WARSZTATY 2012 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie Mat. Symp. str. 68 79 Rafał DĘBKOWSKI 1, Kajetan d OBYRN 2,3, Marcin SZPAK 1 1 KGHM CUPRUM Sp. z o.o., Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław 2 Kopalnia Soli WIELICZKA S.A., Wieliczka 3 Politechnika Krakowska, Kraków Techniki zabezpieczenia wyrobisk Kopalni Soli Wieliczka na przykładzie Trasy Górniczej Słowa kluczowe Historia górnictwa, turystyka, zabytki, obudowa wyrobisk Streszczenie Przedstawiono strukturę podziemnych wyrobisk komorowych i chodnikowych oraz uwarunkowania geologiczne w rejonie nowej trasy turystycznej w Kopalni Soli Wieliczka Trasy Górniczej. Scharakteryzowano podstawowe zagrożenia mające destrukcyjny wpływ na stateczność wyrobisk górniczych w wielickiej kopalni. Przedstawiono różne metody i sposoby górniczego zabezpieczenia komór i wyrobisk korytarzowych oraz najciekawsze ich przykłady w wybranych obiektach podziemnych, zlokalizowanych w obrębie nowej trasy turystycznej. W podsumowaniu scharakteryzowano podstawowe kierunki działań w Kopalni Soli Wieliczka, mające na celu zabezpieczenie zabytkowych wyrobisk i udostępnienie ich dla ruchu turystycznego. 1. Wstęp Od najdawniejszych czasów sól stanowiła podstawę ekonomiczno-gospodarczą państwa polskiego. Udokumentowane dzieje Wieliczki, jako miejsca pozyskiwania soli, rozpoczynają się we wczesnym średniowieczu. Świadczą o tym m.in. źródła pisane w postaci przywileju Kazimierza I z 1044 r., w którym nazwa Wieliczka występuje jako megnum sol alias Wieliczka czyli Wielka sól (Dębkowski i in. 2005). Początek polskiego górnictwa solnego związany jest z dotarciem do pierwszych, podziemnych brył soli kamiennej. Powstanie kopalni soli w Wieliczce przyjmuje się na lata osiemdziesiąte XIII wieku. Z tego okresu pochodzi najstarszy wielicki szyb górniczy (szyb Goryszewski). W trakcie 700-letniej eksploatacji złóż soli powstała skomplikowana struktura podziemna składająca się z około 26 szybów i około 2400 wyrobisk komorowych oraz około 245 km chodników, zlokalizowanych na 9 poziomach kopalni. W kwietniu 1976 roku Kopalnię Soli Wieliczka" wpisano na Krajową Listę Zabytków, a we wrześniu 1978 roku wpisana została ona na pierwszą Listę Światowego Dziedzictwa 68
R.DĘBKOWSKI i in. Techniki zabezpieczania wyrobisk Kopalni Soli... Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. W roku 1996 wydobycie soli w Kopalni Wieliczka" zostało zakończone (Dębkowski i in. 2005). Po zakończeniu eksploatacji soli, nadrzędnym celem kopalni jest zachowanie, w możliwie nienaruszonym stanie, dziedzictwa kulturowego tego miejsca i jego bezpieczne udostępnienie dla zwiedzających. Warto przy tym podkreślić, że pierwsza trasa turystyczna wytyczona została już na przełomie XVIII i XIX w, za czasów zaboru austriackiego. W celu uatrakcyjnienia oferty turystycznej Kopalnia Soli Wieliczka w 1996 r. podjęła decyzję o rewitalizacji szybu Regis. Został on przebudowany do poz. IV włącznie, a roboty w szybie zakończono w 2004 r. Działania te umożliwią przekazanie dla ruchu turystycznego dotychczas niedostępnych, zabytkowych wyrobisk w rejonie tego szybu na poz. od I do IIn (na głębokości od 57 m do 101 m). W 2009 r, w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013, dla priorytetu VI, w ramach działania 6.4 pt. Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym rozpoczęto realizację projektu p.t. Szlaki nowej przygody w zabytkowej Kopalni Soli Wieliczka". Projekt ten obejmuje rewitalizację nadszybia szybu Regis oraz zabezpieczenie, a następnie udostępnienie zabytkowych komór oraz chodników w jego sąsiedztwie i został pozytywnie zaopiniowany przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie. Na bazie tego projektu powstała nowa trasa turystyczna pod nazwą Trasa Górnicza. Trasa ta przebiegać będzie wyrobiskami m.in. w miejscach ekspozycji złożonej budowy geologicznej złoża solnego oraz śladów technik wydobywczych i sposobów zabezpieczenia wyrobisk od średniowiecza do współczesności. 2. Uwarunkowania górnicze Szyb Regis zlokalizowany jest w najstarszym rejonie wielickiej kopalni, w centrum jej części zabytkowej. Wyrobiska w rejonie tego szybu: komory, szybiki oraz chodniki, planowane do udostępnienia w ramach nowej trasy turystycznej zlokalizowane są na poziomie od I do IIn, na głębokości od 57 m do 101 m p.p.t. Wyrobiska te związane są z najstarszym okresem eksploatacji w wielickiej kopalni (najstarsze wyrobiska na poz. I zostały wykonane w połowie XIV w. (Charkot i in. 2008) i tym samym stanowią jeden z najcenniejszych jej walorów zabytkowych. W rejonie tym występują również stare, niezinwentaryzowane zroby, związane prawdopodobnie z robotami górniczymi w pobliżu historycznych szybów: Świętosławski i Wodna Góra (Jodłowski 1986). Zostały one zgłębione do poziomu I już w XIV wieku. Trasa Górnicza obejmuje następujące wyrobiska (Dębkowski i in. 2009, rys.2.1): a) chodniki: na poz. I: podłużnie: Klemens i Tanecznica, poprzecznia Karol oraz chodnik Boczaniec, chodnik przebiegający pomiędzy chodnikiem Srotyk a poprzecznią Powroźnik, chodnik od poprzeczni Powroźnik do kapliczki Passionis, na poz. IIn: poprzecznia do szybu Regis i Karolina, podłużnie Przykos i Klemens, b) szybiki: Klemens Nowy poz. I IIn, wraz z przedziałem schodowym oraz Dolny Janik, Lipowiec i Nadachów; c) komory: na poz. I: Boczaniec, Niedziałek, Fortymbark, Janik Górny, Gospoda, Korytno, Lipowiec, Tanecznica, Rzepki i Zamtuz, oraz kaplice św. Kunegundy i św. Jana; 69
WARSZTATY 2012 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie na poz. IIn: Franciszek Karol i Maria Teresa Górna. Rys. 2.1. Przebieg Trasy Górniczej Fig. 2.1. Tourist route map Trasa Górnicza przeznaczona będzie dla zorganizowanych, kilkunastoosobowych grup składających się z osób w pełni sprawnych fizycznie, ubranych w odzież roboczą, z indywidualnym oświetleniem. Wymagać ona będzie od uczestników aktywnego działania, m.in. przemieszczania się wąskimi i niskimi wyrobiskami. Zakłada się przy tym, że turyści wykonywać będą proste pomiary miernicze, użytkować wybrane urządzenia transportowe, itp., co jest koncepcją zwiedzania zasadniczo odmienną od aktualnie udostępnionej trasy turystycznej. Na Trasie Górniczej zakłada się także, w możliwie największym stopniu, zachowanie istniejącej obudowy drewnianej w komorach i chodnikach, a dodatkowe zabezpieczenie lub przebudowę tylko w miejscach narażonych potencjalnie na utratę stateczności lub pogorszenia warunków ich użytkowania. Miejsca te determinuje ściśle określony przebieg trasy i jej sąsiedztwo. Mając na uwadze taką koncepcję ich przyszłego zagospodarowania i użytkowania wyrobisk trasy, zwłaszcza komór stwierdzono, że znaczna część tych wyrobisk znajduje się w dość dobrym stanie technicznym i wymaga tylko przeprowadzenia robót porządkowych oraz zabezpieczenia (w tym z wykorzystaniem techniki kotwienia) w ograniczonym zakresie. Pozostałe wyrobiska komorowe będą zabezpieczane w pełnym zakresie jak np. komora Franciszek Karol na poz. IIn. Historycznie chodniki trasy zabezpieczone zostały na większości odcinków drewnianą obudową odrzwiową (Dębkowski i in. 2007, Parchanowicz i in. 2004, 2007). Po ich niezbędnej przebudowie utrzymano dotychczasowy wystrój tych wyrobisk, przy czym w kilku miejscach pozostawiono nieco zaciśnięte światło ich przekroju. Generalnie wykonane są w wąskich przekrojach, które zostały częściowo zaciśnięte w wyniku konwergencji górotworu, przez co wymagają one przebudowy. Długość projektowanej trasy na poziomie I wyniesie około 850 m, natomiast na poz. II niższym 630 m. Obejmuje ona 12 zabytkowych wyrobisk komorowych. 70
R.DĘBKOWSKI i in. Techniki zabezpieczania wyrobisk Kopalni Soli... 3. Charakterystyka geologiczna rejonu nowej trasy turystycznej Utwory czwartorzędowe w analizowanym rejonie mają miąższość w granicach od 12 do 16 m i wykształcone są w postaci glin z możliwymi wkładkami skał przepuszczalnych, tj. piasków i żwirów. Zalegające poniżej utwory trzeciorzędowe stanowią iłowce otuliny iłowo-gipsowej z konkrecjami i żyłkami gipsu. Złoże soli kamiennej w kopalni soli Wieliczka wykształcone jest w formie złoża bryłowego znajdującego się nad złożem pokładowym. Złoże bryłowe wykształcone jest w postaci skał płonnych (iłowców marglistych i zubrów) z rozmieszczonymi w nich bryłami soli kamiennej. W wyrobiskach poziomu I nowej trasy turystycznej dominują utwory złoża bryłowego. Występują tu bryły soli zielonej typowej oraz wielkokrystalicznej, o różnie ukierunkowanych dłuższych osiach. Bryły mają najczęściej wydłużony kształt, o osiach biegnących zgodnie z przebiegiem laminacji. Ich nagromadzenie w rozpatrywanym rejonie jest znaczne w porównaniu z innymi częściami złoża wielickiego. Na poziomie IIn, w rejonie szybu Regis chodniki rozcinają utwory złoża bryłowego, wykształconego jak na wyższych poziomach. Obok soli zielonych typowych spotyka się tutaj także większe bryły soli zielonych wielkoziarnistych (witrażowych). Na biegu nowej trasy turystycznej, występują również utwory złoża pokładowego. W poprzeczni Karolina złoże pokładowe zaznacza się szerokim, kilkunastometrowym pasem soli spizowych. Sole te wykształcone są tu głównie w postaci soli spizowych szarych. Ich rozciągłość przebiega na kierunku NW-SE, zapadają one na południowy zachód pod kątem około 40-50 o. Część złoża, w której znajdują się wyrobiska wchodzące w skład Trasy Górniczej zaliczona została do I stopnia zagrożenia wodnego. Na poziomie I, w wyrobiskach tej trasy zarejestrowane są trzy wycieki kroplowe pełnonasyconej solanki o wydatkach rzędu 10-20 kr/min. Natomiast na poziomie IIn zarejestrowane są dwa wycieki kopalniane o wielkości dopływu do 0,09 l/min. Generalnie są to wykroplenia ze stropu wyrobisk, które ujęto i odprowadzono do rząpi (Parchanowicz i in. 2004). 4. Przykładowe zabezpieczenia górnicze w wybranych komorach W Kopalni Soli Wieliczka prowadzone są wielokierunkowe działania zmierzające do ratowania oraz zachowania możliwie jak największej części zabytkowej substancji kopalni. Przy podejmowaniu decyzji o wyborze danego wyrobiska komorowego do zabezpieczenia uwzględnia się zasadniczo: - ocenę aktualnego stanu technicznego komory i wyrobisk sąsiednich, - prognozę potencjalnych zagrożeń, - wartość zabytkową komory, - obecną lub przyszłą funkcję komory. Obecnie na ukończeniu są prace zabezpieczające w wyrobiskach Trasy Górniczej na poz. I i IIn. Sposób zabezpieczenia i rodzaj obudowy dobierano indywidualnie dla każdego wyrobiska uwzględniając uwarunkowania historyczne, geologiczno-górnicze i plan zagospodarowania ww. trasy. Jednym z głównych zagrożeń dla wyrobisk górniczych w kopalni soli Wieliczka jest naturalny proces deformacyjny górotworu powodujący ich zaciskanie oraz stopniową destrukcję skał bezpośrednio je otaczających. Destrukcje objawiają się między innymi w postaci rozwar- 71
WARSZTATY 2012 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie stwień skał (o różnych kierunkach i zasięgu), dużych pęknięć i odspojeń fragmentów calizny, itp. Z tego też powodu obudowa wyrobisk zabytkowych powinna zapewnić ich stateczność poprzez konstrukcje wsporcze, podpierające strop i przewieszone ociosy lub poprzez spinanie skał na obrysie wyrobiska wzmacniając pozostawiony, ochronny płaszcz solny na granicy bryły, o grubości nie mniejszej niż 1 m. Jednym z rozwiązań technicznych zabezpieczenia wyrobisk w Kopalni Soli Wieliczka" jest zastosowanie na szeroką skalę obudowy kotwowej w postaci długich kotew szkłoepoksydowych o długości do 12 m, utwierdzonych m.in. klejem cementowym KL - jako obudowy zasadniczej wyrobisk, szczególnie zabytkowych wyrobisk komorowych. Obudowa tego rodzaju przeciwdziała rozwarstwianiu się oraz odspajaniu stropu i wzmacnia dodatkowo górotwór otaczający zabezpieczane wyrobisko. W znikomym stopniu narusza ona pierwotny charakter zabezpieczanych wyrobisk oraz ich wystrój, a także pozwala na zachowanie efektu przestrzeni dużych, imponujących obiektów komorowych. Zabezpieczenie to przedstawiono na przykładzie komory Franciszek Karol na poz. IIn, wchodzącej w skład Trasy Górniczej (Dębkowski 2007). Poza kotwieniem stropu i ociosów tej komory, konieczne było wzmocnienie wnęki nad zabytkowym obeliskiem. Po zakotwieniu wnęki końcówki kotew zostaną zamaskowane odtworzonym murem z kostki solnej (rys.4.1) Rys. 4.1. Zabezpieczenie wnęki w komorze Franciszek Karol Fig. 4.1. Cavity reinforcement in Franciszek Karol Chamber Jednym z istotnych aspektów zabezpieczenia wyrobisk jest podnoszenie atrakcyjności turystycznej danego obiektu lub rozwiązania technicznego. Ciekawym przykładem w tym względzie jest sposób zabezpieczenia podłużni Karolina, w rejonie wybicia stropowego komory Maria Teresa Górna, które odsłoniło spąg podłużni. Celem wyeksponowania tej komory zaprojektowano przejście podłużnią Karolina mostem o stalowo-drewnianej konstrukcji, stanowiącym część ostatecznej obudowy tego wyrobiska. Elementem konstrukcyjnym ww. mostu 72
R.DĘBKOWSKI i in. Techniki zabezpieczania wyrobisk Kopalni Soli... będą dwa okna widokowe ze szkła hartowanego (spągowe i ociosowe rys.4.2). Taka konstrukcja przejścia podłużnią Karolina nad komorą Maria Teresa Górna, udostępniająca panoramę tej komory z poziomu jej stropu, która odpowiednio oświetlona powinna zrobić ogromne wrażenie na turystach (Parchanowicz i in. 2011). Rys.4.2. Obudowa odcinka podłużni Karolina z wykorzystaniem szyb ze szkła hartowanego (Parchanowicz i in. 2011) Fig. 4.2. Wood support with hardened glass in Karolina incline (Parchanowicz i in. 2011) Interesujący sposób wykorzystania drewnianej obudowy podporowej w postaci kasztów i rozporowej stropnicami z okrąglaków został zastosowany w komorze Gospoda na poz. I. W zasadniczej przestrzeni komory ocios północny zabezpieczony został kasztem pełnym zabudowanym na całej długości tego ociosu na pełną wysokość wyrobiska z grubych ciosanych, okrąglaków. Południowa część komory podparta była murem solnym, przekładanym drewnem. Konstrukcja tego ociosu była wzmocniona pojedynczymi stojakami. Pod wpływem działającego ciśnienia stojaki te zostały złamane i wyciśnięte do wyrobiska (fot.4.3). Również mur solny został wepchnięty w tym samym kierunku. W komorze wykonano szereg prac zabezpieczających. Strop komory na całej jej długości nad przejściem przez komorę zabezpieczono obudową kotwową z kotew szkłoepoksydowych. Odtworzono mur z kostek solnych oraz obudowę podporowo-rozporową. Rozpory tej obudowy jednym końcem zabudowano w kaszcie stanowiącym ocios północny, a drugi koniec przy murze solnym na stojaku (Dębkowski 2007). Dodatkowe zabezpieczenie tej konstrukcji stanowiło przykotwienie jej elementów do ociosu (rys.4.4). 73
WARSZTATY 2012 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie Fot. 4.3. Zniszczona obudowa muru solnego i stojaków drewnianych w komorze Gospoda (Dębkowski i in. 2007) Phot. 4.3. Destroyed wood support and salt wall in Gospoda Chamber (Dębkowski i in. 2007) Rys. 4.4 Sposób zabezpieczenia w komorze Gospoda (Dębkowski i in. 2007) Fig. 4.4. Reinforcement concept in Gospoda Chamber (Dębkowski i in. 2007) 74
R.DĘBKOWSKI i in. Techniki zabezpieczania wyrobisk Kopalni Soli... Historyczne zabezpieczenie zabytkowych komór, uwarunkowania geomechaniczne oraz zalecenia konserwatorskie determinują konieczność odtwarzania lub/i wzmacniania istniejących, wielkogabarytowych konstrukcji drewnianych, m.in. obudów typu koszykowego lub kratownic w wysokich komorach. W minionych latach (wiekach) dla ochrony komór pozostawiano płaszcz solny o różnej grubości, stanowiący jej obudowę podstawową. Zdarzało się, zwłaszcza przy eksploatacji brył soli zielonej, że miejscami płaszcz ten pozostawiano zbyt cienki lub przebrano nawet do kontaktu z otaczającą skałą płonną, co znacznie osłabiało stateczność komory. Przypadki te szczególnie dotyczyły ociosów komór. W tych warunkach mechanizm niszczenia takiej obudowy rozpoczynał się od ociosów, stanowiących podporę dla rozległych i zwykle dużej miąższości stropów solnych. Odsłonięte skały płonne, o znacznie gorszych parametrach geomechanicznych niż sól (d Obyrn 2011) ulegały wietrzeniu, a stan komór ulegał systematycznemu pogarszaniu. W wyniku osłabienia podporności ociosów następowało rozwarstwianie, a następnie uginanie się i odspajanie czapy stropowej". Konsekwencją tego zjawiska często był zawał skał stropowych. Szczególnie groźne było to w przypadku dużych, wysokich komór zlokalizowanych na wyższych poziomach kopalni, ponieważ możliwe było powstanie zapadliska powierzchni, zwłaszcza w przypadku wystąpienia korzystnych warunków do tzw. kominowania stropu. Sytuacja taka wiązała się bezpośrednio z możliwością zaistnienia jeszcze większego zagrożenia, tj. wdarcia się wód poza złożowych, zwłaszcza powierzchniowych, do wyrobisk kopalni. Zatem w przypadku pojawienia się symptomów zagrożenia zawałowego w takich komorach podejmowano decyzję o ich wzmocnieniu poprzez zastosowanie obudowy typu podporowego zwykle kasztów lub kratownic. Obudowy tego typu, wykonane w komorach o znacznych rozmiarach (np. w komorze Michałowice czy Gołuchowski) są przykładem kunsztu ciesielskiego i trudu górniczej pracy. W przypadku komory Gołuchowski, która niegdyś pełniła funkcję dworca kolejowego, po zaistniałym rozległym zawale stropu odtworzono kratownicę nawiązując do historycznego zabezpieczenia istniejącego w tej komorze już w XIX w. (Szczap 2008, rys.4.5). Innym przykładem rozbudowanej, atrakcyjnej, drewnianej kratownicy jest zabezpieczenie komory Michałowice. Jej współcześnie zrekonstruowaną obudowę przedstawiono na fot.4.6. Rys.4.5. Projekt obudowy kratownicowej w komorze Gołuchowski (Szczap 2008) Fig. 4.5. Project of truss wood construction in Gołuchowski chamber 75
WARSZTATY 2012 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie Fot.4.6. Widok kratownicy w komorze Michałowice Phot. 4.6. Large scale truss wood construction in Michałowice chamber Ciekawy sposób zabezpieczenia wyrobiska występuje w komorze Mirów. Dawna funkcja tego wyrobiska, jako miejsca pracy kieratu wyciągowego zdeterminowała półkolisty, sklepieniowy kształt komory. Komora ta powstała w XVIII wieku. Jest to duże wyrobisko w całości wykonane w skałach płonnych. Komora charakteryzuje się regularnym, owalnym kształtem w przekroju poziomym. Zabezpieczona została ona oryginalną obudową drewnianą typu koszykowego (fot.4.7). Obecnie stan techniczny komory jest zły, z uwagi na zagrożenie zawałowe, jednak prędkość degradacji wyrobiska pozwala na odłożenie w czasie prac zabezpieczających. Zabezpieczenie komory wymagać będzie uzupełnienia brakujących i odtworzenie zniszczonych elementów obudowy. Zaawansowanie destrukcji górotworu w otoczeniu komory wskazuje na konieczność dodatkowego jej wzmocnienia obudową kotwową. Brak płaszcza solnego i wietrzenie skał płonnych (zubrów) powoduje, że konieczne będzie zastosowanie obudowy osłonowej z okładzinami drewnianymi lub specjalnej powłoki membranowej, np. typu Tekflex do ich zabezpieczenia przed dalszym wietrzeniem. Dynamiczny rozwój w dziedzinie produkcji materiałów izolacyjnych oraz technik iniekcyjnych, w tym dla potrzeb górnictwa i budownictwa geotechnicznego, umożliwił wykonanie trwałych zabezpieczeń osłaniających powierzchnie skalne przed zawilgoceniem 76
R.DĘBKOWSKI i in. Techniki zabezpieczania wyrobisk Kopalni Soli... i wietrzeniem (Dębkowski 2007). Sposób wykonania tego typu zabezpieczeń jest szybki i prosty technologicznie, natomiast skuteczność jest ściśle związana z przestrzeganiem wskazań i zaleceń producenta. 5. Podsumowanie Fot.4.7. Widok historycznej,drewnianej obudowy koszykowej w komorze Mirów Phot. 4.7. The view of historical, wood suport in Mirów chamber Po zakończeniu eksploatacji, nadrzędnym celem Kopalni Soli Wieliczka jest zachowanie, w możliwie nienaruszonym stanie, dziedzictwa kulturowego tego miejsca i jego bezpieczne udostępnienie dla zwiedzających. W celu uatrakcyjnienia oferty turystycznej Kopalnia Soli Wieliczka w 1996 r. podjęła decyzję o rewitalizacji szybu Regis. Został on przebudowany do poz. IV włącznie, a w latach 2009 2012 uzbrojony i wyposażony w urządzenie transportowe. Działania te umożliwią przekazanie dla ruchu turystycznego dotychczas niedostępnych, zabytkowych komór oraz chodników w jego sąsiedztwie, na poziomie I oraz IIn w ramach nowej trasy turystycznej pod nazwą Trasa Górnicza. Jednym z głównych zagrożeń dla wyrobisk górniczych w Kopalni Soli Wieliczka jest naturalny proces deformacyjny górotworu powodujący ich zaciskanie oraz stopniową destrukcję skał bezpośrednio je otaczających. Destrukcje objawiają się między innymi w postaci rozwarstwień skał (o różnych kierunkach i zasięgu), dużych pęknięć i odspojeń fragmentów calizny, itp. Z tego powodu obudowa wyrobisk zabytkowych powinna zapewnić ich stateczność poprzez konstrukcje wsporcze, podpierające strop i przewieszone ociosy lub poprzez spinanie 77
WARSZTATY 2012 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie skał na obrysie wyrobiska, wzmacniając pozostawiony, ochronny płaszcz solny na granicy bryły. Jednym z współczesnych rozwiązań technicznych zabezpieczenia wyrobisk w Kopalni Soli Wieliczka" jest zastosowanie na szeroką skalę obudowy kotwowej w postaci długich kotew szkło-epoksydowych. Obudowa tego rodzaju przeciwdziała rozwarstwianiu się oraz odspajaniu górotworu, głównie stropu. W znikomym stopniu narusza ona pierwotny charakter zabezpieczanych wyrobisk oraz ich wystrój, a także pozwala na zachowanie efektu przestrzeni dużych, imponujących obiektów komorowych. Pozostałe sposoby zabezpieczenia zabytkowych wyrobisk nawiązują do tradycyjnej, historycznej obudowy drewnianej w postaci kasztów, kratownic i różnego rodzaju odrzwi w wyrobiskach korytarzowych. Istotnym aspektem zabezpieczenia wyrobisk jest podnoszenie atrakcyjności turystycznej danego obiektu lub rozwiązania technicznego. Należy mieć na uwadze możliwość wykorzystania do zabezpieczenia górniczego najnowszych rozwiązań technicznych i materiałów konstrukcyjnych, czego przykładem może być obudowa odcinka podłużni Karolina na poz. IIn, przebiegającej nad komorą Maria Teresa Górna. Literatura [1] Charkot J. i in. 2008: Zabytkowe wyrobiska w rejonie XIV wiecznego szybu Regis w kopalni soli Wieliczka, praca niepublikowana Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka [2] Dębkowski R. i in. 2005: Zabytkowe wyrobiska komorowe kopalni soli Wieliczka" - metody i kierunki ich zabezpieczenia, prace naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 43/2005 [3] Dębkowski R i in. 2007: Nowe sposoby zabezpieczenia zabytkowych wyrobisk w KS Wieliczka w aspekcie występującego zagrożenia zawałowego wywołanego wietrzeniem skał płonnych, miesięcznik WUG nr 4/2007 [4] Dębkowski R. i in. 2007: Koncepcja i projekt techniczny udostępnienia zabytkowych wyrobisk w Kopalni Soli Wieliczka w ramach projektu "Szlaki nowej przygody w zabytkowej kopalni soli Wieliczka", etap I i II, praca niepublikowana KGHM CUPRUM, Wrocław [5] Dębkowski R. i in. 2009: Zabytkowe wyrobiska w rejonie szybu Regis na poz. I III kopalni soli "Wieliczka" [6] Jodłowski A. 1986: Charakterystyka zabytkowych wyrobisk kopalni soli w Wieliczce, wydawnictwo Arkady, Warszawa [7] d Obyrn K. 2011: Możliwości zabezpieczenia komór Jakubowice w kopalni soli Wieliczka, kwartalnik Górnictwo i Geoinżynieria zeszyt 2/2011 [8] Parchanowicz J. i in. 2004: Koncepcja udostępnienia zabytkowych wyrobisk w kopalni Soli "Wieliczka" z wykorzystaniem odnowionego XII-wiecznego szybu Regis", praca niepublikowana KGHM CUPRUM, Wrocław [9] Parchanowicz J. i in. 2007: Założenia techniczno ekonomiczne udostępnienia zabytkowych wyrobisk w kopalni soli Wieliczka z wykorzystaniem odnowionego szybu Regis. Praca niepublikowana KGHM CUPRUM, Wrocław [10] Parchanowicz J i in. 2011: Aktualizacja projektu technicznego zabezpieczenia zabytkowych wyrobisk Szlaki Nowej Przygody w zabytkowej kopalni soli Wieliczka, część I pt. Aktualizacja projektu technicznego zabezpieczenia poprzeczni Karolina na poz. II niższym, praca niepublikowana KGHM CUPRUM, Wrocław [11] Szczap J. i in. 2008: Dokumentacja powykonawcza w komorze Goluchowski, praca niepublikowana KGHM CUPRUM, Wrocław 78
R.DĘBKOWSKI i in. Techniki zabezpieczania wyrobisk Kopalni Soli... Rock reinforcement technology in Wieliczka Salt Mine in example Mining Route Key words Mining history, tourism, monuments, rock support Summary In article was presented underground mine structure and geological conditions in Wieliczka Salt Mine, near the new tourist product Mining Route. There was described main hazards which have influence to excavation stability and different methods of mining support and rock reinforcement. In the summary was characterised main innovative operations in Wieliczka Salt Mine for support monumental chambers and make them available to tourists. Przekazano: 30 marca 2012 r. 79