NASZA GMINA GMINA WYZNANIOWA ŻYDOWSKA W KRAKOWIE LISTOPAD 2013 Nr 92 Pamiętamy Dawne i współczesne losy żydowskiego narodu Jodensavanne Pierre Jacques Benoit (1782-1854)
2 NASZA GMINA LISTOPAD 2013 LISTOPAD 2013 NASZA GMINA 3 Trzcina cukrowa, kakao i piraci Jodensavanne dawna żydowska enklawa w Ameryce Południowej Republika Surinamu to państwo w północno wschodniej części Ameryki Południowej, położone nad Oceanem Atlantyckim. Około 50 km na południe od jego stolicy - Paramaribo, nad rzeką Surinam, istniało kiedyś niezależne żydowskie terytorium zwane Jodensavanne. Żydzi przyjechali do Surinamu w roku 1650 z Barbados, sprowadzeni przez brytyjskiego generalnego gubernatora West Indies, lorda Francisa Willoughby z Parham. Niektóre źródła podają, że miało to na celu wzmocnienie gospodarki na plantacjach. Ale być może Żydzi przyjechali również z Pomeroon, które wówczas było częścią holenderskiej kolonii Essequibo (dziś Republika Gujany). W roku 1664 około dwustu sefardyjskich Żydów przyjechało z Kajenny (obecnie stolica Gujany Francuskiej). Nie była to więc społeczność jednorodna. Pierwszym liderem żydowskiej kolonizacji obu Ameryk był David Cohen Nassy (1612-1685), który nosił też nazwiska Joseph Nuñez de Fonseca i Christovão de Távora. Nassy mieszkał w holenderskiej Brazylii a później został patroon czyli profesjonalnym kolonizatorem, była to pozycja stworzona przez holenderską West India Company w 1629 r. aby promować kolonizację w Nowym Świecie. Patroons mieli administracyjne i prawne przewodnictwo w tych koloniach. Nassy postanowił stworzyć osadnictwo dla Żydów sefardyjskich, z których wielu podobnie jak on byli wcześniej tzw. nowymi chrześcijanami, czyli katolikami żydowskiego pochodzenia, którzy po przymusowym przejściu na chrześcijaństwo nadal określali się jako Żydzi lub potajemnie praktykowali judaizm. Chciał aby mogli oni powrócić do żydowskiej wiary na ziemi, gdzie uzyskali schronienie. Na początku wspólnota Davida Nassy nosiła nazwę Kongregacja z Kajenny. W 1665 r. Żydzi otrzymali ważne przywileje od angielskiego rządu kolonialnego: wolność wyznawania religii i pozwolenie na budowę synagogi, prawo do własności, prawo do posiadania własnego sądu i systemu edukacji, mogli też mieć swoje paramilitarne oddziały. W tym samym roku osadnicy narodowości żydowskiej dostali na własność kawałek ziemi blisko Cassipora Creek, zbudowano fot. Clint Jessurun Ruiny synagogi Bracha v Shalom fot. jodensavanne.sr.org tam skromną drewnianą synagogę i założono cmentarz. Później wspólnota przeniosła się na wzgórze, gdzie w 1685 r. wybudowali drugą synagogę nazwaną Bracha v Shalom (Błogosławieństwo i Pokój). Usytuowana była na wschodnim brzegu rzeki Surinam aby był dostęp do naturalnie płynącej wody niezbędnej do rytualnego oczyszczania. Synagoga miała 90 m długości, 40 m szerokości i 33 m wysokości. Została ona wykonana z cegły importowanej z Europy a podłoga była pokryta piaskiem, tak jak w synagogach istniejących w Paramaribo. Budynek był wykorzystywany jako Beit Kneset (miejsce kultu religijnego), Beit Din (sąd) oraz Beit Midrasz (dom nauki). Terytorium żydowskiego osadnictwa nosiło nazwę Jodensavanne. Holendrzy, którzy doszli do władzy po Anglikach utrzymali nadane przez nich uprawnienia. Jodensavanne była dla Żydów autonomiczną enklawą religijno kulturową, mieli jakby swoje państwo z własną jurysdykcją, był to jeden z niewielu przykładów przed powstaniem państwa Izrael, że Żydzi w diasporze mogli osiągnąć polityczną autonomię. Żydzi zajmowali się rolnictwem, zwłaszcza uprawą trzciny cukrowej, kawy, kakao oraz drewnem. fot. Clint Jessurun W 1684 r. Jodensavanne liczyło 105 żydowskich mężczyzn, 58 żydowskich kobiet i 69 dzieci, 543 męskich niewolników i 429 niewolników kobiet. Później przybyła tam również niewielka liczba aszkenazyjskich Żydów z Niemiec. W 1694 roku liczba Żydów mieszkających w Jodensavanne wzrosła do 570. W tym czasie posiadali 40 plantacji, były to głównie plantacje trzciny cukrowej, na których pracowało 9000 niewolników. W 1730 r. Surinam miał około 400 plantacji, z czego 115 było własnością Żydów. Przez kolejne sto lat Surinam był jedną z najbogatszych kolonii w Ameryce. W tym czasie społeczność Żydów z Jodensavanne po części finansowała zbudowanie synagogi dla Kongregacji Shearith Israel na Manhattanie Nowym Jorku. Podczas gdy na całym świecie w XVIII wieku członkom gmin żydowskich zakazano noszenia broni, w Jodensavanne istniało żydowskie wojsko i cywilna gwardia. Chociaż większość takich paramilitarnych
4 NASZA GMINA LISTOPAD 2013 LISTOPAD 2013 NASZA GMINA 5 grup w Surinamie słabo działała, to jedynie żydowska była dobrze zorganizowana, broniła ludzi przed grupami zbuntowanych niewolników, którzy regularnie atakowali żydowskich posiadaczy plantacji. W 1712 r. przypłynął francuski statek piracki pod wodzą niesławnego Cassarda, który napadał na wszystkie plantacje, w tym również dobrze prosperujące plantacje żydowskie. Łupem piratów padły ogromne ilości cukru, pieniądze i wielu niewolników. W dodatku w roku 1773 zbankrutował bank Deutz w Amsterdamie i to też sprawiło, że plantatorzy w Surinamie byli zrujnowani. Druga połowa XVIII wieku przyniosła jeszcze więcej kłopotów; antysemityzm, rewolty niewolnicze oraz bardzo wysokie procenty na pożyczki a przede wszystkim fakt, że w czasach Napoleona I zamieniono w Europie cukier trzcinowy na cukier z buraków. Ziemia stawała się coraz mniej żyzna, zwiększało się zagrożenie ze strony Maroons zbiegłych niewolników. Żydowscy kolonialiści zaczęli się pozbywać swoich plantacji, wyjeżdżali do stolicy Surinamu Paramaribo. W 1788 roku tylko 26% Żydów sefardyjskich mieszkało poza Paramaribo a w 1817 liczba ta spadła do 18%. Na początku XIX wieku, dokładnie w dniu 2 kwietnia 1825 roku wydano Dekret Królewski nr 149, na mocy którego zostały zniesione wszystkie przywileje, ulgi i wyjątki jakiejkolwiek natury dla Żydów w koloniach, odtąd obowiązywały ich takie same prawa jakie mieli inni mieszkańcy. W tym czasie w Jodensavanne mieszkało piętnaście ubogich rodzin a w 1827 zaledwie osiem. Tylko na żydowskie święta ludzie powracali do Jodensavanne. W roku 1832 wielki pożar spalił prawie wszystkie domy, które nigdy nie zostały odbudowane, osada popadła w zapomnienie Kolejne 140 lat było okresem wielkiego zaniedbania, chociaż bywały prześwity zainteresowania tym regionem. Na początku XIX wieku próbowano odrestaurować część budynków lub chociaż zabezpieczyć niszczejące budowle. W roku 1838 rozpoczęto kampanię wskrzeszania rozpadającej się Jodensavanne, którą nazywano klejnotem kolonii. Bractwo Hozer Holim surinamska organizacja żydowska zajmująca się wspomaganiem biednych zaproponowała zrekonstruowanie budynków i umieszczenie tam ludności, ale to się nie udało. Ostatni europejscy Żydzi i ludzie afrykańskiego pochodzenia opuścili Jodensavanne w latach 1850. Żydzi powracali tam tylko aby wspominać lub urządzać pogrzeby. W 1906 roku, kiedy rabin Hilfman odwiedził ten region, synagoga Bracha v Shalom była już ruiną. Uważa się, że jednym z powodów jej rozpadu był właśnie fakt, że zbudowana została z cegieł sprowadzonych z Europy, materiały te nie nadawały się do takich warunków. Pozostałości po synagodze i cmentarzu mają ogromną wartość historyczną. Te unikatowe miejsca są konserwowane i utrzymywane dzięki Jodensavanne Foundation w Paramaribo. Ta żydowska organizacja została powołana w celu ochrony terenów Jodensavanne i Cassipora, inicjowania badań archeologicznych i historycznych oraz stwarzania dostępu do dziedzictwa kulturowego. Dziś Wspólnota Żydowska w Surinamie liczy około 300 osób, mimo niewielkiej liczby jej obecność i wpływy są odczuwalne w całym kraju. W stolicy Paramaribo znajduje się synagoga Neve Shalom, która stanowi centrum życia żydowskiego w Surinamie. Źródła: suriname-jewish-community.com jodensavanne.sr.org Krystyna Podgórska Krakowski Kazimierz miejscem integracji międzykulturowej W dniach 8-10 października 2013 w Krakowie w Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach, odbyła się międzynarodowa konferencja pn. Turystyka religijna jako element integracji międzykulturowej, zorganizowana przez Województwo Małopolskie oraz Gminę Miejską Kraków. Głównym celem konferencji była promocja Krakowa i Małopolski poprzez pokazanie miasta i regionu jako miejsca niezwykłego, interesującego dla osób zainteresowanych tematyką sakralną. W konferencji wzięło udział 82 gości, w tym 62 zagranicznych z jedenastu krajów europejskich. Referaty wygłosili przedstawiciele środowisk akademickich, organizatorów turystyki, oraz właścicieli i dysponentów obiektów sakralnych. Tadeusz Jakubowicz Prezes Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie wygłosił referat pt. Krakowski Kazimierz miejscem integracji międzykulturowej. Podkreślił w nim współistnienie w dawnym i dzisiejszym Kazimierzu religii chrześcijańskiej i żydowskiej, powiedział m.in.: fot. Krystyna Podgórska Tadeusz Jakubowicz Od wielu wieków Kraków a szczególnie Kazimierz, był miejscem wielu religii i wielu kultur. Żydzi stanowili integralną część Krakowa, całego Krakowa, jednak najbardziej wyrazista była obecność krakowskiej społeczności żydowskiej w dzielnicy Kazimierz, która często w dużym uogólnieniu - nazywana jest dzielnicą żydowską. Kazimierz nigdy nie był w całości żydowski, zawsze mieszkali tu zarówno Żydzi jak i chrześcijanie a czasem nawet indywidualni przedstawiciele innych wyznań i grup etnicznych. Krakowski Kazimierz był i pozostaje miejscem spotkania różnych kultur. Kazimierz powstał jako osobne miasto - sąsiedzkie dla Krakowa, w 1335 roku na mocy decyzji króla Kazimierza Wielkiego. Od początku funkcjonowania mieszkali w nim i chrześcijanie i Żydzi, nie była to więc enklawa żydowska. W pierwszych dekadach funkcjonowania miasta jego społeczność w dominującej części stanowili mieszkańcy chrześcijańscy, których obecność z czasem zaznaczyły dwie imponujące budowle kościołów Bożego Ciała i św. Katarzyny, których inwestycję rozpoczęto w kilka lat po lokalizacji miasta. Z czasem, w sąsiedztwie wybudowano również kościół św. Michała i św. Stanisława Biskupa i Męczennika, zwany powszechnie Kościołem na Skałce. Początek większego napływu ludności żydowskiej do miasta Kazimierz datuje się na koniec XIV i XV wiek, kiedy to zarówno tam jak i do Krakowa przybywali Żydzi uciekający przed prześladowaniami z różnych zakątków Europy: z Czech, Niemiec, Hiszpanii, Portugalii, Włoch. W roku 1495 również żydowscy mieszkańcy Krakowa, na skutek edyktu króla Jana Olbrachta opuścili miasto, w którym żyli jako zorganizowana gmina co najmniej od początku XIV wieku i w większości osiedlili się w pobliskim Kazimierzu. Napływ Żydów spowodował wykształcenie się
6 NASZA GMINA LISTOPAD 2013 LISTOPAD 2013 NASZA GMINA 7 zwartej żydowskiej dzielnicy w północno wschodniej części miasta Kazimierz. Obejmowała ona teren wokół Starej Synagogi i ulicę Szeroką. Z czasem granice dzielnicy żydowskiej powiększano dokupując sąsiednie parcele. W XVI wieku, wraz z rozbudową dzielnicy i napływem ludności Kazimierz stał się jednym z największych i najważniejszych skupisk żydowskich w Europie, mekką żydowskich myślicieli, rabinów i ich pobożnych zwolenników. Pierwszym znakomitym uczonym był Jakub Polak ben Josef, założyciel jesziwy, która szybko zaczęła przyciągać uczniów z innych miast. Wśród jego uczniów był między innymi rabin Mojżesz Isserles zwany Remu. W XVI wiecznym Kazimierzu działali także Meir ben Gedalia z Lublina, Joel Sirkes Ben Szmuel (BaCh), Jom Tow Lipman Heller, czy słynny kabalista Natan Nata Spira ben Szlomo. Kazimierz ulica Szeroka Na okres XVI wieku przypadł także czas budowy i rozbudowy synagog zlokalizowanych przy ulicy Szerokiej Synagogi Starej, Synagogi Remu oraz pobliskiej Synagogi Wysokiej przy ul. Józefa. Ten złoty okres w dziejach gminy żydowskiej ma również wymiar ekumeniczny, bowiem studiami prowadzonymi pod kierunkiem rabinów interesowali się także teolodzy chrześcijańscy. Kazimierz formalnie przyłączono do Krakowa w roku 1800 ale już wcześniej Żydzi tam mieszkający określali siebie krakowskimi. Przyłączenie fot. Krystyna Podgórska administracyjne Kazimierza do Krakowa było jednym z elementów, które zmieniły diametralnie sytuację Żydów i relacji chrześcijańsko żydowskich w XIX wieku, okresie szybkich przemian społecznych, politycznych, gospodarczych i urbanistycznych. Wielu z nich próbowało się asymilować a często nawet wydostać się z enklawy, jaką byłą żydowska część Kazimierza. W 1822 r decyzją Senatu Wolnego Miasta Krakowa zburzono mury miasta żydowskiego. Do dnia dzisiejszego można oglądać ich fragmenty na ulicy Warszauera i przy synagodze Starej. W 1876 roku Żydów zrównano w prawach i umożliwiono swobodne osiedlanie się na terenach miasta, wtedy wielu zwłaszcza zamożniejszych Żydów przeniosło się do domów i mieszkań w centrum Krakowa, głównie pomiędzy śródmieściem a Kazimierzem, w centrum Kazimierza została głównie społeczność ortodoksyjna i biedota żydowska. Jednak podczas świąt zmierzali do Kazimierza wszyscy Żydzi z całego Krakowa i okolic. Religijni i zasymilowani, należący do różnych frakcji politycznych i grup społecznych zgodnie udawali się wtedy do bożnic i hamidraszy. Podczas świąt żydowskich ludność chrześcijańska obserwowała barwne ceremonie ale też kobiety pomagały w domach żydowskich, zwłaszcza podczas Szabatu. Gdy zbliżały się święta chrześcijańskie kobiety robiły zakupy u kupców żydowskich na Placu Nowym, przed synagogą Izaaka czy też na ulicy Szerokiej. Targi na Kazimierzu i wspólny handel były okazją do kontaktów, do dyskusji o kwestiach wspólnych i różniących. Ludność Kazimierza mieszkała i poruszała się w labiryncie uliczek noszących imiona ze Starego Testamentu Jakuba, Izaaka, Estery. Ale Kazimierz stał się także wyjątkowy ze względu na to, że jest to jedyne miejsce gdzie tak zgodnie krzyżują się ulice rabina Meiselsa i Bożego Ciała, Berka Joselewicza i św. Sebastiana. Ważne dla dialogu religii i narodów było także funkcjonowanie synagogi Tempel, która skupiała postępowych Żydów i jako pierwsza wprowadziła język polski do nauczania i modlitwy. Ozjasz Thon - kaznodzieja tej synagogi, przekonywał nie tylko słowami ale też czynami, że można być Żydem religijnym nie zamykając się tylko w świecie żydowskim, że można być patriotą zarówno polskim jak i żydowskim. Za jego czasów w synagodze Tempel odbywały się regularnie nabożeństwa i spotkania patriotyczne w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja czy odzyskania przez Polskę niepodległości. W okresie międzywojennym wielowyznaniowy Kraków zamieszkiwało nadal najwięcej katolików 3/4 ogółu mieszkańców. W 1919 r. w Krakowie znajdowało się 38 882 Żydów co stanowiło 21,4% mieszkańców a w 1921 r. było ich już około 25%. W czasie II wojny światowej i niemieckiej okupacji żydowscy mieszkańcy byli stopniowo usuwani z centralnych części miasta a w 1941 r. musieli także opuścić Kazimierz i przenieść się do getta po przeciwległej stronie Wisły w dzielnicy Podgórze. Naziści niemieccy zamienili synagogi na składy, magazyny i stajnie, żydowskie domy splądrowano i zniszczono. Większość żydowskich mieszkańców została zamordowana ale struktura urbanistyczna i materialna dzielnicy żydowskiej ocalała. Po wojnie Kazimierz znów stał się wielokulturowy, nadal mieszkali tu krakowscy chrześcijanie, wróciła też garstka Żydów ocalonych z Zagłady, do nich dołączyli przesiedleńcy ze Wschodu i ludzie pochodzący z różnych części Polski. Mimo, że dzielnica a zwłaszcza jej żydowska część w okresie PRL-u miała ulec powolnemu zniszczeniu dziś obserwujemy jej renesans. Zarówno kościoły jak i synagogi są pięknie odrestaurowane, odbywają się święta chrześcijańskie i żydowskie. W grudniu zapalane są nie tylko światła na choinkach ale i na świecznikach chanukowych. Niewielka w porównaniu do czasów przedwojennych społeczność żydowska tętni życiem i jest zaangażowana w dialog ekumeniczny. Odbywa się coraz więcej spotkań międzywyznaniowych, międzykulturowych i międzynarodowych. Kazimierz jest już nie tylko miejscem integracji dwóch głównych kultur i religii chrześcijańskiej i żydowskiej ale również innych mniejszości kulturowych i etnicznych z całego świata. Relacja z Konferencji Krystyna Podgórska Alma Mater Uniwersytet miejscem nauki i dialogu Idea debat pod nazwą Dziedziniec pogan nawiązuje do planu Świątyni Jerozolimskiej, w której dziedziniec pogan (ludów) był miejscem spotkań Żydów i nie-żydów, miejscem dialogu i odkrywania wspólnych wartości. W dniu 29 października 2013 w auli Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego miała miejsce trzecia odsłona Dziedzińca pogan. W debacie zatytułowanej Universitas zorganizowanej przez Instytut Dialogu Międzykulturowego im. Jana Pawła II w Krakowie, Archidiecezję Krakowską oraz Uniwersytet Jagielloński wzięli udział: prof. Karol Musioł, prof. Jerzy Hausner oraz prof. Jacek Purchla. Społeczność żydowską Krakowa reprezentował Prezes Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie Tadeusz Jakubowicz. Obrady otworzył wstępnym przemówieniem Rektor UJ Wojciech Nowak. Dyskusję poprowadził biskup Grzegorz Ryś, określił on uniwersytet jako naturalne miejsce dla dialogu, który powinien łączyć nie tylko profesorów i studentów ale też szerszy krąg ludzi. Były rektor UJ Karol Musioł podkreślił, że uniwersytet musi dziś sprostać wyzwaniom XXI wieku np. rozwiązywaniem problemów energii, zmian klimatu, starzenia się społeczeństwa, zapewnienia dobrych warunków do życia i rozwoju dla wszystkich. Prof. Jerzy Hausner omówił obecną sytuację środowisk akademickich. Prof. Jacek Purchla mówił o relacjach między uniwersytetem a miastem, zaznaczył też, że miarą rozwoju miast jest dziś szybkość i złożoność zmian jakie przechodzą, dlatego ważne jest strategiczne myślenie o przyszłości Krakowa. Relacja z debaty Krystyna Podgórska
8 NASZA GMINA LISTOPAD 2013 LISTOPAD 2013 NASZA GMINA 9 Czytanie z pełną szacunku radością Tora to najważniejszy dokument i święta księga judaizmu. Zawiera ona opowieść o stworzeniu świata, losy patriarchów oraz historię wyjścia Żydów z Egiptu. Sefer Tora pergaminowy zwój z hebrajskim tekstem, traktowany jest z pietyzmem i przechowywany w najświętszym miejscu synagogi Aron ha-kodesz. Z tego zwoju czyta się w każdym tygodniu odpowiednie fragmenty zwane parszami. O tym czym jest parsza i jak przebiega roczny cykl czytania Tory opowiada Rabin Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie Eliezer Gurary: Słowo parsza oznacza sprawę lub historię. Parsza to jeden z pięćdziesięciu czterech fragmentów pięciu ksiąg Tory podzielonych tak, abyśmy w ciągu całego roku przeczytali Torę od początku do końca. Każda parsza jest z kolei podzielona na siedem alijot. Cztery razy w tygodniu czyta się parszę ze zwoju Tory znajdującego się w synagodze - w poniedziałek i czwartek oraz w Szabat. W dni powszednie tylko trzy osoby dostają aliję (wznoszenie do Tory) i czytany jest początkowy fragment parszy na każdego z czytających przypadają minimum trzy wersety. Ludźmi, którzy otrzymują aliję są: kohen, lewi i israel. W Szabat czyta się całą parszę podzieloną na siedem części i siedem osób otrzymuje aliję: pierwszą jest kohen, drugą lewi, a reszta osób to israel. W sobotę czyta się dodatkowy tekst: haftarę. Po powtórzeniu ostatniego fragmentu parszy (kilku wersetów) przez ósmą osobę, która dostaje aliję następuje odczytanie haftary. Jest to fragment pochodzący z Biblii, ale już nie z Tory, tylko z innej jej części - Ksiąg Proroków. Robi się tak dlatego, że kiedyś (około 2300 lat temu) istniał zakaz czytania Tory. Czytano więc zamiast tego inne historie (fragmenty z Ksiąg Proroków), podobne jednak do tych z Tory. Po cofnięciu Walka Jakuba z aniołem Rembrandt (1606 1669) zakazu utrzymano wspomniany zwyczaj, który trwa do dzisiaj. Ponadto (co stanowi drugi powód czytania haftary) istniała w judaizmie grupa ludzi, którzy uznawali, że tylko pięć ksiąg Tory to księgi święte, negowali natomiast świętość pozostałych ksiąg Biblii. Dlatego, aby się im przeciwstawić nadal utrzymywano opisywany zwyczaj (haftarę). Szabat kończy tydzień, jest jego ostatnim dniem, dlatego rano czyta się jeszcze parszę z ubiegłego tygodnia, natomiast pod wieczór, podczas modlitwy mincha (modlitwa popołudniowa) jest już lektura parszy przeznaczonej na kolejny tydzień, w podobny sposób jak w poniedziałki i czwartki. Podczas świąt zamiast parszy czytane są teksty z Tory, które dotyczą danego święta. Jeśli święto przypada w sobotę, również czyta się jedynie tekst dotyczący tego święta a parszę przesuwamy na kolejny tydzień. W trzy święta pielgrzymie: Pesach, Szawuot, Sukot, pięć osób dostaje aliję a w wielkie święta: Rosz Haszana i Jom Kipur aliję otrzymuje sześć osób. Jest jeszcze jeden specjalny dzień, kiedy czyta się Torę w synagodze. To Rosz Chodesz, czyli pierwszy dzień miesiąca. Wtedy cztery osoby dostają aliję. Podczas postów czyta się Torę dwa razy dziennie raz podczas modlitwy porannej, a drugi raz podczas modlitwy popołudniowej (mincha), dodając do niej jeszcze haftarę (czyta ją człowiek, który dostał trzecią aliję). Kiedy święto wypada w Szabat i nie czytamy parszy a chcemy skończyć czytanie Tory w danym roku musimy w kilka sobót w roku czytać po dwie parsze (jest tylko kilka parszy, które można czytać razem). W ten sposób możemy zakończyć czytanie całej Tory w ciągu jednego roku. W listopadzie 2013 czytamy parsze: Toldot, Wajece, Wajiszlach, Wajeszew i Mikec. Rabin Eliezer Gurary w wielkim skrócie przedstawia opisane w nich wydarzenia: Toldot Po dwudziestu latach małżeństwa, modlitwy Izaaka i Rebeki zostają wysłuchane i Rebeka zachodzi w ciążę. Ciąża jest ciężka, Bóg informuje Rebekę, że dwa narody walczą w jej łonie oraz że młodszy pokona starszego. Jako pierwszy rodzi się Ezaw, Jakub trzymając brata za piętę rodzi się zaraz potem. Ezaw wyrasta na energicznego myśliwego, Jakub z kolei spędza czas ucząc się Tory. Izaak faworyzuje Ezawa, Rebeka natomiast Jakuba. Pewnego dnia Ezaw wracając zmęczony i głodny z polowania sprzedaje swoje prawo pierworodnego Jakubowi za miskę pokarmu. Ezaw poślubia miejscową kobietę. Izaak zestarzał się i oślepł niemal całkowicie, chce jeszcze przed śmiercią pobłogosławić swego pierworodnego syna. W czasie gdy Ezaw stara się upolować przysmak dla ojca, Rebeka przebiera Jakuba w ubrania Ezawa, owija jego ręce i kark koźlą skórą, by przypominały w dotyku owłosione ciało Ezawa, gotuje ulubione danie Izaaka i wysyła młodszego syna do starego ojca. Jakub otrzymuje ojcowskie błogosławieństwo i prawo zwierzchnictwa nad starszym bratem. Gdy Ezaw wraca z polowania i odkrywa co się stało wpada w rozpacz. Izaak błogosławi także jego. Jakub wyrusza z domu rodzinnego w długą podróż do Charanu, aby zarówno uciec przed zemstą starszego brata, jak i znaleźć sobie żonę w rodzinie brata swej matki Lawana. Ezaw poślubia Machalat, córkę Iszmaela. Wajece Jakub opuszcza swa rodzinną Beer Szewę i wyrusza do Charanu. Po drodze spotyka miejsce i zatrzymuje się tam na noc, śniąc o drabinie sięgającej nieba, po której wchodzą i schodzą aniołowie. Objawia mu się Bóg i obiecuje, że ziemię, na której leży odziedziczą jego potomkowie. Rano Jakub wznosi w tym miejscu ołtarz kamienny. Po dotarciu do Charanu, Jakub najmuje się u Lawana jako pasterz. Lawan obiecuje mu rękę swojej młodszej córki Racheli jako zapłatę za siedem lat pracy. Jednak po siedmiu latach daje Jakubowi podstępnie za żonę straszą córkę Leę a Jakub zgadza się pracować kolejnych siedem lat by móc poślubić także Rachelę. Lea rodzi Jakubowi sześciu synów Reuwena, Szymona, Lewiego, Judę, Jisachara, Zewuluna oraz córkę Dinę, podczas gdy Rachela pozostaje bezpłodna. Daje więc Jakubowi swoją służącą Bilhę, by ta urodziła mu dzieci w jej zastępstwie. Bilha rodzi kolejnych synów Dana oraz Naftalego. Lea również ofiarowuje Jakubowi swa służkę Zilpę, która rodzi wkrótce Gada i Aszera. Modlitwy Racheli zostają jednak w końcu wysłuchane i rodzi ona Józefa. Po czternastoletnim pobycie w domu Lawana Jakub wraz ze swoim dobytkiem opuszcza potajemnie Charan. Lawan rusza w pogoń za nim próbując go Izaak błogosławiący Jakuba Govert Flinck (1615 1660)
10 NASZA GMINA LISTOPAD 2013 LISTOPAD 2013 NASZA GMINA 11 powstrzymać. Bóg ostrzega go we śnie by nie czynił Jakubowi żadnej krzywdy, zawierają więc obaj przymierze na górze Gal-Ed, i Jakub udaje się w dalszą drogę do Ziemi Świętej. Wajiszlach Jakub powraca do Ziemi Świętej po 20-letnim pobycie w Charanie. Wysyła do swego brata Ezawa aniołów-posłańców by go udobruchać, ale ci wracają z wiadomością że Ezaw zbliża się z uzbrojonymi ludźmi. Jakub przygotowuje się do zbliżającej się walki modląc się i wysyłając bogate podarki do Ezawa. W przededniu spotkania z Ezawem odsyła całą swoja rodzinę na drugi brzeg rzeki, a sam pozostaje i przez całą noc mocuje się z aniołem - opiekunem swego brata. Nie mogąc go pokonać anioł uszkadza Jakubowi biodro i nadaje mu nowe imię Israel, co oznacza ten, który mocuje się z boskością. Jakub i Ezaw spotykają się, witają serdecznie i ściskają, ale każdy odchodzi w swoją stronę. Jakub wraz z całym dobytkiem wyrusza w dalsza podróż. Rachela umiera wydając na świat Beniamina - najmłodszego syna Jakuba i zostaje pochowana w pobliżu Betlejem. Jakub przybywa w końcu do Hebronu, do swojego ojca Izaaka, który umiera wkrótce potem w wieku 180 lat (Rebeka zmarła już wcześniej). Wajeszew Jakub osiada w Hebronie. Jego ukochany syn Józef otrzymuje piękny wielobarwny płaszcz, co tylko wzmaga zazdrość pozostałych braci. Relacje pomiędzy Józefem a pozostałymi braćmi pogarszają się jeszcze bardziej, gdy Józef opowiada swoje dwa sny, z których wynika, że będzie on potężniejszy i ważniejszy od nich. Szymon i Lewi postanawiają z zawiści zabić Józefa, ale Ruben proponuje wrzucić go tylko do studni. Ruben chciał uratować młodszego brata, ale w międzyczasie Juda sprzedaje go napotkanej karawanie Iszmaelitów. Bracia zanurzają płaszcz Józefa w krwi zwierzęcia i pokazują ojcu, mówiąc, że jego ukochanego syna rozszarpały dzikie zwierzęta. Józef zostaje zabrany do Egiptu i tam sprzedany w niewolę Potifarowi ministrowi na dworze faraona. Bóg sprzyja Józefowi, który wkrótce zostaje zarządcą całego majątku swego pana. Mikec Uwięzienie Józefa dobiega końca, gdy faraonowi śni się siedem dorodnych krów, które zostają zjedzone przez siedem krów chudych, oraz siedem pełnych kłosów, połkniętych przez kłosy puste. Stanąwszy przed faraonem w celu interpretacji tych snów Józef wyjaśnia, że siedem lat urodzaju poprzedzi siedem lat nieurodzaju, radzi też władcy Egiptu by magazynował zboże na wypadek głodu. Faraon mianuje Józefa wicekrólem Egiptu. Józef żeni się z Osnat, córką Potifara, która wkrótce daje mu dwóch synów Menaszego i Efraima. W całym regionie panuje głód, tylko Egipt ma zapasy żywności, po którą ludzie przybywają z daleka. Jakubowi przedstawiono szaty Józefa Diego Velasquez (1599 1660) Również dziesięciu braci Józefa przybywa do Egiptu by kupić zboże, jedynie najmłodszy Beniamin zostaje z ojcem w domu. Józef natychmiast rozpoznaje braci, ci jednak nie poznają go. Józef celowo oskarża braci o szpiegostwo, zatrzymuje Szymona jako zakładnika a pozostałym braciom rozkazuje wrócić do Egiptu wraz z Beniaminem. Jakub z bólem serca zgadza się wysłać Beniamina do Egiptu i to tylko jeśli Jehuda poręczy za jego zdrowie i życie. Tym razem Józef przyjmuje ich nadzwyczaj życzliwie, zapraszając ich na wspólny posiłek. Potajemnie każe umieścić drogocenny puchar w bagażu Beniamina, który zostaje odkryty wkrótce po wyruszeniu braci w drogę powrotną. Józef zgadza się puścić ich wolno, pod warunkiem zatrzymania Beniamina PAMIĘTAMY Z inicjatywy Adama Aptowicza z Towarzystwa Przyjaźni Izrael Polska, na murze dawnej synagogi w Bochni umieszczono tablicę upamiętniającą 14 tysięcy Żydów z tego regionu pomordowanych w czasie II wojny światowej, którą odsłonięto w dniu 27 października 2013. W uroczystości wzięli udział: Burmistrz Bochni Stefan Kolawiński przedstawiciele władz miasta, Tadeusz Jakubowicz - Przewodniczący i liczna grupa członków Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie, Rabin Gminy Eliezer Gurary, Rabinka Postępowej Społeczności Żydowskiej Beit Kraków Tanya Segal, Proboszcz parafii św. Mikołaja Ks. Infułat Zdzisław Sadko, przedstawiciel Zarządu Towarzystwa Przyjaźni Izraelsko-Polskiej mec. Joseph Dakar. Rabin Eliezer Gurary odmówił Kadisz modlitwę za zmarłych. Refleksję na temat przemijania dawnego żydowskiego życia zawarł w swoim felietonie uczestnik tego wydarzenia, członek krakowskiej GWŻ Olaf Wajs: I byli Żydzi w Antoni Słonimski w wierszu Elegia miasteczek żydowskich tak oto pisał: Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek ( ) Próżno byś szukał w oknach zapalonych świeczek, I śpiewu nasłuchiwał z drewnianej bóżnicy ( ) Już nie ma tych miasteczek, gdzie szewc był poetą, Zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem, Nie ma już tych miasteczek, gdzie biblijne pieśni Wiatr łączył z piosnką i słowiańskim żalem Gdzie starzy Żydzi w sadach pod cieniem czereśni Opłakiwali święte mury Jeruzalem ( ). fot. Olaf Waajs Żydowska rzeczywistość... Małe żydowskie miasteczka były do siebie podobne. Mówimy żydowskie, bo większość ich mieszkańców stanowili Żydzi, populacja procentowo była różna, czasem 80 a czasem 70 procent ludności. Zajmowali się rzemiosłem i handlem, zdecydowana większość to ludzie ubodzy, choć w każdym miasteczku na ulicach można było zobaczyć miejscowych bogaczy. Żydowska rzeczywistość: synagoga, dom nauki, przytułek dla biednych, rabin i kilka setek mieszkańców. W takiej scenerii ludzie żyli, kochali, zajmowali się zwykłymi sprawami, zmartwieniami. I byli Żydzi w Bochni... Miasto wielokulturowe, miasto wzajemnego przenikania się kultur, religii i języków. Żydowskich mieszkańców łączyło poczucie silnej więzi lokalnej, a słowo sztetl nabrało emocjonalnie zabarwionego znaczenia odpowiadając dzisiejszemu termino- fot. Olaf Wajs
12 NASZA GMINA LISTOPAD 2013 wi mała ojczyzna. Pomimo napięć między Żydami a nieżydowskimi mieszkańcami sztetla, obie społeczności łączyły liczne więzy. Kadisz... Nie staraj się pocieszyć strapionego, dopóki jego zmarły leży przed jego oczyma (Miszna, Awot 4,18). Cytat ten dobitnie oddaje ciężar jaki my Żydzi odczuwamy po Zagładzie. Ponieważ umarli wciąż przychodzą do naszych rodzin nocami. Odwiedzają swoje rodzinne miasteczka. Zadają pytania i domagają się odpowiedzi. Pozostał w nas wieczny Kadisz. Kadisz odmawia się naturalnie we wspólnocie. Nigdy się go nie odmawia samotnie, nigdy też bez przepisanej liczby co najmniej dziesięciu żydowskich mężczyzn zebranych razem i uczestniczących w odprawianiu wspólnych modłów. W takich miejscach jak materialne ślady żydowskiej obecności, w obliczu wielkiej tajemnicy Zagłady, w obliczu śmierci człowiek odczuwa wciąż jeszcze przejmujący dreszcz świętości modlitwy Kadisz. Eretz al domi lach! Współczesne miasteczka bez Żydów przestały być szetlami. Dzisiejsze miasta, miasteczka i wsie tworzą nowy świat Bochnia także. I wiemy dobrze, że Zdjęcie: Wirtualny Sztetl ten dzisiejszy świat jest już lepszy. Bez wojny, cierpienia, samotności i przerażenia. Lepszego świata nie buduje się przez negację przeszłości. Przez zapomnienie. Bo każdy kamień, który kiedyś był macewą, każdy mur, który tworzył synagogę, każda cegła, która była częścią żydowskiego domu będą krzyczeć słowami żydowskiej modlitwy Eretz al domi lach! Ziemio, żebyś nie milczała! fot. Krystyna Podgórska Dawny Rynek w Bochni Olaf Wajs NIEMALS WIEDER - NIGDY WIĘCEJ 75 rocznica Nocy kryształowej pogromu Żydów w hitlerowskich Niemczech w nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. Znaczek pocztowy NRD z okazji 25 rocznicy. CHANUKA 28 LISTOPADA 5 GRUDNIA 2013 Pierwszą świecę chanukową zapalamy wieczorem 27 listopada Czas zapalania świec Koniec Szabatu Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie ul. Skawińska 2, 31-066 Kraków Telefon: 12 429 57 35, 12 430 54 11 Fax: 12 429 57 35 Według Kalendarza Żydowskiego 5774 Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie 01.11.13 godz. 15:59 02.11.13 godz.17:06 08.11.13 godz. 15:48 09.11.13 godz.16:56 15.11.13 godz. 15:38 16.11.13 godz.16:48 22.11.13 godz. 15:30 23.11.13 godz.16:41 29.11.13 godz. 15:24 30.11.13 godz.16:37 Strona internetowa: www.krakow.jewish.org.pl E-mail: krakow@jewish.org.pl NASZA GMINA REDAKCJA e-mail: naszagmina.redakcja@gmail.com Tel: 602 55 27 10 Krystyna Podgórska redaktor Marcin Sztejn zdjęcia Wiktor Podgórski projekt graficzny i skład Copyright 2013 GWŻ Kraków