Przewóz towarów niebezpiecznych (cz. 1) dodatkowe badanie techniczne pojazdów

Przewóz towarów niebezpiecznych (cz. 1) dodatkowe badanie techniczne pojazdów data aktualizacji: 2019.01.21 Rys. 1. Pojazd-bateria do przewozu gazów (źródło: Bosmal) Transport towarów niebezpiecznych podlega szczególnym rygorom w zakresie dopuszczenia ich do przewozu, klasyfikacji, opakowania i wymagań odnoszących się do pojazdu, kierowcy oraz realizacji przewozu. 1. Podstawowe pojęcia i definicje ADR umowa europejska dotycząca międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych, sporządzona w Genewie 30 września 1957 r. wraz ze zmianami. Towar niebezpieczny materiał (substancja, preparat, mieszanina, odpad itp.) lub przedmiot (wyrób zawierający materiał niebezpieczny), których przewóz regulowany jest umową ADR. Numer UN (ONZ) czterocyfrowy numer identyfikacyjny materiału lub przedmiotu (nadany przez ekspertów ONZ). Jednostka transportowa pojazd samochodowy bez przyczepy lub zespół pojazdów składający się z samochodu i przyczepy (naczepy). Pojazd każdy pojazd kompletny, niekompletny lub skompletowany przeznaczony do przewozu drogowego towarów niebezpiecznych. Pojazd kompletny pojazd, który nie wymaga dalszej kompletacji (np. powstały w wyniku jednoetapowego procesu budowy: furgon, samochód ciężarowy, ciągnik, przyczepa). Pojazd niekompletny pojazd, który wymaga dalszej kompletacji, w co najmniej jednym etapie (np. podwozie z kabiną, podwozie przyczepy). Pojazd skompletowany pojazd powstały w wyniku wieloetapowego procesu budowy (np. podwozie

lub podwozie z kabiną zabudowane nadwoziem). Pojazd odkryty pojazd, którego podłoga nie ma żadnej nadbudowy lub jest zaopatrzona tylko w burty boczne i tylną. Pojazd przykryty opończą pojazd odkryty wyposażony w opończę w celu ochrony załadowanego towaru. Pojazd zamknięty pojazd z nadwoziem, które można zamknąć. Cysterna zbiornik wraz z jego wyposażeniem obsługowym i konstrukcyjnym (np. cysterna stała, cysterna odejmowalna lub przenośna, kontener-cysterna, element pojazdu-baterii, wieloelementowy kontener do gazu MEGC). Pojazd-cysterna pojazd przeznaczony konstrukcyjnie do przewozu cieczy, gazów, materiałów sproszkowanych lub granulowanych, zawierający jedną lub kilka cystern stałych bądź zbiorniki wraz z ich wyposażeniem i elementami łączącymi z pojazdem. Pojazd-bateria (rys. 1) pojazd zawierający elementy połączone kolektorem, przymocowane na stałe do tego pojazdu. MEGC (rys. 2) wieloelementowy kontener do gazu, składający się z elementów połączonych kolektorem i umocowanych na ramie. Kontener-cysterna urządzenie transportowe odpowiadające określeniu kontenera, zawierające zbiornik wraz z wyposażeniem, przeznaczone do przewozu gazów, materiałów ciekłych, sproszkowanych lub granulowanych, o pojemności większej niż 0,45 m3 (450 litrów). Pojazd FL: - pojazd przeznaczony do przewozu materiałów ciekłych o temperaturze zapłonu nie wyższej niż 600C (z kilkoma wyjątkami) w cysternach stałych lub odejmowalnych o pojemności większej niż 1 m3 oraz w kontenerach-cysternach lub cysternach przenośnych o pojemności jednostkowej powyżej 3 m3, - pojazd przeznaczony do przewozu gazów palnych w cysternach stałych lub odejmowalnych o pojemności większej niż 1 m3 oraz w kontenerach-cysternach, cysternach przenośnych lub MEGC o pojemności jednostkowej powyżej 3 m3, - pojazd-bateria przeznaczony do przewozu gazów palnych o pojemności całkowitej większej niż 1 m3, - pojazd przeznaczony do przewozu nadtlenku wodoru (roztwór wodny stabilizowany o zawartości nadtlenku wodoru powyżej 60%) w cysternach stałych lub odejmowalnych o pojemności większej niż 1 m3 oraz w kontenerach-cysternach lub cysternach przenośnych o pojemności jednostkowej powyżej 3 m3. Pojazd AT: - pojazd inny niż pojazd FL, EX/III lub MEMU, przeznaczony do przewozu towarów niebezpiecznych w cysternach stałych lub odejmowalnych o pojemności powyżej 1 m3 oraz w kontenerachcysternach, cysternach przenośnych lub MEGC o pojemności jednostkowej powyżej 3 m3, - pojazd-bateria inny niż pojazd FL, o pojemności całkowitej powyżej 1 m3. Pojazd EX/II pojazd przeznaczony do przewozu materiałów wybuchowych i przedmiotów z materiałami wybuchowymi (klasy 1). Pojazd EX/III pojazd inny niż pojazd EX/II, przeznaczony do przewozu materiałów wybuchowych i przedmiotów z materiałami wybuchowymi (klasy 1). Pojazd MEMU (rys. 3) ruchoma jednostka do wytwarzania materiałów wybuchowych, tj. jednostka lub pojazd z zamontowaną jednostką do wytwarzania materiałów wybuchowych z towarów niebezpiecznych, które nie są materiałami wybuchowymi, i ładowania ich do otworów strzałowych: - składa się z cystern, kontenerów do przewozu luzem, aparatury do wytwarzania, pomp i innego wyposażenia, - może posiadać specjalne przedziały ładunkowe na materiały wybuchowe i przedmioty z materiałami wybuchowymi w sztukach przesyłek, - ma spełniać wymagania takie jak pojazd EX/III.

Zatwierdzony typ pojazdu pojazd zatwierdzony zgodnie z Regulaminem 105 EKG ONZ. Zatwierdzenie ADR świadectwo wydane przez właściwą władzę oznaczające, że pojazd przeznaczony do przewozu towarów niebezpiecznych spełnia odpowiednie wymagania techniczne dla pojazdu typu FL, AT, EX/II, EX/III lub MEMU. Właściwa władza władza albo inny organ upoważniony w każdym państwie zgodnie z prawem krajowym. 2. Obowiązujące akty prawne Przewóz towarów niebezpiecznych reguluje europejska umowa dotycząca międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR) [1]. Drugim obowiązującym aktem prawnym jest ustawa o przewozie towarów niebezpiecznych [2], która określa zasady prowadzenia działalności w zakresie krajowego i międzynarodowego przewozu drogowego, koleją i żeglugą śródlądową towarów niebezpiecznych oraz organy i jednostki realizujące zadania związane z tym przewozem. ADR składa się z przepisów wprowadzających (właściwej umowy) oraz dwóch załączników technicznych A i B podzielonych na dziewięć części tematycznych. Załącznik A zawiera wymagania dotyczące materiałów, opakowań i warunków przewozu, natomiast w załączniku B określono wymagania dotyczące pojazdów i załogi. Z powodu znacznej objętości załączników A i B oraz dużego stopnia trudności tekstu wprowadzono jednolity system oznaczania poszczególnych przepisów (np. numer 2.2.3.1.5 oznacza część 2, dział 2, rozdział 3, podrozdział 1, punkt 5). Załącznik A składa się z siedmiu części (1-7), a załącznik B z dwóch (8-9). Głównych adresatów poszczególnych części załączników podano w tabeli 1. Konwencja ADR jest aktualizowana w okresach dwuletnich, zawsze w roku nieparzystym, z zachowaniem 6-miesięcznego okresu przejściowego. Materiałom i przedmiotom niebezpiecznym zostały przypisane czterocyfrowe numery identyfikacyjne UN (np. benzyna 1203, olej napędowy 1202). Centralną częścią przepisów ADR jest umieszczona w dziale 3.2 części 3 tabela A zawierająca numeryczną listę towarów niebezpiecznych. Została ona opracowana tak, aby wszystkie informacje dotyczące tego samego numeru identyfikacyjnego materiału znajdowały się w jednym wierszu tabeli. Tabela A zawiera nie tylko towary dopuszczone do transportu masowego, lecz również wszystkie pozostałe materiały i przedmioty niebezpieczne przewożone w małych opakowaniach. Ze względu na zagrożenie dominujące towary niebezpieczne zostały podzielone na trzynaście klas (tabela 2). Poszczególne klasy charakteryzują grupę chemiczną, do której należy dany towar, lub jego właściwość fizykochemiczną. Natężenie zagrożenia dominującego określa grupa pakowania. Oprócz zagrożenia dominującego towar niebezpieczny może charakteryzować się zagrożeniem dodatkowym, opisanym kodem klasyfikacyjnym (np. CF2). Dzięki klasyfikacji towarów niebezpiecznych możliwy jest właściwy dobór warunków przewozu (tj. pojazdu, cysterny, opakowania), gwarantujący jego bezpieczeństwo. Ze względu na przewóz towary niebezpieczne dzieli się na trzy grupy: niedopuszczone do przewozu (przewóz zabroniony), dopuszczone do przewozu zgodnie z przepisami ADR, zwolnione z obowiązku stosowania przepisów ADR (nie podlegają ADR). Rozróżnia się następujące sposoby przewozu towarów niebezpiecznych: - przesyłki w sztukach, tzn. w opakowaniach transportowych (bębny, kanistry, butle, skrzynie, pojemniki itp.) lub bez opakowań w przypadku niektórych przedmiotów dla towarów klasy 1 wymagany jest pojazd typu EX/II, EX/III lub MEMU, dla innych klas nie wymaga się pojazdu o określonym typie, - luzem, tzn. bez opakowania, bezpośrednio w skrzyni ładunkowej pojazdu lub w kontenerze; sposób ten jest dozwolony wyłącznie dla materiałów stałych i próżnych opakowań dla pojazdów brak szczególnych wymagań, - w cysternach, tzn. w dużych zbiornikach transportowych, którymi mogą być cysterny stałe, odejmowalne, kontenery-cysterny, baterie naczyń lub wieloelementowe kontenery do gazu (MEGC) wymagany jest pojazd typu FL lub AT (w zależności od rodzaju towaru i cysterny).

Tabela 1. Główni adresaci poszczególnych części przepisów ADR Tabela 2. Klasy towarów niebezpiecznych

3. Pojazdy wymagające dodatkowych badań technicznych Do przewozu towarów niebezpiecznych mogą być użyte pojazdy samochodowe (z wyjątkiem motocykli) i ciągnięte przez nie przyczepy lub naczepy. Zespół pojazdów stanowiący jednostkę transportową może zawierać tylko jedną przyczepę lub naczepę. Do przewozu większości towarów niebezpiecznych używa się zwykłych pojazdów (bez zmian konstrukcyjnych, niewymagających dodatkowych badań technicznych). Odpowiednie opakowanie transportowe, właściwie zabezpieczone, stanowi wystarczającą gwarancję bezpiecznego transportu. W niektórych przypadkach wskazuje się określony rodzaj pojazdu (np. przykryty, zamknięty). Pojazdy przewożące materiały niebezpieczne powinny być odpowiednio oznakowane i wyposażone (w przypadku przekroczenia określonej dla każdego towaru ilości). Specjalne cechy konstrukcyjne są wymagane jedynie w pojazdach przewożących materiały wybuchowe klasy 1 (pojazdy typu EX/II, EX/III, MEMU) oraz w pojazdach z cysternami (pojazdy typu FL i AT). Jeżeli do określonego rodzaju przewozu musi być użyty pojazd o specjalnych cechach konstrukcyjnych, to takie wymaganie zawarte jest w kolumnie 14 listy towarów niebezpiecznych (tabela A). Zatwierdzenie typu pojazdu (EX/II, EX/III, MEMU, FL i AT) odbywa się na wniosek producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela. Właściwą władzą jest w tym zakresie minister właściwy ds. transportu, a jednostką wykonującą badania Instytut Transportu Samochodowego (ITS). 3.1. Pojazdy typu EX/II, EX/III Pojazd EX/II powinien być tak zaprojektowany, zbudowany i wyposażony, aby przewożone materiały wybuchowe były zabezpieczone przed zagrożeniami zewnętrznymi i wpływami atmosferycznymi. Powinien być zamknięty lub przykryty opończą wykonaną z materiału odpornego na rozdarcie, trudno zapalnego i nieprzepuszczalnego. Opończa powinna być napięta tak, aby zakrywała skrzynię ładunkową ze wszystkich stron. W pojeździe zamkniętym przedział ładunkowy nie może mieć okien, a wszystkie otwory powinny być wyposażone w zamykane, szczelne drzwi lub pokrywy. Kabina kierowcy powinna być oddzielona pełną ścianą od przedziału ładunkowego. Pojazd EX/III (rys. 4) ma być tak zaprojektowany, zbudowany i wyposażony, aby przewożone materiały wybuchowe były zabezpieczone przed zagrożeniami zewnętrznymi i wpływami atmosferycznymi. Powinien być zamknięty. Powierzchnia ładunkowa powinna być jednolita, a wszystkie szczeliny wypełnione. Dopuszcza się montowanie stałych punktów kotwiczenia. Wszystkie otwory mają być zamykane na zamki, a zamknięcia powinny być wykonane na zakładkę. Materiał przedziału ładunkowego musi być odporny na ciepło i ogień. Kabina kierowcy powinna być oddzielona pełną ścianą od przedziału ładunkowego. Niżej przedstawiono wybrane wymagania dla pojazdów typu EX/II i EX/III: a) ogrzewacze spalinowe: - mogą być instalowane tylko do ogrzewania kabiny kierowcy lub silnika, - mają spełniać wymagania podane w tabeli działu 9.2 (z wyjątkiem wymagań dotyczących tylko pojazdu FL), - wyłącznik ogrzewacza może być umieszczony poza kabiną kierowcy, - w przedziale ładunkowym nie można instalować: ogrzewacza spalinowego, zbiorników paliwa, źródeł energii, wylotów spalin powietrza potrzebnego do spalania lub ogrzewania; b) przedział ładunkowy i silnik: - silnik ma być umieszczony przed przednią ścianą przedziału ładunkowego, - dopuszcza się umieszczenie silnika pod przedziałem ładunkowym pod warunkiem, że ciepło wydzielane przez ten silnik nie spowoduje wzrostu temperatury wewnętrznej powierzchni przedziału ładunkowego powyżej 800C; c) zewnętrzne źródła ciepła układy wydechowe i inne elementy powinny być tak zbudowane i umiejscowione, aby wydzielane przez nie ciepło nie spowodowało wzrostu temperatury

wewnętrznej powierzchni przedziału ładunkowego powyżej 800C; d) wyposażenie elektryczne: - wewnątrz przedziału ładunkowego nie powinno się umieszczać żadnych przewodów elektrycznych, - instalacja elektryczna wewnątrz przedziału ładunkowego powinna być pyłoszczelna co najmniej na poziomie IP 54 (norma IEC 60529), - podczas przewozu przedmiotów grupy zgodności J należy zapewnić ochronę co najmniej na poziomie IP 65 (norma IEC 60529). 3.2. Pojazdy do przewozu w cysternach typu FL i AT Pojazd FL (rys. 5) jest przeznaczony do przewozu cieczy zapalnych (o temperaturze zapłonu nie wyższej niż 600C), gazów palnych i nadtlenku wodoru w cysternach stałych, cysternach odejmowalnych, kontenerach-cysternach, cysternach przenośnych lub MEGC. Pojazd AT jest to pojazd inny niż ten typu FL, EX/III lub MEMU, przeznaczony do przewozu towarów niebezpiecznych (np. trujących, żrących) w cysternach stałych, cysternach odejmowalnych, kontenerach-cysternach, cysternach przenośnych lub MEGC. Dalej opisano wybrane wymagania dla pojazdów do przewozu w cysternach typu FL i AT: a) wymagania dotyczące cystern określone rodzaje cystern mają spełniać odpowiednie wymagania przepisów ADR (sprawdza TDT), b) mocowania powinny być tak zaprojektowane, aby wytrzymały obciążenia statyczne i dynamiczne, występujące w normalnych warunkach przewozu, albo naprężenia minimalne określone w przepisach ADR, c) uziemienie pojazdów FL zbiorniki pojazdów-cystern FL oraz elementy pojazdu-baterii FL wykonane z metalu lub z tworzyw sztucznych wzmocnionych włóknem powinny być połączone z podwoziem za pomocą co najmniej jednego dobrego złącza elektrycznego, d) stateczność pojazdów-cystern całkowita szerokość powierzchni oparcia o podłoże powinna być równa nie mniej niż 90% wysokości środka ciężkości dla obciążonego pojazdu-cysterny, e) zabezpieczenie tyłu pojazdów: - pojazd ma być zaopatrzony na całej szerokości cysterny w zderzak dostatecznie zabezpieczający ją przed uderzeniem z tyłu (z pewnymi wyjątkami), - odległość między tylną ścianą cysterny a tylną częścią zderzaka powinna wynosić co najmniej 100 mm, f) ogrzewacze spalinowe mają spełniać wymagania podane w tabeli działu 9.2 (pkt 9.2.4.7.1, 9.2.4.7.2 i 9.2.4.7.5), a ponadto: - wyłącznik ogrzewacza może być umieszczony na zewnątrz kabiny kierowcy, - ogrzewacz może być wyłączany z zewnątrz przedziału ładunkowego, - dla pojazdów FL ogrzewacze spalinowe mają także spełniać wymagania podane w tabeli działu 9.2 (pkt 9.2.4.7.3 i 9.2.4.7.4), - w przepisach określono również inne szczegółowe ograniczenia związane z umieszczeniem elementów ogrzewacza w przedziale ładunkowym, g) wyposażenie elektryczne: - instalacja elektryczna pojazdów FL powinna spełniać wymagania podane w tabeli działu 9.2, - wyposażenie elektryczne pojazdów FL umieszczone w miejscach, w których występuje atmosfera wybuchowa w stopniu wymagającym specjalnych zabezpieczeń, musi być przystosowane do użycia w obszarach niebezpiecznych (spełnienie wymagań ogólnych i dodatkowych normy IEC 60079), - określono również szczegółowe wymagania dla wyposażenia elektrycznego stale zasilanego (umieszczonego poza strefami 0 i 1). Opis szczegółowych wymagań konstrukcyjnych dla pojazdów EX/II i EX/III oraz dla pojazdów z cysternami FL i AT zostanie przedstawiony w części 2 artykułu. Pojazdy typów EX/II, EX/III, MEMU, FL i AT podlegają corocznym badaniom technicznym w kraju ich rejestracji w celu potwierdzenia zgodności z odpowiednimi przepisami części 9 ADR oraz z ogólnymi

przepisami bezpieczeństwa (dotyczącymi oświetlenia, układów hamulcowych itp.). Badania techniczne tych pojazdów wykonują tylko okręgowe stacje kontroli pojazdów. Natomiast badania cystern i wystawianie świadectw dopuszczenia pojazdów ADR wykonuje Transportowy Dozór Techniczny (TDT). Inne pojazdy przewożące towary niebezpieczne nie wymagają dodatkowych badań technicznych i świadectw dopuszczenia. 4. Oznakowanie pojazdów Ze względu na rodzaj i stopień zagrożenia stwarzanego przez towary niebezpieczne wprowadzono zróżnicowane oznakowanie pojazdów: tablice ostrzegawcze bez numerów, tablice ostrzegawcze z numerami i nalepki ostrzegawcze. Wymagania dotyczące dodatkowego oznakowania umieszczanego na pojazdach przewożących towary niebezpieczne zawarto w dziale 5.3 przepisów ADR. 4.1. Tablice ostrzegawcze Jednostka transportowa (tj. pojazd samochodowy z przyczepą lub bez), przewożąca towary niebezpieczne, powinna być oznakowana z przodu i z tyłu prostokątnymi tablicami odblaskowymi barwy pomarańczowej. Wymiary tablicy 400x300 mm, szerokość czarnej ramki 15 mm. Dopuszcza się umieszczenie poziomej, czarnej linii biegnącej przez środek tablicy. W przypadkach uzasadnionych małymi wymiarami pojazdu lub jego konstrukcją dopuszcza się stosowanie tablic o wymiarach 300x120 mm, otoczonych czarną ramką o szerokości 10 mm. W przypadku przewozu towarów niebezpiecznych w cysternach lub luzem stosuje się tablice odblaskowe z numerami. Numer identyfikacyjny zagrożenia znajduje się w części górnej, a numer identyfikacyjny (UN) w części dolnej tablicy. Są one podane w kolumnach 1 i 20 tabeli A (lista towarów niebezpiecznych). Numery powinny być cyframi barwy czarnej o wysokości 100 mm, grubości linii 15 mm i oddzielone czarną poziomą linią o grubości 15 mm. W tabeli 3 przedstawiono wybrane tablice ostrzegawcze bez numerów i z numerami. Numer identyfikacyjny zagrożenia składa się z dwóch lub trzech cyfr. Cyfry te oznaczają następujące zagrożenia: - 2 emisja gazu spowodowana ciśnieniem lub reakcją chemiczną, - 3 zapalność materiałów ciekłych (pary) i gazów lub samonagrzewanie się materiałów ciekłych, - 4 zapalność materiałów stałych lub samonagrzewanie się materiałów stałych, - 5 działanie utleniające (wzmagające palenie), - 6 działanie trujące lub ryzyko zakażenia, - 7 działanie promieniotwórcze, - 8 działanie żrące, - 9 ryzyko samorzutnej i gwałtownej reakcji. Jeżeli numer identyfikacyjny zagrożenia składa się z dwóch takich samych cyfr (z wyjątkiem 99), to wskazują one na nasilenie głównego zagrożenia. Jeżeli zagrożenie może być dobrze określone jedną cyfrą, to po takiej cyfrze występuje 0. Jeżeli numer identyfikacyjny zagrożenia jest poprzedzony literą X, oznacza to, że materiał reaguje niebezpiecznie z wodą (nie wolno jej używać do gaszenia pożaru).

Tabela 3. Przykłady tablic ostrzegawczych bez numerów i z numerami 4.2. Nalepki ostrzegawcze Nalepkami ostrzegawczymi odpowiednimi do zagrożeń powinny być oznakowane na obu bokach i z tyłu pojazdy przewożące towary niebezpieczne: w cysternach stałych (pojazdy-cysterny), cysternach odejmowalnych lub luzem, w sztukach przesyłki (jedynie w przypadku towarów klas 1 i 7). Nalepek ostrzegawczych używa się także do oznakowania kontenerów. Wymagane numery nalepek wskazane są w kolumnie 5a tabeli A (lista towarów niebezpiecznych). Powinny być one umieszczone na podłożu o kontrastującym kolorze albo otoczone linią przerywaną lub ciągłą. Nalepki powinny mieć kształt kwadratu o wymiarach co najmniej 250 x 250 mm, ustawionego na wierzchołku. Wewnątrz nalepki, w odległości 12,5 mm od jej krawędzi, powinna przebiegać linia równoległa do tych krawędzi w kolorze symbolu zawartego na nalepce. Numery i litery znajdujące się na nalepkach powinny mieć wysokość co najmniej 25 mm. Poszczególne numery nalepek (rys. 6) oznaczają odpowiednio: - nr 1, 1.4, 1.5, 1.6 materiał wybuchowy i przedmiot z materiałem wybuchowym, - nr 2.1 gaz palny, - nr 2.2 gaz niepalny i nietrujący, - nr 2.3 gaz trujący, - nr 3 materiał ciekły zapalny, - nr 4.1 materiał stały zapalny, materiał smoreaktywny, materiał polimeryzujący i materiał stały wybuchowy odczulony, - nr 4.2 materiał podatny na samozapalenie, - nr 4.3 materiał wydzielający gazy palne w zetknięciu z wodą, - nr 5.1 materiał utleniający, - nr 5.2 nadtlenek organiczny, - nr 6.1 materiał trujący, - nr 6.2 materiał zakaźny, - nr 7A, 7B, 7C, 7E materiał promieniotwórczy, - nr 8 materiał żrący, - nr 9 różny materiał i przedmiot niebezpieczny. Nalepki mniejsze, o boku co najmniej 100 mm (z linią w odległości 5 mm od krawędzi), mogą być użyte jedynie w przypadku cystern o pojemności nie większej niż 3 m3, małych kontenerów, a także pojazdów przewożących towary klas 1 lub 7, jeżeli ich wielkość (konstrukcja) uniemożliwia umieszczenie nalepek większych.

dr inż. Kazimierz Sitek Literatura 1. ADR europejska umowa dotycząca międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (Dz. U. z 2017 r., poz. 1119). 2. Ustawa z 19 sierpnia 2011 r. o przewozie towarów niebezpiecznych (tekst jednolity Dz. U. z 2018 r., poz. 169) Źródło: https://warsztat.pl/drukujpdf/artykul/68506