdyni, Wejherowie, Pucku, Brusach i Bytowie przeważały opinie, że problematyka kaszubska musi być sprawą szerokiego ogółu ludzi. Odnosiło się to do mieszkańców nie tylko powiatów kaszubskich. W 1964 roku organizacja Kaszubów zmieniła nazwę na Zrzeszenie Kaszubsko - Pomorskie, zaznaczyli w ten sposób poszerzenie zakresu działania o Kociewie i Powiśle. Poszerzenie działalności miało swą genezę także w chęci wciągnięcia do zrzeszenia ludności napływowej, która często wskutek nieznajomości historii i zwyczajów regionu odnosiła się z niechęcią działalnością teren do ludności miejscowej. Zrzeszenie ogarnęło ówczesnego województwa gdańskiego oraz części województw koszalińskiego i bydgoskiego. Prezesem został wybrany Bernard Szczęsny ( dotychczasowy prezes ZK, zastępca przewodniczącego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku) 19. 17 W połowie 1957 roku liczyło 10 oddziałów i 51 kół, skupiała 2928 członków. Zob. C. Obracht - Prondzyński, dz. cyt., s. 559. 18 "Kaszëbë", nr 10, 15-31.5.1958 r., s.1-2. 19 Archiwum Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego w Gdańsku ( dalej zwane AZKP) / Biuro Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego ( dalej zwane Biuro ZKP ) / 24 (brak paginacji ). Wpis w Kronice Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego Zarządu Trójmiasta z siedzibą w Gdańsku ( dalej zwana Kronika ZKP - T ) z roku 1964. W kronice nie podawano dat dziennych, tylko roczne. 5

W okresie popaździernikowym znakomicie rozwijały się inicjatywy społeczne, na czele ze Zrzeszeniem Kaszubskim, zaś dawne instytucje kulturalne znalazły się w stanie zapaści 20. W zakresie oświaty Zrzeszenie Kaszubskie podjęło starania u władz, aby zapewnić młodzieży kaszubskiej chcącej się kształcić, miejsce w szkołach, internatach, domach akademickich. Prezes ZK w liście z 12 maja 1957 roku do oddziałów ZK zwracał się z prośbą o przeprowadzenie akcji uświadamiającej edukację wśród ludności wiejskiej i miejskiej 21. Władze Zrzeszenia chciały zmienić stosunek ludności kaszubskiej do szkoły i nauki, aby opieka i zainteresowanie wynikami nauki dziecka były stałe w domu i szkole. Aby zmniejszyć trudności językowe Kaszubów przy naborze do szkół średnich, chcieli, aby w szkołach podstawowych wprowadzić dodatkowe dwie godziny języka polskiego. Chcąc zmienić stosunek ludności do szkoły i nauki, władze zrzeszenia zachęcały do czynów społecznych na rzecz szkoły (ogrodzenia, urządzanie boisk). Propagowali hasło "1000 szkół na 1000 lecie państwa", szczególnie na wsi. Zależało im na zwiększeniu liczby szkół średnich w regionie, szczególnie o profilu rolniczym 22. Chcąc rozwinąć badania nad regionem - jego historią, kulturą, w celu rozwinięcia szerokiej pracy oświatowej i propagandowej Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubskiego powołał Społeczny Instytut Kaszubski. Kierowanie nim polecił redakcji "Kaszëbë" 23. Instytut miał także organizować sesje popularno - naukowe, odczyty, itp. W 1958 roku zrzeszenie dofinansowywało 39 wiejskich świetlic, zespołów kulturalnych, kursów hafciarskich, itp 24. Organizacja kierująca Kaszubami pierwszą na dużą skalę uroczystość kulturalną zorganizowała z okazji odsłonięcia pomnika Hieronima Derdowskiego w Wielu. Przybyło na nią kilkadziesiąt tysięcy Kaszubów 25. 20 Istniały świetlice, najczęściej przy zakładach pracy. Nie były one jednak w stanie zapewnić odpowiedniego poziomu życia kulturalnego. Więcej zob. C. Obracht Prondzyński, dz.cyt., s.480. 21 Archiwum Państwowe w Gdańsku ( dalej zwane APG ) / Zespół Zrzeszenie Kaszubsko - Pomorskie ( dalej zwane ZKP ) / 14, s. 16. List Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubskiego z 12.5.1957 do zarządów oddziałów Z.K. 22 B. Szczęsny, Prawda życia codziennego, "Kaszëbë", nr 4, 15-29.2.1960 r., s.2. 23 APG / ZKP / 6, s. 24, Zamieszczono tę uchwałę w teczce z założeniami programowymi. Nie podano daty, nie wiadomo więc kiedy została uchwalona. W literaturze i prasie nie ma wzmianek o tej tak ważnej instytucji. Można więc wątpić czy Społeczny Instytut Kaszubski w ogóle rozpoczął działalność. Teczka w której zawarto tę wiadomość posiada tylko datę początkową - 1959. W archiwum nie ma jednak za to żadnej teczki od roku 1964, znajdują się w Archiwum Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego w Gdańsku. Wydaję się więc słuszne, że instytut mógł powstać między 1959 a 1964 rokiem. Dokładna data ustalenia jego powstania być może będzie możliwa po zapoznaniu się z protokolarzem obrad ZG ZK z lat 1956-64. 24 "Kaszëbë", nr 1, 1-15.1.1958, s.6. 25 T. Bolduan, Zrzeszenie..., s.7. 6

Prezes ZK proponował w 1961 roku, aby propagować działalność poprzez organizowanie we wsiach "historycznych" spotkań z twórcami ludowymi, wydawcami, pisarzami, Ruchem Oporu 26. W planach pracy organizacji na rok 1961 ujęto propozycje dla oddziałów - wygłaszania odczytów na temat m.in. dawnych działaczy kaszubskich Floriana Ceynowy, Hieronima Derdowskiego, a także dotyczące II wojny światowej na Kaszubach o Słowińcach. Zarząd Główny ZK dysponował prelegentami do ich wygłoszenia 27. Zależało jemu na organizacji odczytów. Redakcja "Kaszëb" pisała, że odbyło się ich wiele w terenie, a ludność pragnie wiedzy o Pomorzu 28. Zajmowały one bardzo ważne miejsce w pracach stowarzyszenia. Na rok 1962 prezes Szczęsny proponował przeprowadzać je we wsiach "historycznych", Bolduanowi polecono prace z regionem kaszubskim, zamiast sprawy Słowińców 29. Zalecano, aby każdy powiat organizował spotkania z twórcami ludowymi, pisarzami, działaczami z Ruchu Oporu 30. Zrzeszenie rozpoczęło w ramach działalności kulturalnej od samego początku istnienia organizować wystawy fotograficzne, sztuki ludowej, skupianie wokół siebie dotąd rozproszonych twórców ludowych. W roku 1965 ZKP zorganizował w ramach działalności kulturalnej wspólnie z Gdańskim Towarzystwem Fotograficznym, Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich konkurs fotograficzny 31. Z okazji XX lecia Polski Ludowej, 1000 lecia państwowości przeprowadzano akcję odczytową na koloniach, obozach. Zorganizowano sesję popularno - naukową dla nauczycieli i aktywu oświatowego na temat problematyki regionalnej w nauczaniu szkolnym. Zamierzano przeprowadzić kursy i seminaria, współpracować ze środowiskiem literackim i artystycznym, przeprowadzić wystawy fotograficzne, prowadzić działalność społeczną i folklorystyczną 32. 26 APG / ZKP / 2, s.73. Protokół nr 94 z zebrania Prezydium Z.G.Z.K. w dniu 8.12.1961. 27 "Kaszëbë", nr 4, 16-28.2.1961 r., s.7. 28 "Kaszëbë", nr 18, 16-30.9.1961 r., s.2. 29 Redaktor Bolduan opisywał sprawę Słowińców - Kaszubów - Ewangelików na łamach "Kaszëbë". Mieszkali w okolicy Łeby. Sami nazywali siebie Lebakaschuben. Czuli się Niemcami. Po wojnie napłynęła na tereny słowińskie ludność z głębi Polski. Niezbyt dobrze traktowali ewangelickich gospodarzy, często wyzywali ich od "Szwabów", itp. Większość opuściła Polskę do 1972 roku. Zob. T. Bolduan, Nie dali..., s.161-165. O zaangażowaniu niektórych działaczy ZKP w ich obronie Zob. też J. Borzyszkowski, Istota ruchu kaszubskiego i jego przemiany od połowy XIX wieku po współczesność, Gdańsk 1982, s..54. 30 APG / ZKP / 3, s.73. Protokół z zebrania Z.G.Z.K. z 8.12.1961. 31 "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego", nr 1, 1967 r., s.45. 32 APG / ZKP / 6, s.37-39. Tam referat przygotowany na zjazd w dniu 18.10.1964 " Założenia programowo - organizacyjne III Walnego Zjazdu Z.K". Autora tego referatu nie udało mi się ustalić. Propozycje programowe zgłosili wówczas m.in. prezes Bernard Szczęsny i Henryk Łukowicz z Głównej Komisji Rewizyjnej zob. "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko Pomorskiego", nr 1, 1965 r., s. 49. 7

Z okazji dwudziestej rocznicy wyzwolenia Pomorza, zrzeszenie przygotowywało kilka sesji popularno - naukowych, spotkania, odczyty 33, prelekcje, akcje wydawnicze o regionie, wystawy muzealne. Organizowali uroczystości pod nazwą "Rok ziemi kaszubskiej" 34. Kilkakrotnie w latach sześćdziesiątych odbyli sesje wspólnie z Towarzystwem Rozwoju Ziem Zachodnich, które zajmowało się zespoleniem ziem zachodnich i północnych. Od pierwszych dni powołania Towarzystwo działało na rzecz pełnej integracji ziem nad Odrą i Bałtykiem z Macierzą 35. Zrzeszenie propagowało czyny społeczne, festyny, zloty, rajdy, konkursy 36. Odbywały się z ich inicjatywy wystawy haftu ludowego, np. w 1968 w Gdyni, ceramiki w Wejherowie, wystawa fotografii - Pomorze Gdańskie w fotografii, współorganizatorem było ZKP 37. W działalności popularyzatorskiej historię regionu Zrzeszenie przywiązywało dużą wagę do zakładania Izb Pamiątek, regionalnych muzeów 38. ZKP w 1970 roku wraz z TRZZ zorganizował Dni Folkloru Polskiego z okazji XXV lecia powrotu Ziem Zachodnich i Północnych do Macierzy. Imprezy odbywały się na Kociewiu (Subkowy), Żuławach, Powiślu, w Trójmieście, Kartuzach, Kościerzynie, Lęborku, Wejherowie. Towarzyszyły Dniom imprezy jak np. organizacja sieci regionalnych izb pamiątek, rajdy turystyczne, filmy oświatowe i krajoznawcze o regionie, kąciki wydawnictw regionalnych w księgarniach. W 1970 roku Z.G. ZKP wspólnie z Zarządem Wojewódzkim Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich zorganizował sesję w dniu 12 kwietnia 1970 r. z okazji obchodów setnych urodzin Włodzimierza Lenina i 25 lecia powrotu Ziem Zachodnich i Północnych do Macierzy 39. ZKP zorganizowało spotkanie z cyklu Współczesna kultura Pomorza, wprowadzenie do dyskusji - Przemiany społeczne w regionie kaszubskim w 25 lecie PRL. Ważną rolę w środowiskowej działalności kulturalnej Kaszubów odgrywała prasa - "Kaszëbë" oraz "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubskiego". Spełniała bardzo ważną funkcję. Docierały do szerokich mas społeczeństwa Kaszub. Publikowano w nich wiersze, wiadomości z Kaszub, wspomnienia o dawnych działaczach kaszubskich. Zamieszczano ich teksty, m.in. 33 AZKP / Biuro ZKP / 24 ( brak paginacji ). Wpis w Kronice ZKP - T z roku 1964, 34 AZKP / Biuro ZKP / 24 ( brak paginacji ). W kronice ZKP - T z roku 1964 zawarto program uroczystości. 35 AZKP / Biuro ZKP / 24 ( brak paginacji ). Zamieszczono w kronice ZKP - T z roku 1970 wycinek z prasy ( tytułu gazety nie udało mi się ustalić ) o zakończeniu działalności TRZZ. Po zakończeniu działalności majątek TRZZ przekazano ZKP. 36 APG / ZKP / 14, s. 36-39. Pisano o tym w planach działalności kulturalnej na rok 1965. 37 AZKP / Biuro ZKP / 24 ( brak paginacji ). Kronika ZKP - T z roku 1968. 38 AZKP / Biuro ZKP / 24 ( brak paginacji ). Wklejono do kroniki ZKP - T wycinek z prasy, artykuł Z. Sztaby, Zrzeszenie i izby, zamieszczony w "Słowie Powszechnym" z 9.4.1970 r. informujący o tego typu działalności ZKP. 39 AZKP / Biuro ZKP / 24 ( brak paginacji ). Wklejono do kroniki ZKP - T z 1970 r. zaproszenie na tę sesję. Miały być wygłoszone referaty "Idea Leninowska w dziele rozgromienia faszyzmu" oraz "Historyczne znaczenie powrotu Ziem Zachodnich i Północnych do Macierzy". 8

Aleksandra Majkowskiego, Karnowskiego, a także podania, legendy kaszubskie, informowano o atrakcjach geograficznych, przybliżano historię regionu. Była w nich obecna poezja nieżyjących, jak i początkujących twórców kaszubskich. Przy redakcji "Kaszëbë" powstał Młodzieżowy Lektorat Kaszubski. Jego członkami byli studenci Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku. Propagowali historię, literaturę i etnografię Kaszub 40. Redagowali pismo m.in. Tadeusz Bolduan ( naczelny), Stanisław Pestka, a wychodzący od 1963 roku Biuletyn - Izabela Trojanowska i Wojciech Kiedrowski. Oba pisma opracowywano w języku polskim, a tylko niektóre teksty w języku kaszubskim. Posiadanie swego organu pozwoliło na ukazanie członkom pracy oddziałów, przybliżenia historii, literatury ( proza, poezja ), informować o konferencjach, odczytach oraz zachęcać do udziału w nich. W 1960 roku, 11 grudnia z inicjatywy redakcji "Kaszëb" odbyło się w Gdańsku zebranie pisarzy, publicystów i działaczy z udziałem m.in. Aleksandra Arendta, Stefana Bieszka, Stanisława Pestki, Tadeusza Bolduana, Klemensa Derca, Feliksa Marszałkowskiego, Jana Piepki, Leona Roppla, Huberta Sucheckiego, Bernarda Szczęsnego, Pawła Szefki i Jana Trepczyka. Omówiono zadania edytorskie i popularyzacji literatury kaszubskiej 41. Największy wpływ na rozwój literatury kaszubskiej w Gdańsku miały najpierw "Kaszëbë" z redagowanym przez S. Pestkę dodatkiem "Pomerania", potem "Biuletyn ZKP" 42. Rozwojowi literatury towarzyszyła działalność wydawnicza zrzeszenia. Wydali 103 numery Kaszëb, wiele numerów Biuletynu. W latach 1956-1975 ukazało się 86 pozycji, w tym tomiki poezji (15), tytuły prozy (11), utwory sceniczne (2), teczki haftu (2), katalogi (7), teki grafik (2), kalendarzy (6), pieśni kaszubskie (4), przewodniki (8), biografie (6) 43. Po Październiku 1956, powstawały amatorskie Teatry Kaszubskie. Reaktywowano wówczas Teatr Kaszubski w Brusach im. Jana Karnowskiego. Rozpoczęły funkcjonowanie teatry także w innych, często niewielkich miejscowościach, np. w Sławoszynie( lata sześćdziesiąte ) 44 i Linii. Zarząd oddziału w Linii zapoczątkował działalność w okolicznych wioskach. Urządzali wieczornice kaszubskie - pogawędki o Kaszubach. Przy tamtejszym kole powstał zespół teatralny, który już w 1957 roku odbył pierwszy występ. Przedstawili sztukę 40 "Kaszëbë", nr 4, 1-15.12.1957 r., s.8. 41 T. Bolduan, Zrzeszenie..., s.8. 42 C. Obracht - Prondzyński, dz. cyt., s. 375. 43 Tamże, s,403. Książki kaszubskie wydawały także inne oficyny, jak np. Wojewódzki Dom Twórczości Ludowej, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko - Pomorskiej, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, niektóre ukazały się nawet w Warszawie. 44 Tamże, s. 388. 9

księdza Sychty "Dzewczę a miedza" 45. W roku 1957 został reaktywowany zespół teatralny w Gnieżdżewie. Jednym z założycieli był Klemens Derc, któremu ZK powierzyło funkcję dyrektora Teatru Kaszubskiego 46. W ramach wejherowskiego ZK powstał zespół artystyczny, który już w maju 1957 roku wystawił sztukę księdza Bernarda Sychty 47 "Hanka się żeni". Stosunkowo niewiele powstało zespołów folklorystycznych. Na ogólna liczbę 13 istniejących w latach 1956-1970, nowych powstało 5 z tego tylko 2 pod patronatem ZKP - były to zespoły z Gdyni i Wejherowa. Organizacja zachęcała także swoich członków do udziału w kursach kapel ludowych, instruktorów tańca organizowanych w roku 1958 przez Wojewódzki Dom Twórczości Ludowej 48. Oddział wejherowski zorganizował w roku 1957 kurs haftu ( prowadziła go Franciszka Majkowska), na który uczęszczało sześćdziesiąt osób 49. Oddział w Gdyni otrzymał lokal przy ulicy Świętojańskiej. Postanowili go zagospodarować na salon wystawowy wyrobów kaszubskich twórców ludowych, klub z czytelnią i bibliotekę 50. Zrzeszenie było inicjatorem powołania muzeów: Hymnu Narodowego w Będominie, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko - Pomorskiej w Wejherowie oraz Działu Etnograficznego Muzeum Narodowego w Gdańsku. Z inicjatywy Kaszubów zorganizowanych w swej jedynej środowiskowej organizacji w wielu miejscowościach odsłonięto pomniki i popiersia działaczy pisarzy i kaszubskich. Ufundowali także im poświęcone tablice pamiątkowe. Organizowali izby regionalne. Organizacja przywiązywała wielką wagę do pracy z młodzieżą. W 1959 roku, 22 lipca 51 ZK zorganizowało w Kościerzynie Zlot Młodzieży Kaszubskiej. Jednym z jego celów było wzmocnienie miłości do regionu i całej Ojczyzny. Towarzyszyły temu wydarzeniu występy zespołów artystycznych, wystawy o tematyce kaszubskiej ( książki, fotografie, sztuka ludowa ), imprezy sportowe 52. W końcówce lat pięćdziesiątych zaczęły powstawać kluby młodej inteligencji w Kartuzach, Gdańsku, Wejherowie. W roku 1962 powstał w środowisku studentów - Kaszubów Klub Studentów Pomorania, w ramach Zrzeszenia Kaszubskiego. Został 45 "Kaszëbë", nr 1, lipiec 1957 r., s.11. 46 "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego", nr 4, 1965r., s. 55. 47 Ksiądz Sychta był etnografem zajmującym się regionami Kaszub, Kociewia i Borów Tucholskich. Wydał m.in. Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ( 7 tomów) oraz Słownik gwary kociewskiej ( 3 tomy). Napisał także kilka utworów scenicznych m.in. wspomnianą sztukę "Hanka się żeni". 48 APG / ZKP / 14, s.13. List Z.G.Z.K. do oddziału gdańskiego z 16.1.1959. 49 "Kaszëbë", nr 1, lipiec 1957 r., s.11. 50 "Kaszëbë", nr 1,lipiec 1957 r., s.10. 51 Dzień 22 lipca był w PRL świętem narodowym upamiętniającym manifest PKWN z 1944 roku. 52 APG / ZKP / 14, s.27. List Z.G.Z.K. do Prezesa Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku Wydziału Kultury z 29.12.1959. Do listu dołączono rachunki - rozliczenie za dotację przyznana 3.9.1959. 10

przekształcony z istniejącego przy redakcji "Kaszëb" Klubu Pracy Twórczej "Pomorania" 53. Działalność w nim rozpoczęło wielu późniejszych działaczy kulturalnych, oświatowych, politycznych. Klubowicze poznawali w swym gronie historię, geografię, literaturę kaszubską. Powstanie jego było ważnym wydarzeniem w środowisku Kaszubów. Rozpoczęli oni w ramach klubu aktywną działalność. Odbywali spotkania z twórcami kaszubskimi, interesowali się gospodarką. Wielkim sukcesem klubu dla Kaszub i w ogóle nauki było powstanie z ich inicjatywy biblioteki, która wedle ich celów miała gromadzić książki o tematyce kaszubskiej. Rozpoczęto realizacje tego celu przez gromadzenie księgozbioru przy Powiatowej Bibliotece Publicznej w Wejherowie. Był to zalążek do dzisiaj istniejącego Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko - Pomorskiej w Wejherowie 54, które zgromadziło wiele cennych, często starych i niedostępnych w innych placówkach druków poświęconych regionowi. Pomorania we współpracy z Wejherowskim Powiatowym Domem Kultury, Zrzeszeniem Kaszubskim, zorganizowała wiele odczytów w wiejskich ośrodkach kultury, m.in. w Sychowie, Chwaszczynie, Bolszewie. Dotyczyły one historii i literatury kaszubskiej 55.Organizowało wieczorki poezji kaszubsko - pomorskiej 56.Od 1966 klub przyznaje Medale Stolema dla osób wyróżniających się w działalności na polu Pomorszczyzny. W roku 1967 w klubie powstały sekcje historyczno - literacka, ekonomiczna, etnograficzna, turystyczna, kociewska i kontaktu z terenem 57. Liczny udział młodych w ramach ZK-P dawał szersze możliwości nowoczesnego profilowania jego programu i działalności 58. Chcąc zainteresować młodzież regionem zorganizowano w Wejherowie tzw. samorząd młodzieżowy. Celem było zachęcenie do samokształcenia oraz organizacja imprez artystycznych - wieczorków literackich 59. Oddział w Chojnicach organizował audycje kaszubskie, które za pośrednictwem radiowęzła objęły cały powiat chojnicki 60. Oddział ten doceniając walory turystyczne swych okolic powołał w 1957 roku sekcję turystyczno - krajoznawczą. Pomysł ten skierowano przede wszystkim do młodzieży 61. 53 C. Obracht - Prondzyński, dz. cyt., s.571. 54 "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego", nr 5, 1967 r., s.43. 55 "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego", nr 3, 1963 r., s.21. 56 "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego", nr 1,1967 r., s.45. 57 "Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego, nr 6, 1967 r., s.38. 58 J. Borzyszkowski, dz. cyt., s.63. 59 "Kaszëbë", nr 2, sierpień 1957 r., s.10. 60 "Kaszëbë", nr 1, lipiec 1957 r., s.11. 61 "Kaszëbë", nr 2, sierpień 1957 r., s.10 11

Korzystne okoliczności dla utworzenia organizacji powstały w okresie po śmierci Stalina. Działacze kaszubscy wykorzystali szansę jaka pojawiła się w trakcie VIII Plenum KC PZPR Gomułkę i dzięki temu mieli możliwość utworzenia organizacji regionalnej. Mimo iż organizacja była apolityczna, jej działacze włączyli się do wyborów do sejmu i Rad Narodowych ( np. już w 1958 roku ) 62 w ramach Frontu Jedności Narodowej. Zasiadali w radach powiatowych i miejskich 63. W 1958 roku na Walnym Zjeździe organizacji, wystosowali telegram z pozdrowieniami do I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki i Marszałka Sejmu Czesława Wycecha. Zamierzano przeprowadzać narady środowiskowe z udziałem Kuratorium, komitetów powiatowych PZPR, ZSL, Prezydiów PRN 64. Władza miała jednak swój cel związany z organizacją. Zrzeszenie miało być elementem polityki państwa. Miało służyć budowie socjalizmu, pokazywaniu polskości tych ziem. Niewiele było miejsca na samodzielność 65. Czasami wymuszano na Zrzeszeniu poparcie polityki władz. Przed wyborami do sejmu w 1957 roku organa państwowe zmusiły Zrzeszenie do poparcia ich polityki. Organizacja wystosowała odezwę, którą następnie mocno spreparował "Głos Wybrzeża" 66. Mimo prób podporządkowania Zrzeszenia, nie udało się do tego "celu" osiągnąć. W 1968 w organizacji przeważała liczba osób bezpartyjnych. Było to powodem podejrzliwości ze strony władz 67. Zrzeszenie czasem włączało się do udziału w sesjach organizowanych przez władze, np. w uroczystościach 50 Rocznicy Rewolucji Październikowej w 1967 r. 68, z okazji setnej rocznicy urodzeń Lenina ( o czym wspomniałem na początku pracy ). Poza najważniejszymi - możliwościami politycznymi, organizacja potrzebowała na swą działalność także pieniędzy. Konieczna było także działalność w terenie poprzez oddziały. Powstało ich początkowo dużo. Działały początkowo bardzo aktywnie. Niektóre z nich na przełomie lat zaniechały działalności, aby kilka lat później na nowo powrócić do działalności. Ogółem w analizowanym okresie istniało 12 oddziałów ZK - P. Początkowo organizacja funkcjonowała dzięki własnym, składkowym pieniądzom 69. Już w 1957 otrzymała dotacje od Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, z Wydziału 62 "Kaszëbë, nr 10, 15-31.5.1958 r., s.1-2. Zobacz też A. Arendt, Po roku pracy Zrzeszenia, "Kaszëbë", nr 1, 1-15.1.1958 r., s.3. 63 "Kaszëbë", nr 13, 1-15.7. 1959 r., s.6. 64 APG / ZKP / 6, s.37. Referat na III Walny Zjazd Z.K. - por. przypis. 31. 65 C. Obracht Prondzyński, dz. cyt., s. 560. 66 Tamże, s. 685. 67 Tamże, s. 697. 68 Tamże, s. 702. 69 APG / ZKP / 2, s.4. Protokół nr 2 z 3.12.1956. Pieniądze te następnie rozdzielano między koła, oddziały i Zarząd Główny. 12

Kultury 70.Wojewódzka Rada Narodowa dotowała "Kaszëbë" 71. Pieniądze pozyskiwali także z działalności własnej. Jest to widoczne w roku 1962, kiedy mieli pieniądze z działalności własnej m.in. ze sprzedaży haftów, sprzedaży urządzeń sklepowych oraz "Stanicy" 72. Na kolejnym spotkaniu Zarządu Głównego ZK omawiano sprawę likwidacji "Kaszëb" i ewentualnie ZK 73. Działalność Zrzeszenia uaktywniła Kaszubów w dziedzinie politycznej, kulturalnej, gospodarczej. ZKP pokazało dorobek literatury, nauki, bohaterską postawę Kaszubów w II wojnie światowej, starało się łamać uprzedzenia w stosunku do przybyszów z innych dzielnic. Organizowali konferencje i odczyty 74. Docierali do każdej wioski, a za pośrednictwem "Kaszëbë" nawet do Kaszubów w 18 krajach świata 75. Jedną z form działania była prasa organizacji. Najpierw przez "Kaszëbë", potem przez "Biuletyn ZK", zmieniony na "Biuletyn ZKP", a następnie na "Pomeranię". Na ich łamach rozpoczynało wielu młodych ukazywać swoje pierwsze reportaże, artykuły popularno - naukowe. Niektórzy z nich byli lub są nadal pracownikami ośrodków naukowych, wydawnictw, redakcji prasowych, itp. Zaktywizowali ludność miejscową w wielu dziedzinach, m.in. w kulturalnej. ZKP odegrało ważną rolę w pracy z młodzieżą. Przywiązania do "małej ojczyzny" nie utracili. Starali się przygotowywać ich pod kątem pracy grupowej. Widać, że odniosło to skutek. Świadczy o tym powstanie "podchorążówki Zrzeszenia" 76 - klubu Pomorania. Z niego wyszło wielu późniejszych działaczy - jego prezesi, politycy, jednym słowem - liderzy. W końcu lat 60 - tych występując na ogólnokrajowych zjazdach było jedyną organizacją, której reprezentacja była złożona w większości z młodych. Widać było w przeciwieństwie do innych tego typu organizacji odmładzanie kadry kierowniczej 77. W działalności kulturalnej ważną rolę odegrała funkcja edukacyjna organizacji. Przybywali do ludności regionu z odczytami, organizowali sesje, festyny, rajdy, wystawy. Docierało do twórców ludowych i z ich sztuką do szerszego odbiorcy. Pielęgnowali język kaszubski tak bardzo wyróżniający tę grupę od innych i co za tym idzie, także literaturę. Organizacja powstała w trudnych okolicznościach. Jednak 70 APG / ZKP / 2, s.101. Protokół nr 31 z 11.12.1957. Przyznano wówczas z Prezydium WRN w Gdańsku 50.000 zł. 71 "Kaszëbë", nr 20, 16-31.10.1958 r., s.3. Redaktor Bolduan mówił, że dotacje otrzymywało sporadycznie. Zob. T.Bolduan, Nie dali..., s.145. 72 APG / ZKP / 3, s.76. Protokół z zebrania Z.G.Z.K. z 5.1.1962. 73 Z powodów trudności finansowych. Zob. APG / ZKP / 3, s. 67. Protokół z zebrania Z.G.Z.K. z 6.11.1961. 74 "Kaszëbë", nr 19, 1-15.10.1961 r., s.3. 75 T. Bolduan, Nie dali..., s.145. 76 Tego określenia użył Lech Bądkowski, działacz ZKP, zob. C.,Obracht - Prondzyński, dz. cyt., s. 542. 77 J. Borzyszkowski, dz.cyt., s.62-63. 13

jej powstanie w tym właśnie czasie było doskonałym posunięciem. Umożliwiło rozwój kulturalny pod wieloma względami ludności kaszubskiej. Starali się unikać uległości wobec władzy. Jednak nie zawsze mieli taką możliwość. Zrzeszenie Kaszubsko - Pomorskie w latach następnych nadal się rozwijało, dzięki postępowym decyzjom podejmowanym od początku istnienia. Następował jej rozwój. Dzięki opiece nad młodzieżą udało im się wychować wielu godnych następców, którzy doprowadzili organizację do szczyty popularności w końcu XX wieku. Bibliografia: Źródła archiwalne: Archiwum Państwowe w Gdańsku: Zrzeszenie Kaszubsko - Pomorskie 1956-1964 Archiwum Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego w Gdańsku: Biuro Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego Wspomnienia: Szczęsny B., Takie były początki, Pomerania, nr 12, 1988 14

Prasa: "Kaszëbë" (1957-1961) "Pomerania". Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego. (1963-1970, 1988 ) Literatura: Bolduan T., Nie dali się złamać, Gdańsk 1996 Bolduan T., Zrzeszenie Kaszubsko - Pomorskie - Droga dotąd i dalej, Pomerania, nr 3, 1988 Borzyszkowski J., Istota ruchu kaszubskiego i jego przemiany od połowy XIX wieku po współczesność, Gdańsk 1982, Obracht - Prondzyński C., Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002, Roszkowski W., Historia Polski 1914-1994, Warszawa 1995 Synak B., Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Gdańsk 1998 Tekst, powstał jako praca semestralna na zajęciach z Historii Polski XX wieku prowadzonych przez doktora Grzegorza Berendta. 15