Prawne aspekty bezpieczeństwa w ruchu drogowym kolumn wojskowych obcych Sił Zbrojnych na terytorium RP

BARCIK Jacek 1 CZECH Piotr 2 Prawne aspekty bezpieczeństwa w ruchu drogowym kolumn wojskowych obcych Sił Zbrojnych na terytorium RP WSTĘP Przemieszczenia wojsk z wykorzystaniem sieci drogowej mają głównie zastosowanie do transportu taktycznego. Zgodnie ze standardami przyjętymi w Siłach Zbrojnych RP, transport drogowy jest podstawowym rodzajem transportu wykorzystywanym przy przemieszczaniu sił i towarzyszących im środków zaopatrzenia w operacyjnej i taktycznej strefie działań. Udział Polski w Sojuszu Północnoatlantyckim, a co za tym idzie konieczność sojuszniczej współpracy sprawia, że omawiany rodzaj transportu ma często miejsce w przypadku natowskich przewozów przez terytorium RP (np. w celu udziału w ćwiczeniach na polskich poligonach). Prowokuje to pytanie o bezpieczeństwo w ruchu drogowym przemieszczających się obcych kolumn wojskowych. Artykuł podejmuje to zagadnienie, przy czym pojęcie bezpieczeństwa jest potraktowane całościowo, tj. obejmuje całość procesu przewozu drogowego, od opracowania planu przemieszczenia, poprzez wydawanie zgody na przemieszczenie wojsk obcych przez terytorium RP i, realizację przemieszczenia, która zawiera z kolei: załatwienie formalności granicznych, kwestię organizacji przemieszczenia, oznakowania kolumn wojskowych, pilotowania i zabezpieczenia przejazdu, aż po tak szczegółowe zagadnienia, jak m.in.: warunki techniczne, jakie muszą spełniać przemieszczające się pojazdy, czy przewóz materiałów niebezpiecznych. 1. OPRACOWANIE PLANU PRZEMIESZCZENIA Planowanie transportu drogowego w przypadku operacji na potrzeby NATO jest częścią szerszego procesu planowania sojuszniczego. Każde państwo przygotowuje własny, narodowy szczegółowy plan przemieszczenia (Detailed Deployment Plans DDPs), korzystając przy tym z informatycznego Sojuszniczego Systemu Przemieszczania i Ruchu Wojsk (Allied Deployment and Movement System ADAMS). Na podstawie tych planów, w toku konferencji planistycznych NATO sporządzany jest wspólny, wielonarodowy plan przemieszczenia. Zgodnie z przyjętymi zasadami planistycznymi NATO właściwy organ transportu i ruchu wojsk państwa, w którym rozpoczyna się przemieszczenie, po otrzymaniu Zapotrzebowania na przejazd od wysyłającej jednostki wojskowej, analizuje przesłany plan przejazdu po drogach samochodowych, aż do swoich przejść granicznych. Następnie, organ ten sporządza Pozwolenie na przejazd i przesyła go do odpowiedniego organu transportu i ruchu wojsk państwa przyjmującego, w którym określa planowane przejścia graniczne oraz czas ich przekraczania. Organ transportu i ruchu wojsk państwa przyjmującego przygotowuje Pozwolenie na przejazd od swoich przejść granicznych i przekazuje go do organu transportu i ruchu wojsk gdzie rozpoczyna się przemieszczenie. Organ ten, następnie kieruje uzyskane Pozwolenie na przejazd do jednostki wysyłającej. W przypadku tranzytu przez kilka państw, państwo, w którym przemieszczenie rozpoczyna się powinno przedłożyć Zapotrzebowanie na przejazd pierwszemu państwu tranzytowemu. Po opracowaniu drogi marszu, pierwsze państwo tranzytowe przekazuje całą dokumentację do następnego państwa do dalszego uzgodnienia. Następnie to dalsze państwo tranzytowe albo przesyła dokumentację do kolejnego państwa tranzytowego lub przekazuje z powrotem otrzymane Pozwolenie do pierwszego państwa tranzytowego. To zaś kieruje go do państwa, gdzie rozpoczyna się przemieszczenie. 1 Uniwersytet Śląski, Wydział Prawa i Administracji; 40-007 Katowice; ul. Bankowa 11B. Tel: + 48 32 359-15-55; jbar@poczta.onet.pl 2 Politechnika Śląska w Gliwicach, Wydział Transportu; 40-019 Katowice; ul. Krasińskiego 8. Tel: + 48 32 603-42-30; piotr.czech@polsl.pl 44

Państwo wysyłające, dokonując wszelkich uzgodnień z przewoźnikiem i organami państw tranzytowych oraz państwa przyjmującego, sporządza Plan przemieszczania, zawierający zbiór dokumentów planistyczno-kalkulacyjnych, opisujących szczegółowo przewidywany w czasie i przestrzeni sposób przemieszczenia danej jednostki wojskowej. Z reguły na dokonanie uzgodnień międzynarodowych rezerwuje się 30 dni. W razie przemieszczeń na obszarze RP, podczas planowania obowiązują zasady i terminy określone w rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie sposobu i trybu wydawania zezwoleń wojskowych na przejazd drogowy oraz sposobu organizacji i oznakowania kolumn pojazdów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.2012.1368). Zezwolenie na jednorazowy przejazd wydaje się w terminie 30 dni w przypadku międzynarodowego przewozu drogowego. Istotne znaczenie miało także rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej, Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 października 2007 r. w sprawie warunków poruszania się po drogach pojazdów specjalnych, pojazdów używanych do celów specjalnych oraz pojazdów używanych w związku z przewozem pojazdów specjalnych Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Policji, Straży Granicznej oraz pojazdów straży pożarnej biorących udział w akcjach ratowniczych, a także warunków przewozu osób pojazdami Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Policji, Straży Granicznej, Służby Więziennej oraz straży pożarnej (Dz.U.07.201.1454). Za planowanie, ale także wsparcie, koordynację i kierowanie ruchem oraz przewozami wojskowymi odpowiadają organy transportu i ruchu wojsk. W siłach zbrojnych RP należą do nich, na różnych poziomach: Szefostwo Transportu i Ruchu Wojsk - Centrum Koordynacji Ruchu Wojsk (dalej: STiRW-CKRW); Wydział Planowania Transportu i Ruchu Wojsk w Sztabie Generalnym RP; Wydział Transportu i Ruchu Wojsk w Dowództwie Operacyjnym SZ (odpowiada m.in. za przemieszczenia polskich kontyngentów wojskowych do rejonów misji); Oddziały Planowania Transportu i Host Nation Support w dowództwach rodzajów sił zbrojnych; Oddziały Transportu i Ruchu Wojsk oraz podległe im Wojskowe Komendy Transportu i kompanie regulacji ruchu w okręgach wojskowych. 2. WYDAWANIE ZGODY NA PRZEMIESZCZENIE WOJSK OBCYCH PRZEZ TERYTORIUM RP Na przemieszczenie wojsk obcych przez terytorium RP wymagana jest zgoda władz polskich. Zagadnienie to uregulowano w ustawie z dnia 23 września 1999 r. w o zasadach pobytu wojsk obcych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zasadach ich przemieszczania się przez to terytorium (Dz.U.1999.93.1063 z późn. zm). Zgodę na przemieszczenie wydaje Minister Obrony Narodowej, który może upoważnić Szefa Sztabu Generalnego, dowódcę rodzaju Sił Zbrojnych, Dowódcę Operacyjnego Sił Zbrojnych lub Szefa Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych do wyrażania zgody na przemieszczanie się przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej: 1) pojedynczych pojazdów, jednostek taboru pływającego, statków powietrznych, wagonów kolejowych lub pociągów należących do wojsk obcych lub przewożących ładunki tych wojsk, 2) kolumn pojazdów wojsk obcych oraz formacji jednostek taboru pływającego lub statków powietrznych, w których skład wchodzi nie więcej niż dwadzieścia pojazdów, jednostek taboru pływającego lub statków powietrznych. W przypadku gdy liczebność przemieszczających się wojsk obcych przekracza tysiąc osób, o wydaniu zgody Minister Obrony Narodowej informuje niezwłocznie Radę Ministrów. Minister Obrony Narodowej upoważnił Szefa Sztabu Generalnego RP do wydawania takich zezwoleń [1]. Podstawę zgody (określanej w MON jako zezwolenie na przemieszczenie ) stanowi wniosek organu państwa wysyłającego lub organizacji międzynarodowej, pod którego dowództwem pozostają wojska obce. Wniosek taki na odpowiednim formularzu organ państwa wysyłającego składa, poprzez STiRW-CKRW, do Szefa Sztabu Generalnego WP. Zezwolenie nie dotyczy przypadków przemieszczeń wojsk obcych, na które udzielono zgody w odrębnym porozumieniu dotyczącym ćwiczeń lub szkoleń. W takim przypadku przemieszczenie wojsk obcych przez terytorium RP powinno być zgłoszone w terminie zapewniającym dokonanie wszelkich uzgodnień z organami 45

wojskowymi i cywilnymi, uczestniczącymi w procesie jego zabezpieczenia. Wymaga się, aby nastąpiło to minimum 30 dni roboczych przed planowanym terminem rozpoczęcia przemieszczenia wojsk. Zgłoszenie takie, dokonywane jest w formie tzw. Powiadomienia o przemieszczeniu i musi zawierać konieczne dane. Należą do nich m.in. kod operacji (ćwiczenia); numer identyfikacyjny zgody na pobyt lub przemieszczenie; międzynarodowy kod identyfikacyjny środków transportowych (typ i ilość kolumn pojazdów); lokalizacja miejsca załadowania i planowany czas wyjazdu; punkty przekraczania granicy (trasa przemieszczenia) i planowany czas przybycia; lokalizacja miejsca przeznaczenia (miejsca postoju, odpoczynku, wyładowania, rejon ześrodkowania); ilość i rodzaj ładunku (ilość pasażerów, dane o ilości cargo w tonach i metrach sześciennych, dane o materiałach niebezpiecznych, ilość pojazdów kołowych/ gąsienicowych); dane o dalszym przemieszczaniu (zapotrzebowanie na przejazd drogowy lub numer pozwolenia na przejazd, zapotrzebowanie na środki transportu lądowego lub numer odpowiedzi na zapotrzebowanie).powiadomienie o przemieszczeniu składa się organom transportu sił zbrojnych RP, zajmującym się planowaniem i koordynacją przemieszczania wojsk. Właściwe organy państwa wysyłającego dokonują go bezpośrednio lub przez swoich przedstawicieli w Polsce. Może być ono także przedstawione za pośrednictwem służb dyplomatycznych. Zgłoszenie podlega uzgodnieniom z właściwymi krajowymi organami ds. transportu i ruchu wojsk i może zostać uwzględnione w całości, lub ze względu na pewne uwarunkowania może być skorygowane (np. zmiana terminów, przebiegu trasy przemieszczenia, itp.). Brak powiadomienia lub zbyt późne zgłoszenie (po terminie), może być przyczyną odmowy lub późniejszego wydania zezwolenia na wjazd. Odpowiedź o przyjęciu zgłoszenia oraz wszelkie uwagi (wnioski, propozycje, pytania), dotyczące planowanego przemieszczenia, koordynujący organ ds. transportu i ruchu wojsk państwa przyjmującego przekazuje bezpośrednio do organu zgłaszającego lub odpowiednim organom wojskowym państwa wysyłającego. 3. REALIZACJA PRZEMIESZCZENIA DROGOWEGO 3.1. Formalności graniczne Przekraczaniu granic państwowych towarzyszy konieczność przejścia określonych formalności granicznych, do których należy zaliczyć kontrolę graniczną, odprawę celną, odprawę dewizową oraz odprawę sanitarną. Przekraczanie granicy państwowej przez transporty wojskowe powinno się odbywać w zasadzie przez ustalone i uzgodnione przejścia graniczne na podstawie dokumentów, uprawniających do jej przekroczenia. Możliwe jest przekroczenie granicy poza ustalonym przejściem, jednak każdorazowo wymaga to uzgodnienia z Komendą Główną Straży Granicznej (KG SG). Wykaz przejść granicznych oraz rodzaje dozwolonego na nich ruchu uzgadnia się w drodze umów międzynarodowych. KG SG musi być poinformowana przez STiRW-CKRW o planowanym terminie przekraczania granicy państwowej przez transporty wojskowe, z co najmniej 7 dniowym wyprzedzeniem, a w sytuacjach szczególnych nie później niż na 48 godzin. Informacja taka powinna zawierać dane dotyczące m.in.: charakteru pobytu na terytorium RP (ćwiczenia, szkolenia, udział w misjach itp.); liczebności i danych personalnych żołnierzy; tras i terminu przemieszczania; miejsc i terminu przekraczania granicy; wykazu pojazdów oraz wymiarów w przypadku pojazdów ponadnormatywnych; ilości i rodzaju sprzętu wojskowego oraz materiałów. KG SG przekazuje następnie otrzymane informacje właściwym dla danego przejścia granicznego Komendantom Granicznych Placówek Kontrolnych do realizacji. Podczas przekraczania granicy pojazdy służbowe sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego oprócz numerów rejestracyjnych powinny posiadać widoczny symbol swojego państwa. Wymóg ten został zawarty w art. V umowy NATO SOFA [11] oraz art. 6 umowy EU SOFA [2]. Członkowie obcych sił zbrojnych powinni zasadniczo być umundurowani i są zwolnieni z obowiązku meldunkowego. Na podstawie art. III umowy NATO SOFA członkowie sił zbrojnych państwa członka Sojuszu nie podlegają przepisom paszportowym i wizowym ani też kontroli organów imigracyjnych przy wjeździe i wyjeździe z terytorium innego państwa członkowskiego. Ponadto nie podlegają oni przepisom państwa przyjmującego, dotyczącym rejestracji i kontroli cudzoziemców, jednakże nie oznacza to, że uzyskują jakiekolwiek prawo do stałego pobytu lub zamieszkania na terytorium innego 46

państwa członkowskiego. Umowa NATO SOFA wymaga jednak od członków obcych sił zbrojnych przekraczających granicę posiadania dwóch dokumentów, które powinny być okazywane na żądanie. Są to: dowód tożsamości wystawiony przez państwo wysyłające, zawierający imię i nazwisko, datę urodzenia, stopień i numer (o ile taki posiadają), rodzaj służby i fotografię oraz; indywidualny lub zbiorowy rozkaz wyjazdu (tzw. Rozkaz Wyjazdu NATO NATO Travel Order) w języku państwa wysyłającego oraz w językach angielskim i francuskim, wystawiony przez odpowiedni organ państwa wysyłającego lub NATO, potwierdzający status osoby lub grupy osób jako członka lub członków sił zbrojnych, jak również rozkaz wyjazdu. Państwo przyjmujące może zażądać, aby rozkaz wyjazdu był kontrasygnowany przez jego właściwego przedstawiciela. W art. 8 ust. 1 umowy RP-USA (SOFA Supplemental) [13] Polska zrzekła się swojego uprawnienia do wymagania takiej kontrasygnaty rozkazów wyjazdu. Zastrzeżono jednak, że RP może wycofać zrzeczenie i żądać kontrasygnaty rozkazów wyjazdu za uprzednim powiadomieniem władz Stanów Zjednoczonych. Jeśli granicę polską przekraczają siły zbrojne państwa nie będącego członkiem Sojuszu Północnoatlantyckiego, dokumentami uprawniającymi do przekroczenia granicy państwowej są dokumenty wymienione w umowach zawartych przez rząd RP w sprawie obowiązku wizowego. Zasadniczo żołnierze wojsk obcych przekraczający granice RP podlegają polskim przepisom celnym i dewizowym, z tym że oficjalne dokumenty wojsk obcych opatrzone odpowiednią urzędową pieczęcią nie podlegają rewizji celnej. Na podstawie art. XI umowy NATO SOFA wwóz na czas określony oraz ponowny wywóz pojazdów służbowych sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego, znajdujących się w ich dyspozycji, jest zwolniony z cła. Wymaga się jednak przedstawienia stosownego formularza (formularz 302 Deklaracja celna eksportowo importowa dla towarów, które są własnością sil zbrojnych). Zwolnieniu z cła podlegają również dokumenty urzędowe opatrzone urzędową pieczęcią. Pojazdy służbowe i przedmioty należące do sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego, skonfiskowane przez organy państwa przyjmującego w związku z naruszeniem przepisów celnych lub skarbowych, mają zostać przekazane odpowiednim organom sił zbrojnych państwa wysyłającego (art. XIII ust. 4 umowy NATO-SOFA). Jeśli granicę polską przekraczają siły zbrojne państwa, które nie jest ani stroną umowy NATO SOFA ani umowy PdP SOFA [10] zastosowanie znajdują zawsze przepisy kodeksu celnego Unii Europejskiej. Członkowie takich sił zbrojnych podlegają ogólnym unijnym zasadom dotyczącym procedur celnych i granicznych chyba, że zawarta zostanie oddzielna umowa międzynarodowa (tzw. dwustronna SOFA) w odmienny sposób regulująca zasady przekraczania granicy państwowej RP i procedury celne. 3.2. Organizacja przemieszczenia Przemieszczanie wojsk transportem drogowym odbywa się za pomocą kolumn pojazdów wojskowych. Są to grupy przemieszczających się po tej samej drodze, w tym samym czasie i w tym samym kierunku pojazdów, dowodzone przez dowódców kolumn. Kolumna może składać się grup pojazdów. Wykorzystanie kolumn ma zapewnić sprawne i terminowe wykonania przemieszczenia. Ze względów bezpieczeństwa zakłada się pewne odległości między pojazdami. Zasadniczo odległość między grupami pojazdów przy średniej prędkości 30 km/h nie powinna być większa niż 5 minut, a między pojazdami 50 m. Obok dowódcy w samodzielnej kolumnie pojazdów (liczącej co najmniej 10 pojazdów) działają także: kierunkowy, zamykający i oficer meldunkowy. Kolumny transportowe przemieszczają się po drogach, wśród których wyodrębnia się sieć dróg o znaczeniu obronnym. Stanowi ona Podstawową Wojskową Sieć Dróg (PWSD) i obejmuje Centralne Drogi Samochodowe (CDS) oraz Uzupełniające Drogi Samochodowe (UDS; w jej skład wchodzą m.in. drogi łączące granice państwa z ośrodkami szkolenia poligonowego). Na podstawowej wojskowej sieci dróg pierwszeństwo przed ruchem cywilnym ma ruch kolumn wojskowych. Wyprzedzanie kolumny przez inną kolumnę maszerującą po tej samej drodze może mieć miejsce w sytuacjach wyjątkowych. Dotyczy to kolumn z wyższym priorytetem przejazdu. Zakłada się organizację postojów i odpoczynków. Pierwszy postój jednogodzinny organizuje się po dwóch 47

godzinach przejazdu, zaś po 5-6 godzinach organizuje się postój dwugodzinny. Odpoczynek dzienny (nocny) organizuje się po marszu dobowym (po 10-12 godzinach). Kontrolę ruchu drogowego i kierowanie nim zapewniają na terytorium RP Żandarmeria Wojskowa i wojskowe organy porządkowe [4]. Mogą one wydawać polecenia lub sygnały uczestnikowi ruchu lub innej osobie znajdującej się na drodze. Na drogowych punktach granicznych, ze składu Wojskowych Komend Transportu, wystawiane są drogowe Grupy Kontroli Ruchu (GKR) z zadaniem kontroli realizacji planu przejazdu kolumn. Przemieszczanie wojsk obcych na terytorium Polski, planowane i organizowane jest za pośrednictwem organów ds. transportu i ruchu wojsk sił zbrojnych RP na zasadach takich jak dla wojsk własnych lub na zasadach określonych w drodze oddzielnych porozumień. W toku przemieszczenia należy przestrzegać przepisów, także drogowych, państwa przyjmującego. Co do zasady, ruch pojazdów gąsienicowych poza poligonami i terenami budowy odbywać się może wyłącznie transportem kolejowym lub, w razie konieczności, na odpowiednich przyczepach. Poruszanie się pojazdami gąsienicowymi po ulicach i drogach publicznych bez używania nakładek gumowych jest zabronione (art. 12 ust. 6 umowy SOFA Supplemental, art. 13 ust. 6 umowy RP-RFN) [12]. Ze względu na wymogi ochrony środowiska niebojowe i administracyjne pojazdy sił zbrojnych sił zbrojnych USA w Polsce mogą używać tylko takich paliw, smarów i dodatków, które spełniają standardy użytkowania na terytorium RP i są używane przez polskie siły zbrojne w podobnych pojazdach. W przypadku pojazdów bojowych, Stany Zjednoczone używają paliw, smarów i dodatków spełniających standardy NATO, przy czym dążą do używania paliw, smarów i dodatków najbardziej przyjaznych środowisku, które nie zagrażają bezpieczeństwu personelu, użytkowaniu pojazdu ani w inny sposób nie narażają na szwank wykonania misji. USA mają obowiązek corocznego informowania władz polskich o składzie paliw, smarów i dodatków używanych na terytorium RP (art. 12 ust. 6 umowy SOFA Supplemental). Podobną regulację zawiera art. 9 ust. 5 umowy RP-RFN, wymagając używania paliw, smarów i dodatków zawierających zredukowaną ilość czynników zanieczyszczających i zobowiązując strony umowy do przestrzegania przepisów państwa przyjmującego dotyczących ograniczenia hałasu i emisji spalin, o ile nie będzie to oznaczać niewspółmiernego ograniczenia. Pojazdy obcych sił zbrojnych których status jest określony w umowach międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, są, na terytorium RP, zwolnione z obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia (np. zgodnie z art. 10 ust. 4 umowy SOFA Supplemental pojazdy służbowe sił zbrojnych USA w Polsce podlegają samoubezpieczeniu przez Stany Zjednoczone). Przewóz osób może odbywać się przeznaczonymi lub przystosowanymi do tego celu pojazdami Sił Zbrojnych. Liczba osób przewożonych w pojazdach, powinna odpowiadać liczbie miejsc lub stanowisk w tych pojazdach, a ich łączna waga nie może przekraczać dopuszczalnej ładowności pojazdu. Możliwe jest także przewożenie osób w pozycji siedzącej samochodami ciężarowymi na skrzyni ładunkowej, której burty są zamknięte i zabezpieczone przed samoczynnym otwarciem, pod warunkiem że: osoby nie zajmują miejsca między ładunkiem a kabiną kierowcy; łączna waga przewożonych osób nie przekracza dopuszczalnej ładowności pojazdu; pojazd nie przekracza prędkości 50 km/h. Dopuszcza się przewóz do pięciu osób tylko w pierwszej przyczepie, pod warunkiem że: osoby nie zajmują miejsca między ładunkiem a przednią ścianą przyczepy; osoby siedzą na podłodze, której burty są zamknięte i zabezpieczone przed samoczynnym otwarciem; zespół pojazdów nie przekracza prędkości 20 km/h. Zabroniony jest przewóz łącznie osób z towarami niebezpiecznymi lub innym ładunkiem, jeśli z uwagi na swoje właściwości lub budowę może zagrozić bezpieczeństwu tych osób. 3.3. Oznakowanie kolumny wojskowej W zakresie oznakowania kolumn wojskowych obowiązują standardy NATO (AMovP-1 Przepisy i procedury przemieszczenia (transportu) drogowego oraz agencje i personel kierowania ruchem). Przewidują one oświetlenie i oflagowanie pojazdów. Światła mijania wszystkich pojazdów poruszających się w kolumnie muszą być włączone. Wymaga się, by pierwszy i ostatni pojazdy 48

każdego elementu kolumny (grupy pojazdów) miały wystawione niebieską flagę zamocowaną z przodu po lewej stronie (nie dotyczy to przejazdu pojedynczej kolumny). Pojazd dowódcy kolumny oznacza się biało-czarną flagą zamocowaną także po lewej stronie z przodu. Z kolei uszkodzony pojazd oznacza się żółtą flagą, widoczną dla nadjeżdżających. Na pierwszym pojeździe z przodu, po lewej stronie oraz ostatnim pojeździe kolumny z tyłu, po lewej stronie umieszcza się specjalną tablicę do oznaczania kolumn pojazdów wojskowych. W przypadku przejazdu kolumny po drodze ekspresowej lub autostradzie na pojazdach, dodatkowo umieszcza się ostrzegawczy sygnał świetlny błyskowy barwy żółtej, widoczny z odległości co najmniej 150 m przy dobrej przejrzystości powietrza. Sygnał umieszczony na pierwszym pojeździe powinien być widoczny co najmniej z przodu i z boków pojazdu, a sygnał umieszczony na ostatnim pojeździe powinien być widoczny co najmniej z tyłu i z boków pojazdu (wymóg ten nie ma zastosowania podczas pilotowania kolumny przez oznakowane pojazdy żandarmerii wojskowej lub wojskowej regulacji ruchu). Przemieszczające się kolumny zobowiązane są przestrzegać przepisy państw, na których terytorium odbywa się przemieszczenie. W przypadku państw Sojuszu Północnoatlantyckiego przepisy te muszą być zgodne z wymaganiami NATO, choć mogą wprowadzać dodatkowe uregulowania W Polsce obowiązuje w powyższym zakresie rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Obrony Narodowej z dnia 2 października 2002 r. w sprawie sposobu organizacji i oznakowania kolumn pojazdów jednostek podporządkowanych Ministrowi Obrony Narodowej (Dz.U.02.189.1585). Zgodnie z tym aktem liczba pojazdów w kolumnie nie może przekraczać 20, a jeżeli kolumna składa się wyłącznie z samochodów osobowych, to 30 pojazdów. Przepisu tego nie stosuje się jednak w razie przejazdu kolumny pojazdów w związku z działaniami mającymi na celu zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz realizacji zadań związanych z obronnością państwa. Odległość między jadącymi kolumnami pojazdów nie może być mniejsza niż 500 m, a między kolumnami w czasie postoju 200 m. W każdym pojeździe musi być wyznaczony dowódcy pojazdu. Każda kolumna jest zidentyfikowana przez numer, określany jako numer pozwolenia na przejazd drogowy. Pozwala on na identyfikację kolumny na całej trasie przemieszczenia, w tym również przy przekraczaniu granic państwowych. Numer ten powinien być, przy użyciu kontrastowego koloru, umieszczony po obu stronach każdego pojazdu. Wymaga się, by był on czytelny z ziemi, z odległości minimum 6 m przy świetle dziennym i pozostawał czytelny przy każdej pogodzie, przez cały okres przemieszczenia. Po zakończeniu przejazdu musi on być usunięty. 3.4. Pilotowanie i zabezpieczanie przejazdu kolumn wojskowych W trakcie przejazdu transportu wojskowego możliwe jest jego pilotowanie. Pod tym pojęciem rozumie się zespół czynności wykonywanych na drodze publicznej mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa ruchu podczas trwania przejazdu pojazdu nienormatywnego lub kolumny pojazdów. W Polsce pilotowanie wykonuje Żandarmeria Wojskowa albo pododdziały regulacji ruchu sił zbrojnych RP. O potrzebie pilotowania Żandarmeria Wojskowa powinna zostać zawiadomiona w terminie nie krótszym niż siedem dni przed planowanym rozpoczęciem przejazdu. Zadanie to Żandarmeria Wojskowa albo pododdziały regulacji ruchu sił zbrojnych RP wykonują zasadniczo na terytorium RP, choć, w wypadku istnienia odpowiednich regulacji w zawartych umowach międzynarodowych, możliwe jest jego pełnienie, w stosunku do polskich żołnierzy i środków transportowych, także poza granicami państwa. Wymóg pilotowania przez jeden dodatkowy pojazd dotyczy pojazdu, który jest dłuższy niż 23 m, szerszy niż 3,2 m i wyższy niż 4,5 m. Z kolei, pojazdy dłuższe niż 28 m, szersze niż 3,6 m i wyższe niż 4,7 m powinny być pilotowane przez dwa pojazdy poruszające się z przodu i z tyłu pojazdu. W obu przypadkach pilotowane są pojazdy specjalne nienormatywne, czyli pojazdy lub zespół pojazdów specjalnych, używanych do celów specjalnych oraz używanych w związku z przewozem pojazdów specjalnych, których masa, naciski osi lub wymiary wraz z ładunkiem lub bez ładunku są większe od dopuszczalnych, przewidzianych dla danej drogi w przepisach określających warunki techniczne pojazdów oraz określonych w art. 61 ust. 6, 8 i 10 ustawy prawo o ruchu drogowym. Ruch takich pojazdów jest dopuszczalny jedynie pod 49

warunkiem uzyskania zezwolenia. Może być ono wydane na czas nieokreślony, określony lub na jednokrotny przejazd. Obowiązkowi pilotowania podlegają ponadto: 1) kolumna pojazdów specjalnych nienormatywnych licząca sześć i więcej pojazdów. Podlega ona pilotowaniu przez dwa pojazdy poruszające się z przodu i z tyłu kolumny; 2) pojazd gąsienicowy, z wyjątkiem pojazdów na gąsienicach gumowych; 3) pojazd wyposażony tylko w jedno światło drogowe lub mijania, w światło obrysowe lub odblaskowe, niebędący pojazdem jednośladowym, poruszający się w warunkach niedostatecznej widoczności. Pilot jest osobą, która może wydawać polecenia i sygnały innym uczestnikom ruchu drogowego. Odpowiada także za zapewnienie bezpieczeństwa ruchu oraz minimalizację utrudnień w ruchu drogowym w czasie przejazdu pojazdu. W sytuacji, kiedy zaistnieje nieprzewidziane, istotne utrudnienie w ruchu drogowym lub zagrożenie jego bezpieczeństwa, pilotowanie pojazdów należy przerwać. Decyzję o przerwaniu i wznowieniu pilotowania pojazdów podejmuje pilot. Postój pojazdów specjalnych nienormatywnych odbywa się poza jezdnią i poboczem drogi oraz poza terenem zabudowanym (z wyjątkiem kompleksów wojskowych, policyjnych i Straży Granicznej) [3,7]. Zabezpieczenie przejazdu kolumn wojskowych może mieć charakter zabezpieczenia bojowego i zabezpieczenia logistycznego. Pierwszy rodzaj zabezpieczenia stosowany jest w trakcie konfliktu zbrojnego. Bojowe ubezpieczenia przejazdu organizuje się w celu zapewnienia płynności ruchu kolumn i grup pojazdów po drogach oraz zapewnienia sprawnego wejścia do walki przemieszczających się wojsk w wypadku nieoczekiwanego zetknięcia się z przeciwnikiem, którego dysponowanymi siłami nie mogą pokonać. Zabezpieczenie logistyczne związane jest z obsługą transportu o charakterze technicznym (np. tankowanie paliwa, naprawa uszkodzonych pojazdów), medycznym (pomoc medyczna rannym i chorym w czasie przejazdu), a także z wyżywieniem wojsk podczas przejazdu. Istotne jest również zapewnienie łączności i koordynacji ruchu wojsk. Zapewnić ją ma m.in. system meldunkowy. W ramach NATO obowiązują dwa zasadnicze meldunki: Meldunek o Przemieszczeniu Wojsk (Deployment Report DEPLOYREP) oraz; Meldunek Oceny Sytuacji Transportowej i Ruchu Wojsk (Movement Assessment Report MOVASSESSREP). 3.5. Warunki techniczne pojazdów Ogólne przepisy wynikające z ustawy prawo o ruchu drogowym i dotyczące wymagań technicznych pojazdów, nie znajdują zastosowania do pojazdów Sił Zbrojnych RP używanych do celów specjalnych (pod pojęciem tym rozumie się pojazdy samochodowe przystosowane w sposób szczególny do przewozu osób lub ładunków i używane przez Siły Zbrojne RP). W tym zakresie obowiązuje rozporządzenie Ministrów Obrony Narodowej oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 9 czerwca 2005 r. w sprawie warunków technicznych pojazdów specjalnych i pojazdów używanych do celów specjalnych Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.05.116.974). Odrębny od ogólnych wymogów jest także system rejestrowania samochodów wojskowych i dokonywania przeglądów technicznych. W przypadku pojazdów i przyczep należących do obcych sił zbrojnych zasadniczo uznaje się dowody rejestracyjne i licencje wydane przez władze państwa wysyłającego. Postanowienia takiej treści zawiera m.in. art. 10 ust. 1 umowy RP-RFN i art. 10 umowy RP-USA (SOFA Supplemental). Drugi z wymienionych przepisów rozróżnia jednak pojazdy niebojowe (określone przez siły zbrojne Stanów Zjednoczonych jako pojazdy non-tactical ) i pojazdy bojowe (pojazdy tactical ). Pojazdy niebojowe oraz przyczepy są dopuszczane do ruchu na terytorium RP, pod warunkiem, że są one zaopatrzone w tablice rejestracyjne z numerem rejestracyjnym, a kierujący pojazdem posiada przy sobie lub w pojeździe wydany przez właściwe władze dokument potwierdzający dokonanie rejestracji pojazdu oraz ważne badanie techniczne. Przewidziano jednak, że właściwe organy polskie mogą, na wniosek władz wojskowych Stanów Zjednoczonych, rejestrować i wydawać polskie tablice rejestracyjne i dowody rejestracyjne dla służbowych pojazdów niebojowych sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych oraz dla prywatnych pojazdów członków sił zbrojnych, personelu cywilnego i członków rodzin zgodnie z odpowiednimi przepisami prawa RP oraz ustalonymi odstępstwami technicznymi. Za rejestrację może zostać 50

pobrana opłata nominalna celem pokrycia kosztów administracyjnych. Procedury rejestracji pojazdów i lista odstępstw technicznych mogą zostać określone w porozumieniu wykonawczym do umowy SOFA Supplemental. Z kolei pojazdy bojowe sił zbrojnych USA nie wymagają tablic rejestracyjnych, jednak mają być zaopatrzone w stosowne oznaczenia i dokumentację. Szczegóły dotyczące właściwej dokumentacji oraz dowodu ważnego badania technicznego mogą zostać w przyszłości uzgodnione w porozumieniu wykonawczym do umowy SOFA Supplemental. Polska ustawa o zasadach pobytu wojsk obcych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zasadach ich przemieszczania się przez to terytorium potwierdza w art. 19 ust. 1, że pojazdy wojsk obcych, zarejestrowane i dopuszczone do ruchu drogowego na podstawie przepisów obowiązujących w państwie, do którego należą, oraz opatrzone wyraźnie znakiem wskazującym na państwo rejestracji, są dopuszczone do ruchu na terytorium RP, zgodnie z prawem polskim. 3.6. Transport materiałów niebezpiecznych Państwa wprowadzają ograniczenia co do przewozu towarów niebezpiecznych, do których zalicza się m.in.: materiały i przedmioty wybuchowe; gazy; materiały ciekłe zapalne; materiały stałe zapalne; materiały samozapalne; materiały, wytwarzające w zetknięciu z wodą gazy zapalne; materiały utleniające; nadtlenki organiczne; materiały trujące; materiały zakaźne; materiały promieniotwórcze; materiały żrące. Zasadą jest, że na przewóz takich towarów wymagane jest uzyskanie zezwolenia państwa, przez którego terytorium ma odbywać się transport. Przewóz towarów niebezpiecznych w ramach NATO regulują porozumienia standaryzacyjne (STANAGI) 4123 i 4441. W szerszym ujęciu obowiązują przepisy umowy europejskiej dotyczącej międzynarodowego transportu drogowego towarów niebezpiecznych ADR wraz z załącznikami do umowy (załącznik A Przepisy dotyczące towarów i przedmiotów niebezpiecznych, załącznik B Przepisy dotyczące pojazdów i przewozu ) [9]. W Polsce przyjęto w tym zakresie ustawę o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych (Dz.U.02.199.1671) do której przyjęto stosowne rozporządzenie [8]. Określa ona zasady przewozu drogowego towarów niebezpiecznych, wymagania w stosunku do kierowców i innych osób wykonujących czynności związane z tym przewozem, zasady dokonywania oceny zgodności ciśnieniowych urządzeń transportowych oraz organy właściwe do sprawowania nadzoru i kontroli w tych sprawach. W art. 5 przewiduje zarazem, że od wymogów ustawy możliwe będą odstępstwa w razie przewozu towarów niebezpiecznych pojazdami będącymi w dyspozycji sił zbrojnych RP. Odstępstwa te możliwe są w przypadkach uzasadnionych względami obronności państwa lub koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz na warunkach, określonych w specjalnych umowach dwustronnych lub wielostronnych. Stosowne regulacje w tej kwestii przyjęto w drodze rozporządzeń [5,6] oraz wewnętrznych regulacji MON [3]. Specjalną rolę przy transporcie wojskowym odgrywa przewóz amunicji i materiałów wybuchowych, z którym mogą wiązać się dodatkowe wymagania przewozowe (np. w zakresie budowy, wyposażenia i sposobu oznakowania pojazdów obarczonych takim ładunkiem). Podkreślić należy, że zgodnie z art. VI umowy NATO SOFA członkowie sił zbrojnych obcego państwa mogą posiadać i nosić broń na terytorium innego państwa sojuszniczego pod warunkiem, że są do tego upoważnieni na mocy wydanych im rozkazów. WNIOSKI Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić, że istniejące regulacje prawne, przyjmowane na szczeblu międzynarodowym oraz krajowym polskim, szczegółowo normują poszczególne aspekty planowania i realizacji wojskowych przewozów drogowych. Ważnym motywem ich przyjmowania jest konieczność zapewnienia bezpieczeństwa w transporcie wojskowym. Problem pozostaje niekiedy nie tyle brak przepisów, czy ich niejasność, ile konieczność skrupulatnego egzekwowania. Nie da się także abstrahować od faktu, że organizacja transportu oraz kwestie związane z jego bezpieczeństwem są wynikiem wspólnych, podejmowanych w ramach Sojuszu Północnoatlantyckiego uzgodnień i zobowiązań. Streszczenie Artykuł analizuje prawne aspekty związane z zapewnianiem bezpieczeństwa w ruchu drogowym obcych 51

transportów wojskowych przemieszczających się przez terytorium Polski. Strukturę artykułu wyznaczają poszczególne etapy przemieszczenia drogowego, poczynając od warstwy planistycznej, poprzez wydawanie zgody na transport drogowy i jego realizację. Pracę zamykają krótkie wnioski. Legal aspects of security in traffic of foreign military transport on the Polish territory Abstract The article analyzes the legal aspects relating to security in traffic of foreign military transports moving through Polish territory. The structure of the article is composed of three parts, corresponding to various stages of road military movement, from the planning to the execution phase. The last part of the article contains brief conclusions. BIBLIOGRAFIA 1. Decyzja Ministra Obrony Narodowej Nr 65/MON z dnia 23 lutego 2006 r. w sprawie wydawania zgody na przemieszczanie się wojsk obcych transportem lądowym przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.Urz.MON.2006.4.49). 2. Porozumienie pomiędzy Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej w odniesieniu do statusu wojskowego i cywilnego personelu delegowanego do instytucji Unii Europejskiej, sztabów i sił które mogą być dostępne dla Unii Europejskiej w kontekście przygotowania i wykonywania zadań związanych z art. 17(2) Traktatu o Unii Europejskiej, włączając ćwiczenia, oraz wojskowego i cywilnego personelu Państw Członkowskich oddanego do dyspozycji Unii Europejskiej do działania w tym kontekście (EU SOFA) (OJ C 321/6 z 31.12.2003). 3. Rozkaz nr 1380/Log./STiRW-CKRW Szefa Sztabu Generalnego WP z dnia 31.12.2007 r. w sprawie wydawania Pozwoleń na przejazdy drogowe pojazdów specjalnych nienormatywnych, pojazdów przewożących towary niebezpieczne i kolumn pojazdów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz wojsk obcych. 4. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 18 lutego 2004 r. w sprawie kontroli ruchu drogowego i kierowania ruchem drogowym przez Żandarmerię Wojskową i wojskowe organy porządkowe oraz warunków i trybu współdziałania Żandarmerii Wojskowej z Policją w prowadzeniu ewidencji kierowców naruszających przepisy ruchu drogowego (Dz.U.04.40.364). 5. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 września 2012 r. w sprawie wydawania zezwoleń wojskowych na przejazd drogowy pojazdów przewożących towary niebezpieczne (Dz.U.2012.1257). 6. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 9 listopada 2012 r. w sprawie warunków krajowego przewozu towarów niebezpiecznych środkami transportu należącymi do Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej lub środkami transportu, za które Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej są odpowiedzialne (Dz.U.2012.1364). 7. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej, Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 października 2007 r. w sprawie warunków poruszania się po drogach pojazdów specjalnych, pojazdów używanych do celów specjalnych oraz pojazdów używanych w związku z przewozem pojazdów specjalnych Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Policji, Straży Granicznej oraz pojazdów straży pożarnej biorących udział w akcjach ratowniczych, a także warunków przewozu osób pojazdami Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Policji, Straży Granicznej, Służby Więziennej oraz straży pożarnej (Dz.U.07.201.1454). 8. Rozporządzenie Ministra Transportu z dnia 4 czerwca 2007 r. w sprawie towarów niebezpiecznych, których przewóz drogowy podlega obowiązkowi zgłoszenia (Dz.U.07.107.742). 9. Umowa europejska dotycząca międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR), sporządzonej w Genewie dnia 30 września 1957 r. (Dz. U.2002.194.1629). 52

10. Umowa między Państwami-Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego a innymi państwami uczestniczącymi w Partnerstwie dla Pokoju, dotycząca statusu ich sił zbrojnych, oraz jej Protokół dodatkowy (Dz.U.1998.97.605), PdP SOFA. 11. Umowa między Państwami-Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego dotycząca statusu ich sił zbrojnych, sporządzona w Londynie dnia 19 czerwca 1951 r. (Dz.U.00.21.257), NATO SOFA. 12. Umowa między Rządem RP a Rządem Republiki Federalnej Niemiec o czasowym pobycie członków sił zbrojnych RP i członków sił zbrojnych RFN na terytorium drugiego państwa (Dz.U.2002.206.1750), umowa RP-RFN. 13. Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki o statusie sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych Ameryki na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podpisana w Warszawie dnia 11 grudnia 2009 r. (Dz.U.10.66.422), SOFA Supplemental. 53