PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLV 2000 ROŚLNY POKARMOWE ZNACZENE GOSPODARCZE PSZCZOLNEK (ANDRENA FABR.) Z PODRODZAJU ZONANDRENA HEDCKE (ANDRENDAE, HYMENOPTERA) Andrzej Ruszkowski, Janina Gosek, Mieczysław Biliński, Krystyna Kaczmarska nstytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazirnierska 2, 24100 Puławy Data nadesłania 10 kwiecień 2000 S t r e s z c z e n i e Na podstawie okazów zebranych w latach 19601998 oraz literatury zestawiono listę roślin pokarmowych dla 5 gatunków pszczolinek (Andrena Fabr.) z podrodzaju Zonandrena Hedicke, obejmującą dla A. flavipes Panz. 134 gatunki roślin, dla A. gravida mh. 46, dla A. chrysopyga Schenck 43, dla A. hungarica Friese 6, a dla A. korleviciana Friese l. Andrena flavipes, A. chrysopyga i A. gravida należy uznać za potencjalnych zapylaczy lucerny i rzepaku, a A. flavipes także koniczyny czerwonej, nostrzyku, komonicy, cieciorki, marchwi, kminku, jabłoni, gruszy, poziomki, cykorii, mięty i szałwii. Główną bazę pokarmową tych pszczolinek stanowią Compositae, Papilionaceae i Cruciferae (dla A. flavipes i A. chrysopyga), a także Ranunculaceae (dla A. chrysopyga), lub Compositae, Rosaceae i Salicaceae (dlaa. gravida). Słowa kluczowe: pszczoły samotnice, Andrena, zapylanie, rośliny pokarmowe, lucerna, rzepak. WPROWADZENE METODYKA Kontynuując badanie listy roślin pokarmowych i znaczenia gospodarczego pszczolinek (Andrena Fabr.), zajęliśmy się w obecnej pracy 5 gatunkami z podrodzaju Zonandrena Hedicke, uwzględniając następujące gatunki: pszczolinka pospolita Andrena flavipes Panz., białobrzucha A. gravida mh., jastrzębcowa A. chrysopyga Schenck, węgier ka A. hungarica Friese i tojeściowa A. korleviciana Friese. Badania oparte zostały na okazach zebranych w Oddziale Pszczelnictwa w latach 19601998 (oznaczonych częściowo przez M. Dylewską większość A. flavipes i część A. chrysopyga a częściowo wspólnie przez A. Ruszkowskiego i J. Gosek) oraz na danych z literatury. Metodykę stosowano analogiczną jak w poprzednich pracach tego cyklu (np. R u s z k o w s ki, G o s ek 1999,2000). 117

Nazwy polskie pszczolinek zaczerpnięto że "Słownika polskich nazw owadów" (R u s z k o w s k i i R u s z k o w s k i 1998), a polskie nazwy roślin głównie z opracowania M i rek i in. 1995. WYNK Pszczolinka pospolita Andrenajlavipes Panz. oblatywała kwiaty 134 gatunków roślin z 42 rodzin głównie z Compositae (23% całego oblotu), Papilionaceae (20%), Cruciferae (13%), Rosaceae (8%), Umbelliferae (6%), oraz Salicaceae, Ranunculaceae i Labiatae (po 4%). Najliczniej i najwierniej odwiedzała ta pszczoła lucerny (przede wszystkim Medicago sativa), koniczyny (głównie Trifolium pratense), nostrzyk biały (Melilotus alba) i żółty (M officinalis), rzepak (Brassica napus), wierzby (Salix), jaskry (zwłaszcza Ranunculus acer), mniszki (Taraxacum), podbiał (Tussilago), cykorię (Cichorium) i pięciorniki (zwłaszcza Potentilla nemanniana); wiernie i czasem licznie także komonicę (Lotus corniculatus), cieciorkę (Coronilla varia), marchew (Daucus carota), kminek (Carum carvis, mikołajki (Eryngium), krwawniki (Ach illea), chabry (Centaurea), ostrożeń (Cirsium arvense), jastrzębce (Hieracium), maruny (Matricaria), poziomki (Fragaria vesca), jabłoń (Malus domestica), gruszę (Pyrus communis), pyleniec (Berteroa), tasznik (Capsella), rzodkiew świrzepę iraphanus raphanistrumi, gorczycę isinapis arvensis), stulisze (Sisymbrium), jasnoty (Lamium), mięty (Mentha), szałwie (Salvia), przetacznik (Veronica chamaedrys), powój (Convolvulus arvensisi, barszcz (Heracleum sphondy/ium) i Acropti/on picris; wiernie, lecz raczej mniej licznie lucernę mieszańcową (Medicago media), koniczynę białą (Trifo/ium repens), kapustę (Brassica oleracea), głóg (Crataegus laevigata), śliwy (głównie Prunus spinosa), dziurawiec (Hypericum preforatum), czosnaczek (Alliaria petio/ata), rumian (Anthemis arvensisi, pępawy (Crepis), brodawniki (Leontodon ), starce (zwłaszcza Senecio jacobaea i S. vernalis) i wiosnówkę (Erophila verna); czasem zaś licznie (lecz mniej wiernie) nawłoć (Solidago canadensis), słonisz (Halimodendron), traganki (Astragalus), karaganę (Caragana arborescens), janowce (Genista), robinię (Robinia pseudacaiai, kro stawkę (Psoralea), rzepik (Brassica rapa), pszonaki (Erysimum), pieprzycę (Lepidium), strumiłkę (Malco/mia), tobołki (Th/aspi), rzodkiew zwyczajną traphanus sativus), świrzepę (Rapistrum), rzepichy (Rorippa), szczwół (Conium), biedrzeńce (Pimpinel/a), pastewnę (Prangos), stokrotki (Bellis), złocienie (Chrysanthemum), mlecze (Sonchus), miłek (Adonis), melony (Cucumis melo), maki (Papaver), berberys (Berberis), rezedę (Reseda lutea), lilak (Syringa), tamaryszek (Tamarix), obuwik (Cypripedium), posłonki (Helianthemum), nawłocie (So/idago) i rutewniki (Peganum). 118

Pszczolinkę pospolitą należy uznać za potencjalnego zapylacza przede wszystkim: lucerny, koniczyny czerwonej, nostrzyku, rzepaku i cykorii, ale również komonicy, cieciorki, marchwi, kminku, jabłoni, gruszy, poziomki, mięty i szałwii; a prawdopodobnie także koniczyny białej, śliw, kapusty, rzepiku, rzodkwi, melonów i maku. Jest to więc pszczoła wyjątkowo cenna gospodarczo i zasługująca na szczególną ochronę. Pszczolinka białobrzucha A. gravida mh. łowiona była na 46 gatunkach roślin z 15 rodzin głównie z Compositae (24%), Rosaceae (22%), Salicaceae (16%), Cruciferae (8%), Papilionaceae (7%), Labiatae (5%), Saxifragaceae (4%) oraz Ranunculaceae i Geraniaceae (po 3%). Najliczniej i najwierniej oblatywała ona mniszki (Taraxacum) i wierzby (Salix); wiernie i czasem licznie podbiał (Tussilago), lucernę (Medicago media ), głogi (Crataegus) i pięciornik (Potentilla nemanniana); a czasem licznie rzepak (Brassica napus), poziomkę (Fragaria vesca), jasnoty (Lamium), szałwię (Sa/via pratensis), bodziszki (Geranium) i agrest (Ribes grossularia). Pszczolinka białobrzucha jest więc potencjalnym zapylaczem lucerny, a być może także rzepaku, poziomek i agrestu. Pszczolinkę jastrzębcową A. chrysopyga Schenck stwierdzono na 43 gatunkach roślin z 16 rodzin głównie z Compositae (30%), Cruciferae (22%), Papi/ionaceae (18%), Labiatae (7%), Scrophulariaceae (5%), Rosaceae i Campanulaceae (po 4%) oraz Ranunculaceae i Geraniaceae (po 3%). Najliczniej i naj wierniej oblatywała ona jastrzębce (Hieracium) i lucernę (Medicago media i M. sativa); wiernie i czasem licznie także starce (Senecio), mniszki (Taraxacum), rzepak (Brassica napus), rzodkiew (Raphanus raphanistrum), gorczycę (Sinapis arvensis), macierzankę (Thymus serpylum) i dzwonki (Campanula patula); wiernie ale raczej nielicznie koniczyny (Trifolium), stulisze (Sisymbrium), głogi (Crataegus) i przetacznik (Veronica chamaedrys); a czasem licznie kozibrody (Tragopogon), stulichy (Descurainia) i bodziszki (Geranium). Pszczolinka jastrzębcowa może być uznana za potencjalnego zapylacza lucerny i rzepaku, a być może także i koniczyny czerwonej (Trifolium pratense). Pszczolinkę węgierkę A. hungarica Friese stwierdzono na 6 tylko gatunkach roślin z 3 rodzin głównie z Cruciferae (67%). Za mało mamy danych, żeby móc mówić o jej znaczeniu gospodarczym. Łowiona była czasem na rzepaku i nostrzyku, być może więc bierze jakiś udział w ich zapylaniu. Jest to zresztą gatunek południowy, w Polsce dotychczas nie odnaleziony. Pszczolinka tojeściowa A. korleviciana Friese łowiona była jedynie na tojeści (Lysimachia vulgaris). Jest to również gatunek południowy, wschodniośródziemnomorski. 119

.... N O Tabela 1 Rośliny pokarmowe gatunków pszczolinek RODZNA gatunek rośliny PLANT FAMll Y and plant specles z podrodzaju Zonandrena Hedicke Food plants of Andrena species of the subgenus Zonandrena Hedicke r...t"nkln "nll_.~ A. t/llvipes A chrysqpyfj' A gravid, F Ch Gr A hul(jaricl (A. kor/evieilna) " lcn\ COrfPOSlTAE 49m Achil/ea fi/pendulilll lam. 82;A.sp.60 A.sp.t8 A. mil/sto/um l. 57m,68m,33,58 631 631 Acroptilon p/eris Pal. 81m,82,83 Anthemis rwnsis L. 35,57,631 ~lis persnnis L. 49m,58 52 Clr/illl vu/garislo 38 Clntaursa 38,52,82,83 52 C. ba/slmit, Lam. 82m C. ibericl Trev. 83m C.jaeea L. 51,58,633 C. mieranthos Gmel. 68 C. panieu/tli L. 52 C. So/stitlll/S l. 83 C. stosbe L. 631 l..eucantmflxlm vu/gars lim. 54m,52 C/ehorium intytjus L. 62m,81 m,83m,33,57,58.62a, 11 68;C.sp.70 C/TSiumaMnu (lo) Scop. 68m,38,57,58 C. vu/gllfe (savi) Ten. 631 Crepis bienn/s L. 58;C.sp.62a C. tlctoruml 57,68 C. vir,ns VlU. 58 Hlli,nthus annuus l. 82 H1eracium 62m 19m,49m,5 H. bauhln/l Schutt. 52,53 53m H. pilosell. l. 53,58 58m,62m,35,52,63a 58.631 i

RODZNA gatunek rośliny PLANT FAMLY and plant species A. f/av/pss A. chrysopyga A. g"vida F _._ Ch Gr ~ A. hul{arica (A. kor/bv/c/ana) 'iu. (Ko) nul. britann/ca l. 68. salicina L. 22 ~ontodon autumnalls L. 29.53.57.58 L h/spidus L. 53 L.sp.27 Matricaria 83 M. chamonilla L. 83m.62 M. d/sc/tomis A. May 83m M. maritima l. 33.68 18 SenBc/o barba"eltollus (Krock.) Wimm. et Grab. 68 S.sp.38 S.sp.36 S erucltolius L. 58 S jacobaea L. 57.58.63a.82 S VtJmalisWaklsl. et Kn. 30.35.62 3Om.35 S vulgar/sl. 63a So/dago canadens/s L. 62am Sonchus arvens/s l. 81m.63a Tanacetum VlgareL. 57.58,63a;T.sp.51 Taraxacum 22m.38m.62m,6869m,83m,3, 49m,26,33,35.52,63a 26m.49m.62m,25.31,50,52,53,5760. 23.26,30,35,52,53,5759,63a 621.63a Thr/nci~ h/rta Roth 57,69 T"lopofOn p"tens/s L. 49m,52 Tussila(JOtarla" l. 38m.49m.69m,73m.3O,35,58 49m,25.3O.52,62a Xerantheroom annuum L. 52 " N "

.. \J \J RODZNA gatunek rośliny PLANT FAML Y and plant species _~",,"i n "n'ana A. hungarie. A. flavipbs A. ehrysapyga A. gravida (A. korisvie/ans) F Ch Gr Cn\ PAPUONACEAE Alhagi klrghisorum Schrank 81,82 Astragalus onobrychis L. 12m Caraganaarboreseens Lam. 12m CBrcis sillquastrum L. 83 Coron/lla varia L. 55m,72m;C.sp.70 Gen/staangeliea L. 57m G. t/netoria L 57 G/ycyrrh/n glabra L. 82 Halimodsndron ar(l6ni,um OC. 81m nd/got,ra g,rard/an. Will. 84 Lotus com/cu/atus L. 86m,52,53,58,63a,82;L.sp.70 Mtd/cago talcata L. 33,57 M. lupulina L. 58 M. T/6d/aPers. 2,16,48,64 18m,20 18m,20,28 M. sat/va L. 49m,68m,70m,72m,7982m, 18m,76m,72 86m,52,63a,67,75,83,84 Mtlilotus 52,86 18 52 M. alba Madik. 4m,65m,81 m,22,30,35,52,58,63a M. a/t/ssima Thuill. 58 M. offlclnslls Lam. (L.) 68m,72m,82m,30,72 36 Cklobrychls vic/aetolia Scop. 77 ()!onis sp/nosa L. 58 Psoralea drupaeea B08. 8283m Rob/n/a ps,udacac/a L. 12m 72 Sarothamnusscoparius (L.) Wimm. 57 Sophoraalopeeuro/des L. 81 Spart/um iunceum L. 83 Tr/follum agrarium L. z. T. T.sp.49m,62a 33 T. alyllnsa L. 58 T.sp.50,51 T. dubiumsimh. 33,58 33,52 T.lT/6d/umL. 58 T. montanum L. 53 T. pratlnsl L. 4142m,68m,1, 13,14,21,24,39, 5,10,631 37 40,43,44,52,53,57,58,631 T. repbnsl. 52,53,57,58,68 52,58 8 li.i,.oni ~1 i.'b

'' Aii.r!a.... N W ~~=.! A. hunfit:rica ~ rl==~'~~~'~~ ~~===~~~~==r::~:~~=.::=~ =:~~~'~"~"~"~Gaj;;~ki PSZFj~k spec~ 01 And~_"_': :=_~~:'::=~=rcruc1fe;ae. l~ 1 ~ i ~ i Hu,ilio). i il RODZH~A j uatufi.::k ro~!iny j ~ _ ',1 "LAVr r"'lt'( ana p'a"'spec',e" A. f/av,pe5 A. chrysopwa A. gravlda (A r ';') l! ~:,.f r.w/j u..,~~,! C ' Ofie'i,CJarl8 ~ peliolata (M. Blab.) Gav.at Gr. 30.63a.63!!! :Alr.sum montsnun. L. 63a i ~ "A. ssxsttt«l. 63a i ~ li, Aucrieta oettoides (L.) oc. 63a ' :,8.rlJ:raeii V1g&1S R. 3r. 30 :!! Bettoros incsn: (t ) OC. i 6m.l.2S,30.S1,58,6:la! 38 il Oi"'S$jc~m'il(,'~ l. 46iii,5253,r.,68m,15,31,5ti,6Sa : 38.45,52 46m.53 l' B, otersce«l. 29,57.58 : B.sp.49m B.sp.52 ii 8, ate C.. 62m,68 ~ C;;n;o!tna (jijntzta Crantz. l 30!Cap;ailE uursepjsoris (l.) 83m.52.58,68 " 52 ~Card.mina pratensls l. 63a il Csrdaria dmb~ (L.) Desv, 52 52 ~~scu!ajliia sophla (L) Wabh _! 19m, U!:!Qphli;l :'erna ll.) CAM. : :lo,35,~1.s8: i 35 ~Erysimt;m cneiantboioes L. 58?;Esp.69m: ~Fa/carta vu/(iaris Bł:rmri. ''! 52 ii Leplci:Jm fatifoiium L 82m ii Malco/inia liii/iii_ aoi~~.,'81m i li Rapt?anus r8ph~nistrijm L.,88m.33,58 i 49m.18,S2 ~i R. sstivc: L 83m ii P.api~trum r;erenllo (L) Ali, 68m li Rorippa 3mphibla l. 6ffm li R. sitvesttis L. 68 Sill~pis.rveasi~ L. 68m.18.29.33.52,58.G3a 1S.,~/ML 63a ~5. i S.ilmbrium lis aliisfimuml. 81m, ' i1s. loe~e!fi L.,32m,83 i li li s. citiciruto (L.j scoo. ' 56,63<1 :, " :i," aricr;iz/e L. 63a 69 i li S. s9pl1ia L. 58. lis. :lia/hnumgay l lrtm2f_pt_rjgljl1.ijlml.=~~~:=._==,...b_3~.===,~~~_~~~ 19m,g.iB.30.35.63a 18 5052 52 L, 52 E.sp.52 ' ~ 52 52 i ~.~J

~ ~ ft' Galunki M2l:ZOlinek,_o c> RODZNA gatunek rośliny A. hufl(l6rica A. f/av/pes A. Chry5(JPW A. gravfda (A. kor/.v/ciana) J PlANT FAMll Y and plant spęcies F Ch Gr Hu/Kol lnbewferae 56.59 Mgopod/um podagraria L. 58 58 Angellca SyfllllStriS L. 30 Anthriscus SyfllllStriS (L.) Hofm. 58,63a 63a carom carvllo 83m,57,68 Con/ummacu/atum L. 83m Ducus carota L. 8182m,68,83 Eryng/um ca"",stre L. 52,58 E. colro/bum MB. 83m FOn/cu/um officina/8 Al. 83 i Hl/rac/8um sphondyfil!m L. 62m,58,63a 63a Pastinaci sat/v L. 58 PlrfJ/",la peregrina L 83m P. sax/traga L. 58 +! ~Prangos bucharica B. Fedl 83m 35 ROSACEAE i CBrasusvu/gMls Mil!. 38a;C.sp. 71 52 licav/um(lo) MOnch 38a,63a ~cratlbgus 51 50,51 54m,l& C. /aevlgata Poir. OC. 53,57,63a 52 52,53 rr6ił8r'a Wlsca L. 5354m,52,83;F.sp.51! S3m Ma/us domastica Bnrldl. 1718m,52;M.sp.49,38a i 52;M.sp.3& Pot.ntilla 34m,83 51 ~P. arenar!a Burkh. 53m,30 53 P. argentba L. 5S i P. ",mann/,,,, Rchb. 49m,62m,70m,29,58,63a 30 49m,62m,5052,58 P. rept,ns L. 631 Prunus d/varicata Led. 83;P.sp.38a, P. sp/fosi L. 57,58,63a,58 52,57,58,63a Pyros comm,"/s L. 17m,18,22,63a;P.sp.38a P.sp.38a Rubus fruticos/ls L. 63a 1:~~ aucupar/, L. em. Hedl. 58 S.sp.52 i i 'nll.lil. i ~

... N CJ1 RODZNA galunek rośliny PLANT FAMLY and plant specles......,"' t::.t"n~i n07"nlin.~.!':n.oi n Ant/r.n. A. f/av/pss A. ehrysopyga A. grav/da F Ch Gr lab/atat Gl8choma hbdłracla L 57,63a Lanium a/bum l. 22;L.sp.49m L macu/atum l. 63a L.sp.49m,52 L purpur8um L. 1,35,52 Mentha /on(j/folia L. 81m,82 M. puls(j/um L. 68m Orlganum vu/(jlre L. 82 Salvfa nemorosa L. 68m S. oft/c/nalls L. 83m S. pratbns/s L. 53 53m S. ver1iell/ata L. 68 ThyrtXJs 45am,49m Th. SipY//um L. 52,58 51,52,56 ZJz/phorae/inopoidłs Lam. 83 A. hungariea (A. kor/8vie/ana) Hu (KQL RAUłl:tl.ACEAE Adon/s verna/is L. 34m,30 34 Anmone nemorosa L. 57 ConsolirJa or/entalls (J. Gay) SchrOd. 68 F/Clri. vema Huds. 58.63 58 f(je/l. 52 PulStlla Plt.ns (L.) Mili. 30 Ranuncu/us selis L. 68m,53,58 63a 53 R bulbosus L. 63a R. repens L. 68m,58,63a R.sp.52 58 R ~A'R on "'Gm ~7m ~~m ~~. i BCPtAGlNACEAE Anch/lSlt,C Retz. 83 A. oftfc/nalls L. 52 51 Ech/um vu/gare L. 66m,57,68 Lappul, myosot/s Mnch. 30 Undł/of/a,nchusoldłs (Lindl.) Lechm. 22,83 Myosot/s /nt"trlld/a L. M.sp.82m 57 M. P/ustlis (L.) Nalh. 68 p"/...,.mori. 20

~ N O) ROOZNA i gatunek rośliny A hullgarlca A. f/avipes A. chrysopyga A. gravida PLANT FAMLY and plan! specles (A. korlevici'j F Ch Gr H/Knl SCROPHlAAR/ACEAE 49 Pau/own/a /oltllln/osa Stend. 83 Verbascum hapsiforltlll Schrad. 58 Veron/ca alllgal/isaąualica L. 68 V. bbccabunga L. 58 V. chamaedrys L. 49m.30,53,57,63a,68 30,33,35,52,58,59 52 V. spicala L. 30,34 V.sp.62a 1 V,,,,,,, 'M 'il V.nR1 CARy'OPHYUACEAE Ceraslium arvens8 L. 58 C. psnlandrum 30 C. SBnid8candrum L. 58 Stel/aria h%slu L. 63a 52,58.~_",.11,\m ~RAA. SAUCACEAE Salix 49m,57m,7374m,5,29,30,35, 26m,49m,62m,62am,30,63, 38,5153,56,58,59,69 5153.58~0 S alba L. 68. S aurita L. 61m S caprsa L. 63a 63a S purpurea L. 58. 1.<: vimin:lli.ol 'il 58 SAX/FRAGACEAE Philadelphus coronsnus L. 57 57 Ribes grossularia L. 62m,52 R ninruml 18l8a MALVACEAE Al/hau offlcinalis L. 83 Gossyp/um 82 57:M.se.ss. CAMPANlMCEAE CalrJlanula palula L. 49m,33,52 C.rolundifolla l. 63a C. rachelium l. 57 Ja.oinno manto no L 58 ~..

r Gatunki ""lr7nlin.~ C:, ROOZNA gatunek rośliny PLANT FAMLY and plant species A. f/avip6s. A. chrysopyga A. gravida A. hungarica f F.. +1 Ch Gr (A. kor/8vic/ana) ClCtRB/TACEAE. Hu Knl Bryonia dioica Jacq. 57 63a i Citru/lus vu/garis Schrad. ~li!2 t! UUACEAE Gageapratensis (Pers.) Dum. 30 Ornithoga/um umb8/1atuml. 68 (!;,W~ hll", 1 53. PAPAVfPACEAE CoryrJalis cava Schw. et KOrte 68 "7m f:\'hl RR'P c:n R':: 54;O.sp.52 ACEPACEAE Ac" caftjj8str8l. 63a la 63.a GERANlACEAE POL Glraaium YGONACEAE pa/ustr8 L.. 57 GSD 49m 32 G SD 49m.~. F.gopyrum,scu/entumMoench. 57m,58 if=~ CłEta'OOACEAE Bta vu/garis L. "U,.."t Fił:r.h. et May EPHORB/ACEAE EuphortJ/a cypariss/as L. E. AA 53 82m 68 83m ~.n~7 VALER/ANACEAE Va/eriana co/chica Uk. 83m V otticinalis L 58 i CawACEAE Comus mas L. c 53 83m 53.... Ṉ..j

"' V 00 RODZNA gatunek rośliny PLANT FAML Y and plant species A f/avl{jłs A. chrysopypa A gr3vida F Ch Gr o~' A hungarica (A kor/,vic/ana) HulKnl NNE o OTHER FAMLlES Al'TBria".rit/". (MOli.) Wllld. 35 8erl16ris vu/garls L. 57m,83m o Cllluna vu/gar/s (L.) Hull 57 o Clpparis sp/nosa L. 81 o o ConvoJvu/usarvens/s L. 81082m,58,63a 52 Cuscuta trifo/i Bab. 68 Cypri{Jłdium ca/cło/sns L. 47m,57 E/a6lgnus 81 o Hap/ophy//um sievłrs/ Fisch. 82 HBlianth,mum vu/garb Spach 57;H.sp.53m Hyoscyamus n/lllr L. 30 o Hypericum {Jłrfor3tum L. 58,631,83 Knaut/a arvensjs(l.) Coult. 33 52 Lysi".eh/a vu//liris L. Ko:49m Pallurus acu/,atus Lam. 83 o Peganum harma/a L. 81m o P/antago /anceo/ata L. 63a Reseda ut,a L. 68m luercus 631 i o Sedum aerb L. 58 S6samumind/cum L. 81 Sterculia p/atanifolia L. 83 o SymJhoriearpos a/bus (L.) S.F. Blaka 5 o o Syringa vu/gar/s L. 68m o Ta".rix tetrandra Pal. 68;T.sap.81m Tia tomentosa Moench 1 o '" o 53 lla, r""linu tżm ~7m 7 A~ 32.78 i

Objśnienia do tab. l Explanation to the table l a) Symbole gatunków pszczolinek Symbols ofthe Andrena Ch A. chrysopyga Schenck jastrzębcowa F A. jlavipes Panz pospolita Gr A. gravida mh. białobrzucha Hu A. hungarica Friese węgierka Ko A. korleviciana Friese tojeściowa b) Liczby w tabeli oznaczają teren badań, lata i autorów (w nawiasach powiat z 1975 r. i dane bibliograficzne). The numbers in the table indicate the regions, years and authors of the investigations (in parenthesis the districts ofthe year 1975 and bibliographic data, woj. = province). Osoby zbierające okazy The persons collecting the bees: AR Andrzej Ruszkowski, BO Bronisław Opoka, JK Julita Korczyńska, KK Krystyna Kaczmarska, MB Mieczysław Biliński, Michał Hurej, MZ Maria Zadura, PJ Piotr Jabłoński, ZK Zofia Konopacka. POLSKA POLAND: Woj. lubelskie: 1. Puławy park 19641965 AR, MZ; 2. Puławy Kępa 19641967 BO, MB; 3. Puławy Górna Niwa 19721975 KK, AR; 4. Puławy Włostowice 19771980 MB, AR; 5. Gołąb (Puławy) 19871989 AR, JG, KK; 6. Łęka (Puławy) 1989 AR, JK; 7. Trzcianki (Puławy) 1986 KK; 8. Janowiec (Puławy) 1986 KK; 9. Tomaszówka (Zamość) 1967 MB; 10. Niewirków (Zamość) 1967 AR; 11. Zawalów (Hrubieszów) 1971 KK; 12. Gródek (Hrubieszów) 1986 MB; 13. Bełżyce (Bełżyce) 1973 KK; 14. Bezek (Chełm) 1972 MB; 15. (Miczulski 1967); 16. (Dylewska i in. 1970); 17. (Anasiewicz, Warakomska 1971); 18. (Anasiewicz 1972, 1973, 1975); 19. (Dylewska, Zabłocki 1972). Woj. mazowieckie: 21. Jabłonica (Przysucha) 1973 KK. Woj. łódzkie: 22. Skierniewice 1960 ZK; 23. Łowicz (Drogoszewski 1932). Woj. małopolskie: 24. Pieczenogi (proszowice) 1973 KK; 25. (Łoziński 1920); 26. Ojców (Olkusz) (Dylewska 1988); 27. Tatry mountains (Dylewska 1991); 28. Polanowice (Miechów) (Nowak 1962). Woj. warmińskomazurskie: 29. (Alfken 1910, 1913). 129

Woj. kujawskopomorskie: 30. (Torka 1912,1932); 31. (Pawlikowski 1978, 1981); 32. Lutobórz (Włocławek) 1974 Pl. Woj. pomorskie: 33. (Alfken 1909,1912); 34. (Banaszak 1980). Woj. zacbodniopomorskie: 35. (Bltithgen 1919); 36. Wolin island (Banaszak 1973b). Woj. wielkopolskie: 37. Leszno Wlkp. 1967 MB. 38. Poznań (Banaszak 1973a); 38a Poznań (Wójtowski, Feliszek 1977). Woj. lubuskie: 39. Kamienica (Żary) 1973 MB; 40. Hetmanice (W schowa) 1974 MB; 41. Santok (Gorzów W1kp.0 1974 MB. Woj. opolskie: 42. Nysa 1974 MB. Woj. dolnośląskie: 43. Męcinka (Jawor) 1974 MB; 44. Jenków (Środa Śl.) 1974 MB; 45. Pawłowice (Wrocław) 1998 MH; 45a. Krzelów (Wołów) (Scholtz 1912); 46. (Gałuszkowa 1965). Różne rejony Different 47. (Szafer 1927); 48. (Sowa 1970); 49. (Dylewska 1987). regions: Śląsk polski i czeski Czech and Polish Silesia: 50. (Ducke 1898); 51. (Dittrich 1903). CZECHY i SLOW ACJA CZECH and SLOV AKA: 52. (Kocourek 1966); 53. (Belakova 1963, 1966, 1967, 1968, 1970, 1971, 1977); 54. (Belakova, Dom 1968); 55. (Ptaćek, Hofbauer 1973). LTWA LTHUANA: 56. (Adolph 1934). NEMCY 57. (Mtiller 1873); 58. (Alfken 1914); 59. (Friese 1926); GERMAN Y and AUSTRA: 130

60. (Hedicke 1930); 61. (Stockhert 1930); 62. (Stoeckhert 1933); 62a. (Wamcke 1981); 63. (Dylewska 1993) 63a. (Westrich 1989). WĘGRY HUNGARY: 64. Gódolló 1981 MB; 65. Cegled 1981 MB; 66. Tura 1982 MB; 67. (Moczar 1962); 68. (Benedek 1967, 1968, 1969ab). UKRANA: 69. (Bramson 1879); 70. (Noskiewicz 1922); 71. (Niewkrita 1957); 72. (Osyćniuk 1960). ROSJA RUSSA: 73. Mierzeja Kurońska Kurische Nehrung (Baer 1903). 74. (Popov 1948); 75. (Dawydowa 1948); 76. Zaurale (Ponomariew 1950 według Romankow 1952); 77. Nowosibirsk 1977 MB; 78. Kluczi (Syberia) 1977 MB. KAZACHST AN KAZAKST AN: 79. (Rymaszewskaja 1951, 1952ab); 80. (Popov 1954). UZBEKSTAN: 81. Dżuma (Popov 1967); 82. Kurgan Tiube (Popov 1967). TADŻYKSTAN TADJKSTAN: 83. Duszanbe (Popov 1967); 84. Dalwerzin (Popov 1967); 85.Taran Bazar (Popov 1967). AZJA ŚRODKOWA CENTRAL ASA: 86. (Popov 1950, 1951). WNOSK Wszystkie polskie gatunki pszczolinek z podrodzaju Zonandrena (A. flavipes, A. chrysopyga ia. gravida) należy uznać za potencjalnych zapylaczy lucerny i rzepaku, a pszczolinkę pospolitą (A. flavipesy także koniczyny 131

czerwonej, nostrzyku, komonicy, cieciorki, marchwi, kminku, jabłoni, gruszy, poziomki, cykorii, mięty i szałwii, a prawdopodobnie i wielu innych roślin uprawnych. Pszczolinka pospolita jest niewątpliwie wyjątkowo cenną pszczołą, zasługującą na szczególnie troskliwą ochronę. Główną bazę pokarmową tych pszczolinek stanowią Compositae, Papilionaceae i Cruciferae (dla A. jlavipes i A. chrysopyga), a także Ranunculaceae (dla A. chrysopyga), lub Compositae, Rosaceae i Salicaceae (dlaa. gravida). LTERATURA A d o P h W. (1 9 3 4 ) Materiały do znajomości fauny pszczół Wileńszczyzny. Prace Tow. Przyj. Nauk w Wilnie, Wydz. Nauk Mat.Przyr., 8, 27:138. A fk e n J. D. (1 9 O 9 ) Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Westpreussen. Ber. Westpr. Bot.zool. Ver.,31:101123. A 1fk e n J. D. (1 9 l O) Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Ostpreussen. Schr. Physiol=okon. Gese/l. Konigsberg, 50:320345. A l fk e n J. D. (1 9 l 2) Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. Westpr. Bot.Zoo/. Ver.,34:196. Al fk e n J. D. ( 9 3) Die Bienenfauna von Ostpreussen. Schr. Physiolokon. Gese/l. Konigsberg, 53:114182. Al fk e n J. D. ( 9 4) Die Bienenfauna von Bremen. Abh. Naturwiss. Ver. Bremen, 22:1220. A n a s i e w i c z A. ( 9 7 2 ) Oblot niektórych drzew owocowych i porzeczki czarnej przez błonkówki pszczołowate (Hymenoptera, Apoidea). Pol. Pismo Ent.,42(2):491506. A n a s i e w i c z A. (1 973) Błonkówki pszczołowate (Apoidea, Hymenoptera) występujące na plantacjach lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.) i skład florystyczny zebranego przez nie pyłku. Rozpr. Nauk. AR Lublin, 5:139. A n a s i e w i c z A. (1 975) The bees (Apoidea, Hymenoptera) on alfalfa (Medicago media Pers.) plantations.. The species composition and variation offligth. Eko/. Po/., 23(1):129146. A n a sie wic z A., War a k o m s k a Z. (1 9 7 l ) Analysis of pollen collected by wild Apoidea from fruit trees and bushes. Ekol. Pol. 19(34):509523. B a e r W. (1 9 O 3 ) Zur Apidenfauna der Kurischen Nehrung. nt. Al/g. Z. Ent., 8: 157161. B a n a s z a k J. ( 9 7 3 a) Pszczołowate (Apoidea) okolic Poznania. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 26:3378. B a n a s z a k J. (l 9 7 3 b ) Pszczołowate (Apoidea) Wolińskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 26:7988. B a n a s z a k J. (l 98 O ) Pszczoły (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wisły. Fragm. Faun., 25:335360. 132

B a n a s z ak J., P e w k a T. ( 98 1) Apoidea (Hymenoptera) Kampinoskiego Parku Narodowego. Fragm. Faun., 25:435452. B e ci k o v ci A. (l 96 3 ) Prispevok k poznaniu opelóvaćov repky ozimnej Brassica napus L. var. arvensis v podmienkach jużneho Slovenska. Czasop. Slov. Akad. Vied. Bratislava, 18:821830. B e ci k o v a A. (l 96 6 ) Beitrag zur Kenntnis der Bestauber der Sameruiibe (Beta vulgaris L.) in bedingungen von Sńdslowakei. Acta Fac. Rer. Natur. Univers. Comen. 12 Zoologia, 13:163170. B e a k o v a A. ( 967) Vćelovite Apoidea ńzemia budńcej retenćnej nadrze pod Vihorlatom. Acta Facul. Rer. Natur. Univers. Comen. Zoologia, 12:105113. B e l a k o v a A. ( 9 6 8 ) Apoidea budńcej vodnej nadrze pń Liptovskej Mare. Acta Facul. Rer. Natur. Univers. Comen. Publ. 14, Zoo/:101110. B e ci k o v ci A. (l 9 7 O) Prispevok k poznaniu niektórych druhov sarnotśrskych vćiel rodov Andrena (Fabricius) a Halictus (Latreille) a ich źivnych rastlin na Slovensku. Entomol. Probl., 8:154169. B e l a k o v a A. (l 97 l ) Vćely (Apoidea) z niektórych vyznamnych oblasti Slovenska. Entomol. Probl., 10:141191. Belakova A. (1977) Vćely (Apoidea) okolia Zemplinskej śiravy. Acta Fac. Rer. Nat. Univ. Comen. Zool., 22:109123. B e a k o v a A., D o r n M. (1 96 8 ) Prispevok k poznaniu opelovaćov rodu Andrena (Fabricius) v prlrodnej rezervacii Jursky sur a Chotin. Ochrana Fauny, 2(3):713. B e n e d e k P. (l 9 6 7 ) Uj ismeretek a lucemat magporzó vadmehekról. Budapest. B e n e d e k P. (1 968) The flight period of wild bees (Hymenoptera, Apoidea) pollinating lucerne, and its plant protection aspects. Ac/a Phytopathologica, 3( l):5971. B e n e d e k P. (1 9 6 9 a ) Flower visiting habits of lucerne pollinating wild bees and the increasing of wild bee population by providing unbroken feeding possibilities. Zeitschr.f Angew. Entomol., 63(2):186199. B e n e d e k P. (l 969 b ) Examinations on lucerne pollinating wild bees (Hym., Apoidea) in the Hungarian Great Plain. Folia En/omal. Hung. (SN) 22(6): 01115. B fi t h g e n P. ( 9 1 9 ) Die Bienenfauna Pommerns. Stettiner Ent. Ztg., 80:65131. B r a m s o n K. Z. (1 8 79 ) Die Hymenoptera Mellifera der Umgegend von Jetaterinoslaw. Buli. Soc. Na/. Mosc., 54 (2):253306. D a w y d o w a N. S. (1 94 8 ) Znaczenije pczeł (Apidae) dla opylenija cwietkow lucerny (Medicago sativa L.). Tr. nauczno issl. nst. Pczełow., 2:3555. D r o g o s z e w s k i K. (1 932) Wykaz żądłówek zebranych w Polsce Środkowej. Po/. Pismo Entomol., 11: 113118. 133

D u c k e A. (1 898) Die Bienenfauna Osterreich.Schlesiens. Entom. Nachr. Berlin, 24:129146. D y l e w s k a M. (l 987) Die Gattung Andrena Fabricius (Andrenidae. Apoidea) in Nord und Mitteleuropa. Acta Zool. Cracov., 30 (12):359708. D y l e w s k a M. (1 98 8 ) Apoidea of the Ojców National Park. Part. Colletidae, Halictidae, Andrenidae, Melittidae, Megachilidae, Anthophoridae. Acta Biol. Cracov., Zool. 30: 1972. D Yl e w s k a M. (1 99 1 ) Apoidea of Tatra Mountains and the adjacent area. Part l. Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Megachilidae and Anthophoridae. Acta Zool. Cracov., 34 (1):189265. D y l e w s k a M. (1993) Apoidea (except Apidae) on the northern slopes of the Hohe Tauern Mts. Acta Zool. Cracov., 35(3):509564. Dylewska M.,Jabłoński B., Sowa S., Biliński M., Wrona S. ( 1 97 O) Próba określenia liczby pszczół (Hym., Apoidea) potrzebnych do należytego zapylenia lucerny. Pol. Pismo Entomol., 40:371398. D y l e w s k a M., Z a b ł o c kij. (1 972) Nowe i mało znane Apoidea (Hymenoptera) z obszaru Polski. Acta Zool. Cracov., 17( 18):405414. F r i e s e H. ( 9 2 6 ) Die Bienen, Wespen, Grab und Goldwespen. Die nsekten Mitteleuropas, insbesondere Deutschlands. Stuttgart. G a ł u s z k o wal. ( 9 6 5 ) Pszczołowate (Apidae) zebrane na rzepaku ozimym na Niżu i Wyżu Dolnego Śląska. Pol. Pismo Entomo/., 14(34):146155. H e d i c k e H. (l 93 O) Hautflugler, Hymenoptera. Die Tierwelt Mitteleuropas, 5 (2): 1246. K o c o u rek M. ( 966) Prodromus nsectorum Bohemoslovakiae. X. Apoidea, Andrena. Ac. Faun. Entomo/. Mus. Nat., Pragae, 12 suppl.:122. K o s i o r A. i F ij a ł J. (1 992) Analiza faunistycznoekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Stud. Ośr. Dokum. Fizjogr., 20: 1353. L o z i ń s k i P. (1 92 O ) Błonkówki pszczołowate okolic Krakowa. Spraw. Kom. Fizjogr., 53:125137. M i c z u l s k i B. (1 967) Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. V. Żądłówki (Aculeata). Pol. Pismo Entomo/., 37:487506. Mirek Z., PiękośMirkowa H., Zając A., Zając M. (1995) Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Kraków. M ó c z li r L. (1 9 6 2 ) O metodach i wynikach badań nad pszczołami dzikimi (Hym., Apoidea) zapylającymi lucernę na Węgrzech. Pol. Pismo Entomol., B, 12(2526):7785. M li e r H. (1 873 ) Die Befruchtung der Blumen durch nsecten und die gegenseitigen Anpassungen beider. Leipzig. N i e w k r i t a O. H. (1 9 5 7 ) K izuczeniju nasiekomych opy litielej czereszni i wiszni na Ukrainie. Z b. prac. Zooł. Muzeju A.N. URSR, 28:4961 (według Ref. żum. bioł. 1958, ref. 73586). 134

N o s k i e w i c z J. (l 922) Pszczołowate okolic Lwowa. Spraw. Kom. Fizj. 5556: 157179. N o w a ks. ( 962) Owady zapylające lucernę. Nowe Roln., 11:4849. O s y c n i u k A. W. ( 96 O) Swiazi pćelinych s bobowymi v stepi pravobereźja Ukrainy. Entomol. Obozr., 39 (2):384394. p a w i k o w s k i T. ( 978) Związki pokarmowe pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) występujących na uprawach rzepaku ozimego Brassica napus L. z innymi roślinami zielnymi w okolicy Torunia. Po/. Pismo Entomo/., 48: 267277. P a w l i k o w s k i T. (1 9 8 O ) Atrakcyjność mniszka pospolitego dla pszczół w okresie kwitnienia rzepaku ozimego. Pszczelarstwo, 4:1415. p o p o v V. V. ( 94 8 ) Apidae pćelinyje (w Opredelitel nasekomych ewropejskoj ćasti SSSR. MoskwaLeningrad. p o p o v V. V. ( 95 O) Sbor i izuczenije opylitelej sejskochoziajstviennych kultur i drugich rastenij. Jzd. Ak. Nauk SSSR, MoskwaLeningrad. P o p o v V. V. ( 95 ) O znaćenii pćelinych (Hymenoptera, Apoidea) v opylenii lucerny. Trudy Wsiesojuzn. Entomol. Obsć., 43:6582. p o p o v V. V. ( 954) O faunie pczelinych (Hymenoptera, Apoidea) jużnoj czasti ZapadnoKazachstanskoj obłasti. Trudy Zołogiczeskogo nst. Akad. Nauk SSSR, t. 16. P o p o v V. V. ( 967) Pćelinyje (Hymenoptera, Apoidea) Sredniej Azii i ich raspredelenije po cvetkovym rastenijam. Tr. ZN AN SSSR, 38:11329. p t a c e k V., H o fb a n e r J. (1 973) Pfedbeźna pozorovam opylovaćń (Hymenoptera: Apoidea) ćićorhy pestre (Coronilla varia L.) cv. chemung. Sbor. Vedeck. Praci, 3:5156. R o m a n k o w W. ( 95 2 ) Rola owadów w zapylaniu lucerny. Post. Nauk Roln., 3:2937. R u s z k o w s k i A., G o s e k J. (1 9 9 9 ) Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze pszczolinek (Andrena Fabricius) z podrodzajów Poecilandrena Hedicke, Margandrena Warncke i Carandrena Hedicke. Pszczelno Zesz. Nauk., 43(1):351360. R u s z k o w s k i A., G o s e k J. (2 O O O ) Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze pszczolinek z grupy enslinella (podrodzaj Micrandrena Ashm. partim, Hymenoptera, Andrenidae). Pszczeln. Zesz. Nauk., 44: R u s z k o w s k i A., R u s z k o w s kij. (1 99 8 ) Słownik polskich nazw owadów. Część 1. Puławy. Rymaszewskaja R.S. (1951) Ućastie medonosnych pćel V. opylenii lucerny. Pćelovodstvo, 5:3032. R y m a s z e w s k aj ar. S. (1 952) Ro nasekomych opylitelej v povyśenii uroźąja semian lucerny. Selekc. i Semenovod., 7:6064. S c h o z E. J. R. (l 9 l 2) Hymenoptera aculeata. Seltenere schlesische Vorkommnisse, Jahresh. d. Ver. f Schles. nsektenkunde zu Breslau, E. V. 135

s o was. (l 97 3 ) Z badań nad owadami zapylającymi lucernę w Polsce. Zesz. Prob/. Nauk Ro/n., l31: 145152. S t Oc k h e r t E. (l 9 3 O) Andrena F. w: Schmiedeknecht O. Die Hymenopteren Nord und Mitteleuropas. Jena. S t o e c k h e r t F. K. (l 933) Die Bienen Frankens (Hym., Apid.). Deut. Entomo/. Z., 1932. S z a f e r W. (1927) Życie kwiatów (Zarys biologii kwiatów). Lwów. T o r k a V. (l 9 l 2) Die Bienen der Provinz Posen. Z. Naturwiss. Abt. Posen, 20:97181. T o r k a V. (l 93 2) Nachtrage zu meiner Veroffentlichung fiber.die Bienen der Provinz Posen". Deut. Wiss. Z. f Po/en. War n c k e K. (1 98 l ) Die Biennen des Klagefurter Beckens (Hymenoptera, Apidae) Carinthia, 171(91):275348. We s t r i c h P. (1 989) Die Wildbienen Baden Wiirttenbergs. Spezieller Teil. Stuttgart. W ój towski F., F e i sze k H. (1977) Apidofauna zapylająca drzewa krzewy owocowe w pracowiczych ogródkach działkowych Poznania. Roczn. Ak. Ro. Pozn. 94:235241. FOOD PLANT S AND AN ECONOMC MPORTANCE OF ANDRENA SPECES OF SUBGENUS ZONANDRENA HEDCKE (ANDRENDAE, HYMENOPTERA) A. Ruszkowski, J. Gosek, M. Biliński, K. Kaczmarska Summary The lists of food plants for Andrena species of subgenus Zonandrena were compiled on the basis of owo bee specimens collected during the years 19601998 and of the literature. The list for A. jlavipes Panz. included 125 plant species, for A. gravida bm. 46, for A. chrysopyga Schenck 43, for A. hungarica Friese 6 and for A. korleviciana Friese l plant species. A. jlavipes, A. chrysopyga and A. gravida should be accepted as the potential pollinators of Medicago and Brassica napus; A. jlavipes aiso of Trifolium pratense, Melilotus, Lotus, Coronilla, Daucus, Carum, Malus, Pyrus, Fragaria vesca, Cichorium, Mentha and Sa/via. Compositae, Papilionaceae and Cruciferae are the fundarnental food basis for A. jlavipes and A. chrysopyga (for A. chrysopyga also Ranuncu/aceae); but Compositae, Rosaceae and Salicaceae for A. gravida, and Cruciferae for A. hungarica. Keywords: solitary bees, Andrena, pollination, luceme, rape, food plants. 136