Anomalie temperatury powietrza w Lasach Doświadczalnych SGGW w Rogowie w latach *

DOI: 1.7/frp-1-5 Wersja PDF: www.lesne-prace-badawcze.pl oryginalna praca naukowa Leśne Prace Badawcze / Forest Research Papers Marzec / March 1, Vol. 79 (1): 37 e-issn -9 Anomalie temperatury powietrza w Lasach Doświadczalnych SGGW w Rogowie w latach 19 15* Air temperature anomalies in experimental forests in Rogów in 19 15 Longina Chojnacka-Ożga, Wojciech Ożga** Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Leśny, Katedra Hodowli Lasu, ul. Nowoursynowska 159, -77 Warszawa, Polska **Tel. + 59317, e-mail: wojciech_ozga@sggw.pl Abstract. Meteorological measurements, that aim to monitor weather and climate conditions to aid research in changing forest ecosystems, have been conducted in Warsaw University of Life Sciences experimental forests in Rogów since 19. Based on the long-term air temperature measurements, it can be demonstrated that in the years 19 15 anomalously cold months have occurred less often (ca. 3,%) than anomalously warm months (ca.,5%). During the last years, only one anomalously cold month was recorded (December 1), whereas anomalously warm months occurred frequently (May, July 1999,,, 1, 1, 1, August, 15, September 1999,, October, 1). We hypothesised that the more frequent anomalously warm months would constitute a trend in increasing air temperature for particular months between 19 15, but surprisingly a statistically significant trend was observed for all winter (XII II) and spring months (III IV) as well as the end of summer (VIII). Keywords: anomalously warm months, anomalously cold months, air temperature trend *Tezy zawarte w niniejszym artykule zostały zaprezentowane na III Ogólnopolskiej Konferencji pt: Klimatyczne uwarunkowania życia lasu, zorganizowanej przez SGGW, Wydział Leśny, w CEPL w Rogowie w dniach 1 3 czerwca 17. 1. Wstęp Wzrost temperatury powietrza jest jednym z podstawowych przejawów współczesnych zmian klimatu. Globalne ocieplenie nasiliło się szczególnie w. połowie XX wieku i na początku wieku XXI, wzrost temperatury w latach 191 5 był, razy większy niż w latach 19 5 (Kundzewicz 11). W poszczególnych miesiącach i lokalizacjach zmiany warunków termicznych mogą układać się jednak znacznie poniżej lub powyżej ogólnej tendencji (Kundzewicz 11). Wzrostowi temperatury towarzyszy zwiększenie częstości zjawisk ekstremalnych. Jednym z przejawów zmian klimatu jest częstsze występowanie okresów z niezwykle wysoką temperaturą powietrza fale ciepła i spadek częstości okresów z niską temperaturą fale chłodu (Marosz et al. 11; Kossowska-Cezak, Twardosz 17). Podobne prawidłowości zauważono również w przypadku częstości występowania dni upalnych i bardzo mroźnych (Kundzewicz 1). Reakcja ekosystemów leśnych na zmiany klimatu zachodzi z opóźnieniem z uwagi na długowieczność drzewostanów (Zajączkowski et al. 13). Zmiany klimatu mogą doprowadzić do zmniejszenia stabilności lasów, ograniczenia dostępności zasobów środowiska i usług ekosystemowych oraz funkcji produkcyjnych i ochronnych lasów (MŚ 13). Zmianie będzie ulegać skład gatunkowy drzewostanów, tj. na mniej wilgotnych stanowiskach można spodziewać się ustępowania gatunków o większych wymaganiach wilgotnościowych, np. olchy, jesionu, świerka (Brzeziecki et al. 1). Niezależnie od przyjętych modeli zmian klimatu w drzewostanach bardziej zróżnicowanych pod względem składu wyjściowego najprawdopodobniej nastąpi początkowy spadek biomasy, a następnie jej przyrost, prowadzący do odbudowy wcześniejszego stanu (Dale et al. 1). Oprócz zmiany cech produkcyjnych drzewostanów zmieniać się będą również poszczególne funkcje pozaprodukcyjne, których wartość może Wpłynęło: 17.11.17 r., zrecenzowano: 1.1.17 r., zaakceptowano: 5..1 r. 1 L. Chojnacka-Ożga, W. Ożga

3 L. Chojnacka-Ożga, W. Ożga / Leśne Prace Badawcze, 1, Vol. 79 (1): 37 być większa niż wartość lasu związana z obrotem drewnem (Kędziora et al. 1). W świetle zmian zachodzących w ekosystemach leśnych (Dale et al. 1; Brzeziecki et al. 1; Zajączkowski et al. 13) ważnym zagadnieniem badawczym jest monitorowanie czynników mogących wpływać na obserwowaną dynamikę lasu. Jednym z podstawowych czynników abiotycznych są warunki termiczno-wilgotnościowe siedlisk leśnych. W ramach badań klimatu obszarów w rejonie Łodzi Lasów Doświadczalnych SGGW w Rogowie stwierdzono wpływ warunków termicznych i opadowych na przyrost radialny niektórych gatunków drzew leśnych (Chojnacka-Ożga, Ożga 1; Bijak 13). Analizując długookresowy przebieg opadów atmosferycznych, nie stwierdzono istotnych statystycznie zmian (Chojnacka-Ożga, Ożga 15). Brak wyraźnych tendencji w przebiegu opadów przy jednocześnie wyraźnie zaznaczających się dodatnich trendach temperatury powietrza (Kożuchowski, Żmudzka 3; Żmudzka 9; Kossowska-Cezak 1) może prowadzić do poważnych zmian w ekosystemach leśnych. Celem pracy jest określenie anomalnych średnich miesięcznych wartości temperatury powietrza w Lasach Doświadczalnych SGGW w Rogowie oraz ich zmian w latach 19 15. Celem aplikacyjnym jest określenie kierunku zmian temperatury powietrza w badanym wieloleciu i ich wielkości. W pracy sformułowano następujące hipotezy badawcze: liczba miesięcy anomalnie ciepłych wzrasta, natomiast anomalnie zimnych zmniejsza się, anomalie termiczne występują w miesiącach o najsilniejszych tendencjach zmian temperatury powietrza.. Teren i metodyka badań W 193 roku utworzono w Lasach Doświadczalnych SGGW w Rogowie stację meteorologiczną (51 o N, 19 o 55 E, h=19 m n.p.m.). W roku 193 wykonywano jedynie pomiary opadów atmosferycznych, natomiast w 19 roku stopniowo wprowadzano pomiary i obserwacje pozostałych elementów meteorologicznych. Po II wojnie światowej (do 1993 r.) pomiary prowadzono również na leśnej (podokapowej) stacji meteorologicznej. W ciągu całego okresu pomiarowo-obserwacyjnego na stacji obowiązywały trzy klimatologiczne terminy pomiarowe. Materiał badawczy stanowiły średnie miesięczne wartości temperatury powietrza obliczone i zestawione w dziennikach klimatologicznych i miesięcznych wykazach spostrzeżeń meteorologicznych. Wyznaczono w przebiegu wieloletnim miesiące anomalnie ciepłe lub anomalnie chłodne, przyjmując jako kryterium, zgodnie z klasyfikacją Lorenc (199), odchylenie od średniej o ±SD (odchylenia standardowe). Kierunek i istotność tendencji zmian temperatury powietrza obliczono, wyznaczając równania trendu liniowego (istotność trendu określono przy pomocy statystyki F) oraz testu Manna-Kendalla. 3. Wyniki badań Średnia roczna temperatura powietrza z lat 19 15 wynosiła 7,5 o C i zmieniała się od 5,3 o C (19) do 9, o C (15). Charakteryzowała się ona istotnym statystycznie trendem wzrostowym wynoszącym,13 o C/dekadę. W miesiącach zimowych (XII II) dodatnia anomalia termiczna wystąpiła jedynie w grudniu 15 roku. Anomalie ujemne występowały częściej: w grudniu 197, 1933, 199, 1, w styczniu 19, 19, 193 i 197 oraz w lutym 199, 19, 197, 195, 195 i 19 (ryc. 1). Na szczególną uwagę zasługuje luty 199 roku, kiedy to 3-krotnie temperatura minimalna spadła poniżej -3, o C, a w dniu 9..199 amplituda dobowa wyniosła 3, o C. Temperatura powietrza w miesiącach zimowych w latach 19 15 charakteryzowała się istotnym statystycznie trendem dodatnim (ryc. 1). W miesiącach wiosennych (III V), w marcu anomalia wystąpiła jedynie raz (ujemna w 19 r.), w pozostałym miesiącach anomalie występowały częściej (ujemne w kwietniu 199 i 1955 oraz w maju 195 i 19, natomiast dodatnie w kwietniu, oraz w maju 1931, 1937, ). Temperatura powietrza w marcu i kwietniu w analizowanym wieloleciu charakteryzowała się istotnym statystycznie trendem dodatnim, natomiast w maju nieistotną tendencją wzrostową (ryc. ). Latem (VI VIII) nie wystąpiły anomalie ujemne, natomiast anomalie dodatnie stwierdzono -krotnie w czerwcu (19, 195, 19, 1979), 9 razy w lipcu (193, 1959, 199, 1999,,, 1, 1, 1) i 7 razy w sierpniu (, 1939, 19, 1951, 199,, 15). W miesiącach letnich badanego wielolecia jedynie w sierpniu można stwierdzić istotny statystycznie trend dodatni temperatury powietrza (ryc. 3). Jesienią (IX XI) w kolejnych miesiącach anomalie dodatnie występowały coraz rzadziej, a ujemne częściej (ryc. ). We wrześniu wystąpiły tylko anomalie dodatnie (1931, 19, 197, 197, 1999, ), w październiku dodatnie (197,, 1) i ujemne (193, 19), a w listopadzie anomalii dodatnich (19, 19) było mniej niż ujemnych (191, 195, 195, 1993, ). W latach 19 15 temperatura powietrza w miesiącach jesiennych cechowała się nieistotnymi statystycznie tendencjami: spadkową we wrześniu, natomiast wzrostowymi w październiku i listopadzie (ryc. ). W poszczególnych dekadach analizowanego okresu liczba miesięcy o anomalnie niskiej lub wysokiej średniej temperaturze ulegała zmianom (tab. 1). Najmniej miesięcy anomalnych wystąpiło w latach 19 195. Liczba miesięcy o anomalnie niskiej temperaturze powietrza w analizowanym wieloleciu zmniejszała się. Na przełomie XX i XXI wieku zaznaczyło się znacznie częstsze występowanie miesięcy anomalnie ciepłych (tab. 1). Miesiące anomalnie chłodne występowały głównie zimą, natomiast anomalnie ciepłe latem. Anomalne wartości średniej miesięcznej temperatury powietrza częściej występowały jesienią niż wiosną (tab. ).

L. Chojnacka-Ożga, W. Ożga / Leśne Prace Badawcze, 1, Vol. 79 (1): 37 39 Grudzień / December - - - - -1 - - - - -1-1 -1 - - - - -1-1 -1-1 y =,173x -1,993 R² =,337 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Styczeń / January y =,31x -3,99 R² =,3 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Luty / February y =,53x -3,199 R² =,3 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Rycina 1. Średnia temperatura powietrza w Lasach Doświadczalnych w Rogowie w miesiącach zimowych w latach 19 15 Figure 1. Mean air temperature in Warsaw University of Life Sciences Experimental Forests in Rogów in winter months in 19 15. Dyskusja Trend wzrostowy średniej rocznej temperatury powietrza w Rogowie (,13 o C/dekadę) jest nieco wyższy niż obliczony przez Ilnickiego i in. (15) trend dla Łodzi. Natomiast trendy średnich miesięcznych wartości temperatury powietrza w Rogowie (stacja położona w terenie niezurbanizowanym) są na ogół mniejsze niż analogiczne wartości obliczone dla krótszego okresu pomiarowego w Warszawie (Majewski et al. 1). Potwierdzono prawidłowości wskazywane przez Marosza i in. (11) dotyczące stosunkowo słabych tendencji zmian temperatury powietrza w miesiącach jesiennych. Istot-

L. Chojnacka-Ożga, W. Ożga / Leśne Prace Badawcze, 1, Vol. 79 (1): 37 Marzec / March - - - y =,5x +,37 R² =,73 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 Kwiecień / April 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line y =,1x +,31 R² =,71 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line 1 Maj / May 1 1 1 1 y =,91x + 1,35 R² =,1 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Rycina. Średnia temperatury powietrza w Lasach Doświadczalnych w Rogowie w miesiącach wiosennych w latach 19 15 Figure. Mean air temperature in Warsaw University of Life Sciences Experimental Forests in Rogów in spring months in 19 15 ne statystycznie trendy uzyskane z lat 19 w kwietniu, maju, czerwcu, sierpniu, październiku i listopadzie w Łodzi (Podstawczyńska 1) potwierdziły się w Rogowie jedynie w przypadku kwietnia i sierpnia. W pozostałych miesiącach była to jedynie tendencja o podobnym kierunku jak w Łodzi. Na podstawie jednakowego okresu badawczego można stwierdzić, że miesiące charakteryzujące się anomalnymi wartościami temperatury powietrza występowały również na innych stacjach meteorologicznych w Polsce (Uscka-Kowalkowska, Kejna 9; Filipiuk 11; Lorenc 1). Jednak

L. Chojnacka-Ożga, W. Ożga / Leśne Prace Badawcze, 1, Vol. 79 (1): 37 1 Czerwiec / June 1 1 1 1 y =,x + 15,7 R² =,5 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Lipiec / July 1 1 1 y =,7x + 17,99 R² =,17 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Sierpień / August 1 1 1 1 y =,137x + 1,3 R² =, 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Rycina 3. Średnia temperatura powietrza w Lasach Doświadczalnych w Rogowie w miesiącach letnich w latach 19 15 Figure 3. Mean air temperature in Warsaw University of Life Sciences Experimental Forests in Rogów in summer months in 19 15 w Rogowie nie stwierdzono anomalnie wysokich wartości temperatury powietrza w kwietniu 9 r. oraz 11 r., które wystąpiły w Warszawie. Anomalnie ciepły lipiec 1 r. odnotowano w Rogowie i Warszawie, natomiast nie odnotowano w Lublinie. Podobnie, anomalnie ciepłego sierpnia r. nie stwierdzono w Lublinie, wystąpił natomiast w Rogowie, Warszawie i Koniczynce k. Torunia. Rozbieżności te mogą znaleźć potwierdzenie w rozkładzie przestrzennym anomalii termicznych prezentowanym przez Kossowską-Cezak i Twardosza (17).

L. Chojnacka-Ożga, W. Ożga / Leśne Prace Badawcze, 1, Vol. 79 (1): 37 Wrzesień / September 1 1 1 1 y = -,5x + 1,951 R² =, 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Październik / October 1 1 y =,71x + 7,517 R² =,153 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Listopad / November - - y =,x +,1 R² =,75 19 19 19 193 193 193 193 19 19 19 19 19 195 195 195 195 19 19 19 19 19 197 197 197 197 19 19 19 19 199 199 199 199 1 1 1 średnia / average ±SD średnia ruchoma 11-letnia / 11-year moving average linia trendu / trend line Rycina. Średnia temperatura powietrza w Lasach Doświadczalnych w Rogowie w miesiącach jesiennych w latach 19 15 Figure. Mean air temperature in Warsaw University of Life Sciences Experimental Forests in Rogów in autumn months in 19 15 Wykazany w ostatnich latach wzrost anomalnie ciepłych miesięcy w okresie wegetacyjnym wpływa na zmianę reżimu wodnego siedlisk leśnych i tym samym na stopniowe zmiany strukturalne drzewostanów (Zajączkowski et al. 13). Jednocześnie występowanie miesięcy o anomalnych wartościach temperatury powietrza jest w wielu przypadkach zbieżne z okresami decydującymi o przyrostach rocznych poszczególnych gatunków drzew (Chojnacka-Ożga, Ożga 1; Bijak 13). Tym samym częstość występowania miesięcy z anomalnymi średnimi wartościami temperatury powietrza może, jako jeden z przejawów zmian klimatu, wpływać na funkcjonowanie ekosystemów leśnych.

L. Chojnacka-Ożga, W. Ożga / Leśne Prace Badawcze, 1, Vol. 79 (1): 37 3 Tabela 1. Liczba (n) i odsetek (%) miesięcy z anomalnie niską (AC) i anomalnie wysoką (AW) średnią temperaturą powietrza w Rogowie w latach 19 15 Table 1. Number (n) and percentage (%) of months with anomalously low (AC) and anomalously high (AW) average air temperature in Rogów in 19 15 19-35 193-5 19-55 195-5 19-75 197-5 19-95 199-5 -15 AC n 3 5 1 3 1 1 % 3,3 5,,5,, 1,7,5,, AW N 5 1 7 % 3,3, 3,3 1,7 1,7, 1,7,7 5, Tabela. Liczba miesięcy anomalnie zimnych (AC) i anomalnie ciepłych (AW) w Rogowie w latach 19 15 Table. Number of months anomaly cold (AC) and anomaly warm (AW) in Rogów in 19 15 Pora roku Season Miesiąc Months Zima / Winter Wiosna / Spring Lato / Summer Jesień /Autumn XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI AC 1 5 1 (53,%) 5 (19,%) 7 (,9%) AW 1 1 3 9 7 3 1 (,%) (11,1%) (55,5%) 11 (3,%) 5. Wnioski Miesiące anomalnie chłodne w Lasach Doświadczalnych w Rogowie wystąpiły w latach 19 15 rzadziej (ok. 3,%) niż anomalnie ciepłe (ok.,5%). W latach 19 1955 liczba miesięcy anomalnie ciepłych i chłodnych była podobna i stopniowo malała. Od lat 9. XX wieku liczba miesięcy anomalnie ciepłych znacznie wzrosła. Miesiące anomalnie chłodne w ostatnim -leciu występowały rzadko (jedynie grudzień 1), natomiast anomalnie ciepłe zdarzały się w tym okresie znacznie częściej (maj ; lipiec 1999,,, 1, 1, 1; sierpień, 15; wrzesień 1999, ; październik, 1; grudzień 15). W poszczególnych miesiącach okresu 19 15 (z wyjątkiem września) stwierdzono temperaturę powietrza o rosnącym trendzie lub rosnącej tendencji. Istotny statystycznie trend temperatury powietrza wystąpił w miesiącach zimowych (XII II), wiosennych (III IV) oraz w końcu lata (VIII). Na podstawie przeprowadzonych analiz nie można potwierdzić częstszego występowania anomalii termicznych w miesiącach o najsilniejszych trendach zmian temperatury powietrza. Konflikt interesów Autorzy deklarują brak potencjalnych konfliktów. Źródło finansowania badań Badania własne Wydziału Leśnego SGGW w Warszawie. Literatura Bijak S. 13. Sygnał klimatyczny w przyroście radialnym wybranych iglastych gatunków drzew w Leśnym Zakładzie Doświadczalnym Rogów. Leśne Prace Badawcze 7(): 11 11. DOI 1.7/frp-13-1. Brzeziecki B., Keczyński A., Zajączkowski J., Drozdowski S., Gawron L., Buraczyk W., Bielak K., Szeligowski H., Dzwonkowski M. 1. Zagrożone gatunki drzew Białowieskiego Parku Narodowego (Rezerwat Ścisły). Sylwan 15(): 5 1. Chojnacka-Ożga L., Ożga W. 1. Wpływ warunków termiczno- -pluwialnych na przyrost radialny buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) rosnącego na terenie LZD w Rogowie. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Rogowie 1(3): 13 1. Chojnacka-Ożga L., Ożga W. 15. Zmiany opadów atmosferycznych w Lasach Doświadczalnych SGGW w Rogowie w latach 193 1, w: Klimat a społeczeństwo (red. H. Lorenc, Z. Ustrnul). Monografie IMGW-PIB: 71. ISBN 97-3-979-1-5. Dale V.H., Tharp M.L., Lannom K.O., Hodges D. 1. Modeling transient response of forests to climate change. Science of the Total Environment : 1 191. DOI 1.11/j. scitotenv.9.11.5. Filipiuk E. 11. Klasyfikacja termiczna miesięcy, sezonów i lat w Lublinie w latach 1951 1. Prace i Studia Geograficzne 7: 19 13.

L. Chojnacka-Ożga, W. Ożga / Leśne Prace Badawcze, 1, Vol. 79 (1): 37 Ilnicki P., Farat R., Górecki K., Lewandowski P. 15. Long-term air temperature and precipitation variability in the Warta River cotchment area. Journal of Water and Land Development 7: 3 13. DOI 1.1515/jwld-15-19. Kędziora A., Kępińska-Kasprzak M., Kowalczak P., Kundzewicz Z., Miler A., Pierzgalski E., Tokarczyk T. 1. Zagrożenia związane z niedoborem wody. Nauka 1: 19 17. Kossowska-Cezak U. 1. Zmiany warunków termicznych i opadowych w Warszawie określone na podstawie powojennej serii obserwacyjnej z Okęcia (197-9), w: Atlas współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce 5, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 33 3. ISBN 97-3-95-9-. Kossowska-Cezak U., Twardosz R. 17. Anomalie termiczne w Europie (1951 1). Wyd. IGiGP UJ Kraków. ISBN 97-3-9-3-3. Kożuchowski K., Żmudzka E. 3. 1-year series of areally averaged temperatures and precipitation totals in Poland. Acta Univ. Wratislaviensis 5, Studia Geograficzne 75: 11 1. Kundzewicz Z. 11. Zmiany klimatu, ich przyczyny i skutki obserwacje i projekcje. Landform Analysis 15: 39 9. Kundzewicz Z. 1. Ekstremalne stany pogody, a zmiany klimatyczne stan i perspektywy; Ocena zagrożeń abiotycznych i możliwości ich ograniczania w związku ze zmianami klimatycznymi; stan i perspektywy (szkody klimatyczne): huragany, śniegołomy, powodzie, susze, niskie i wysokie temperatury. http://www.npl.ibles.pl/sites/default/files/referat/ekstremalne- -stany-pogody-a-zmiany-klimatyczne_.pdf [3.1.17]. Lorenc H. 199. Ocena zmienności temperatury powietrza i opadów atmosferycznych w okresie 191 1993 na podstawie obserwacji z wybranych stacji meteorologicznych w Polsce. Wiadomości IMGW 3: 3 59. Lorenc H. 1. Wpływ ekstremalnych zjawisk meteorologicznych na stan lasów w Polsce, w: Gil W. (red.) Zagrożenia lasu oraz jego funkcji przyczyny, konsekwencje i szanse dla gospodarki leśnej. VIII Sesja Zimowej Szkoły Leśnej. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary, 5. Majewski G., Odorowaska M., Rozbicka K. 1. Analiza warunków termicznych na stacji Ursynów SGGW w Warszawie w latach 197-9. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie (3): 171 1. Marosz M., Wójcik R., Biernacik D., Jakusik E., Pilarski M., Owczarek M., Miętus M. 11. Zmienność klimatu Polski od połowy XX wieku. Rezultaty projektu Klimat. Prace i Studia Geograficzne 7: 51. MŚ. 13. Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Podstawczyńska A. 1. Temperatura powietrza i opady atmosferyczne w regionie łódzkim w ostatnim stuleciu, w: Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach (red. J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak). Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 3 73. ISBN 9735. Uscka-Kowalkowska J., Kejna M. 9. Zmienność warunków termiczno-opadowych w Koniczynce (Pojezierze Chełmińskie) w latach 199-7. Acta Agrophysica 1(1): 3 9. Zajączkowski J., Brzeziecki B., Perzanowski K., Kozak I. 13. Wpływ potencjalnych zmian klimatycznych na zdolność konkurencyjną głównych gatunków drzew w Polsce. Sylwan 157(): 53 1. Żmudzka E. 9. Współczesne zmiany klimatu Polski. Acta Agrophisica 13(): 555 5. Wkład autorów L.Ch-O koncepcja, przegląd literatury, pisanie i korekta; W.O. opracowanie danych źródłowych i metodyka, pisanie i korekta