ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA KANONICZNEGO I KONKORDATOWEGO W STATUTACH I SYNODU DIECEZJI EŁCKIEJ * Zawarcie małżeństwa kanonicznego

ТРИБУНА ЗАРУБІЖНИХ УЧЕНИХ Waldemar Wardowski ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA KANONICZNEGO I KONKORDATOWEGO W STATUTACH I SYNODU DIECEZJI EŁCKIEJ * Zawarcie małżeństwa kanonicznego Formę zawarcia małżeństwa kanonicznego reguluje Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. w kanonach 1108 1123 1. Ponadto określa on warunki zgody małżeńskiej 2, oraz sposób błogosławienia małżeństw mieszanych 3 i zawieranych tajnie 4. Zgodnie z prawem kanonicznym statuty I Synodu Diecezji ełckiej w części poświęconej obrzędowi zawierania związku ograniczają się głównie do przypomnienia wybranych fragmentów kościelnego prawa powszechnego uzupełniając je tylko w kwestiach drugorzędnych 5. Małżeństwa ważnie błogosławią ordynariusze lub proboszczowie miejsca, bądź kapłani lub diakoni delegowani przez jednego z nich. Wymagana jest też obecność dwóch świadków. Asystujący duchowny zapytuje nowożeńców, czy wyrażają zgodę na zawarcie związku i przyjmuje tę zgodę w imieniu Kościoła. Ordynariusz miejsca i proboszcz w granicach swego terytorium ważnie asystują także przy małżeństwach także osób nie należących do powierzonej im wspólnoty wiernych, jeśli jedna z osób przyjmujących sakrament jest obrządku łacińskiego i o ile osoby te nie zostały ukarane karami kościelnymi. Poza tym ordynariusz miejsca i proboszcz personalny na mocy urzędu asystują ważnie przy zawieraniu małżeństwa, Друкується в авторській редакції. 1 Kan. 1108 1123 Codex Iuris Canonici Auctoritate Joannie Pauli PP. II promulgatus+. Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu. Pallottinum 1984 (Skrót: KPK). 2 Kan. 1095 1107 KPK. 3 Kan. 1124 1129 KPK. 4 Kan. 1130 1133 KPK. 5 Takimi kwestiami są przede wszystkim parafialne poradnictwo rodzinne i duszpasterstwo małżeństw mieszanych. 460

Серія юридична jeśli przynajmniej jedna z osób podlega im w granicach ich okręgu. Mogą oni do tej funkcji także delegować innych kapłanów i diakonów. Delegacja ta powinna być wyraźnie przekazana. Delegacja specjalna jest dana dla błogosławienia jednego małżeństwa i może zostać przekazana ustnie, delegacja ogólna powinna być przekazana pisemnie. W wypadku braku kapłanów i diakonów biskup diecezjalny może, po uzyskaniu pozytywnej zgody Konferencji Episkopatu a następnie zezwolenia Stolicy Apostolskiej, delegować osoby świeckie, odpowiednio przygotowane do asystowania przy zawieraniu małżeństwa. Takie warunki istnieją głównie na terenach misyjnych. Asystujący ma obowiązek upewnić się co do stanu wolnego nupturientów i w wypadku delegacji ogólnej, także co do zgody proboszcza na błogosławienie związku. Sakrament winien być udzielany w parafii, w której jedno z nowożeńców zamieszkuje na stałe, czasowo lub przynajmniej przez okres jednego miesiąca. Tułacze mogą zawierać małżeństwo w parafii, gdzie aktualnie przebywają. Za zezwoleniem własnego ordynariusza lub proboszcza wolno przyjąć sakrament w innej, dowolnie wybranej parafii. W niektórych okolicznościach kodeks dopuszcza ważne i godziwe zawarcie małżeństwa w obecności samych świadków, jeśli duchowny kompetentny w tym zakresie jest nieosiągalny lub nie można się do niego udać bez poważnej niedogodności. Jest to dozwolone w niebezpieczeństwie śmierci lub w wypadku, gdy roztropnie przewiduje się nieobecność zwykłego szafarza sakramentu przez okres co najmniej miesiąca. Wówczas ślub cywilny staje się kanonicznie ważny, zgodnie z kan. 1098 KPK 6 i nie ma potrzeby ponawiania go w kościele. Prawo kanoniczne stawia jedynie wymóg, aby obok urzędnika stanu cywilnego był obecny jeszcze jeden świadek zwykły 7. Jeśli jednak inny kapłan lub diakon jest obecny, należy go poprosić o udzielenie sakramentu. Małżeństwo między stronami katolickimi lub między stroną katolicką a niekatolicką winno być zawierane w kościele parafialnym, udzielenie sobie nawzajem tego sakramentu przez nowożeńców w innym kościele lub kaplicy wymaga zgody ordynariusza miejsca lub proboszcza. Związek między strona katolicką a nieochrzczoną może być natomiast błogosławiony w kościele lub innym odpowiednim miejscu. Należy zachować przepisy liturgiczne przy zawieraniu sakramentu z wyjątkiem wypadków konieczności. Należy zapisać w księdze zaślubionych nazwiska mał- 6 Kan. 1098 KPK. 7 T. Pawluk, Małżeństwa cywilne katolików magna realitas terrestris, Roczniki Teologiczno Kanoniczne, t. XXIX (1982) z. 5, s. 41. 461

żonków, osoby asystującej i świadków oraz miejsce i datę zawarcia związku. W razie jego zawarcia bez udziału kompetentnego duchownego kapłan lub diakon uczestniczący w obrzędzie lub w razie ich braku sami świadkowie winni jak najszybciej powiadomić o fakcie małżeństwa proboszcza lub ordynariusza miejsca. W wypadku małżeństwa udzielanego za dyspensą o jego zawarciu informuje ordynariusza i proboszcza małżonek katolicki podając miejsce zawarcia i zastosowana formę publiczną. Zarówno fakt zaistnienia nowego związku jak i udzielenie dyspensy winno być odnotowane w księgach zaślubionych w kurii i księgach tej parafii, gdzie przeprowadzone zostało badanie stanu wolnego. Małżeństwo należy też odnotować w księdze ochrzczonych. W wypadku zawarcia związku poza parafią chrztu proboszcz miejsca udzielenia sakramentu winien powiadomić o tym fakcie proboszcza miejsca chrztu. Także w przypadku uznania nieważności związku lub jego rozwiązania zgodnie z prawem wymagane jest powiadomienie o tym proboszcza miejsca zawarcia sakramentu w celu odnotowania tego faktu w księgach parafialnych. Sakramentu małżeństwa udzielają sobie sami małżonkowie zaś kapłan jest koniecznym świadkiem. Niezdolni do zawarcia sakramentu są ci, którzy są pozbawieni wystarczającego używania rozumu, mają poważny brak rozeznania praw i obowiązków małżeńskich lub nie mogą pojąć istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej. Błąd co do osoby powoduje nieważność małżeństwa, błąd co do przymiotu osoby natomiast nie powoduje nieważności związku, chyba, że przymiot ten był bezpośrednio i zasadniczo zamierzony 8. Nieważnie zawiera małżeństwo również ten, kto w celu uzyskania zgody na ślub został zwiedziony podstępem dotyczącym przymiotu drugiej strony. Nieznajomość jedności, nierozerwalności i sakramentalnej godności małżeństwa nie powoduje jego nieważności, chyba, że determinuje wolę. Czyni je natomiast nieważnym wykluczenie pozytywnym aktem woli samego małżeństwa, istotnego jego elementu lub istotnego jego przymiotu, na przykład zrodzenia czy wychowywania dzieci. Nieważny jest związek zawarty pod warunkiem dotyczącym przyszłości, pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie spowodowanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo 9. Ponadto do zawarcia związku w sposób ważny wymagana jest obecność obojga nupturientów osobiście lub przez pełnomocnika. W wypadku 8 Kan. 1097 2 KPK. 9 Kan. 1103 KPK. 462

Серія юридична niemożności wyrażenia zgody słowami na udzielenie sobie sakramentu dopuszczalne jest porozumiewanie się gestami. Zawarcie sakramentu przez pełnomocnika wymaga specjalnego upoważnienia zawarcia związku z określona osobą, wyznaczenia pełnomocnika przez zleceniodawcę i osobistego wypełnienia zadania w jego imieniu, podpisania pełnomocnictwa przez osobę je zlecającą, a ponadto przez proboszcza lub ordynariusza miejsca bądź przez kapłana delegowanego a przynajmniej przez dwóch świadków. Kodeks dopuszcza zawarcie sakramentu także przez tłumacza, jednak proboszcz winien się wcześniej upewnić o jego wiarygodności. Domniemywa się ważności zawarcia małżeństwa przy zaistnieniu przeszkody lub braku formy, dopóki nie uzyska się pewności co do jego nieważności. W przypadku małżeństw mieszanych zabronione jest asystowanie przy nich jeśli jedna ze stron odłączyła się od Kościoła formalnym aktem, a druga należy do wyznania nie mającego z Kościołem pełnej łączności. Zezwolenia na nie może udzielić z ważnych przyczyn ordynariusz miejsca, pod warunkiem jednak złożenia przez stronę katolicką deklaracji odsunięcia od siebie groźby utraty wiary oraz obietnicy ochrzczenia i wychowania dzieci w Kościele katolickim. Druga strona winna być powiadomiona o tym zobowiązaniu, poza tym obie strony należy pouczyć o celach i istotnych przymiotach małżeństwa, których żadna ze stron nie może wykluczyć. Do zawarcia małżeństwa strony katolickiej z niekatolicką obrządku wschodniego forma kanoniczna jest wymagana do godziwości, do ważności jest konieczny udział świętego szafarza z zachowaniem innych wymogów prawa. W wypadku poważnych trudności ordynariusz miejsca strony katolickiej ma prawo dyspensować w poszczególnych przypadkach od formy kanonicznej, po poradzeniu się ordynariusza miejsca zawarcia małżeństwa i z zachowaniem dla ważności jakiejś publicznej formy zawarcia. Oznacza to, że katolik może w takim przypadku wyrazić ważną zgodę małżeńską także w urzędzie stanu cywilnego 10. Zabronione zostało przez kodeks stosowanie obok formy kanonicznej innych form w trakcie tego samego obrzędu zawierania związku. Niedopuszczalne jest również, przed lub po udzieleniu sobie przez nowożeńców sakramentu w Kościele zastosowanie innych religijnych form zawierania małżeństwa w celu wyrażenia lub odnowienia zgody małżeńskiej. Na skutek poważnej i naglącej przyczyny ordynariusz miejsca może zezwolić na tajne zawarcie małżeństwa. Prawo powszechne wymaga wówczas tajnego przeprowadzenia obowiązkowych badań przedmałżeń- 10 T. Pawluk, Małżeństwa cywilne katolików, s. 41. 463

skich i obowiązku zachowania tajemnicy przez ordynariusz miejsca, asystującego, świadków i małżonków. Kodeks zastrzega jednak ustanie tajemnicy w wypadku niebezpieczeństwa zgorszenia lub wielkiej szkody dla świętości małżeństwa. Małżeństwo tajnie zawarte winno być zapisane w specjalnej księdze przechowywanej w kurii diecezjalnej. Statuty synodalne odnośnie do kanonicznej formy zawierania małżeństwa stanowią przede wszystkim przypomnienie niektórych przepisów wydanych uprzednio przez innego ustawodawcę. Z wyjątkiem wypadków konieczności nihil obstat ordynariusz miejsca jest wymagane przy małżeństwach: tułaczy, tych, których małżeństwo według prawa świeckiego nie może być uznane bądź zawarte, obciążonych naturalnymi zobowiązaniami wobec drugiej strony i dzieci zrodzonych z poprzedniego związku, tych, którzy notoryczni odstąpili od wiary, związanych cenzurą kościelną, małoletnich, których rodzice nie wiedzą lub sprzeciwiają się rozumnie zawarciu małżeństwa, małżeństwach zawieranych za pośrednictwem pełnomocnika 11. Statuty zaleciły dokładne opisanie stanu faktycznego przy prośbie kierowanej przez proboszcza do ordynariusza o dyspensę, aby nie zachodziła konieczność dodatkowego badania sprawy 12. W wypadku prośby o dyspensę od przeszkody kanonicznej, jeśli nie można odwieźć nupturientów od zamiaru zawarcia małżeństwa, prośbę o dyspensę sporządza proboszcz. Winna ona zawierać imiona, nazwiska, wiek, wyznanie i miejsce zamieszkania narzeczonych, dokładne wyszczególnienie przeszkody wraz z wykreślonym drzewem genealogicznym, wskazanie innych okoliczności mogących mieć wpływ na decyzję o udzieleniu dyspensy, podanie przyczyn skłaniających do wyrażenia na nią zgody. Przy małżeństwach mieszanych, zarówno w przypadku różnej religii jak i różnego wyznania, wymagane jest dołączenie przepisanych prawem rękojmi. Przed uzyskaniem dyspensy nie wolno głosić zapowiedzi przedmałżeńskich ani ustalać ze stronami dokładnego terminu ślubu 13. Statuty przypomniały też przepisy dotyczące upoważniania do błogosławienia małżeństw. Wikariusze parafialni otrzymują na mocy dekretu nominacyjnego ogólne upoważnienie do asystowania przy zawieraniu małżeństw na terenie parafii, w której odejmują posługę duszpasterską 14. Dele- 11 I synod diecezji ełckiej 1997 1999, Ełk 1999, s. 816 (Skrót: I SDE). 12 I SDE, st. 817. 13 I SDE, st. 818. 14 I SDE, st. 820. 464

Серія юридична gacja udzielona przez proboszcza i licencja do błogosławienia małżeństwa poza własną parafią winny być wystawione na piśmie 15. Proboszcz delegujący kapłana do błogosławienia określonego małżeństwa może również udzielić zezwolenia na subdelegowanie innego kapłana do asystowania przy zawieraniu tego samego małżeństwa 16. Bezpośrednie przygotowanie do małżeństwa winno nupturientów usposobić do należytego, świadomego i głębokiego przeżycia obrzędu udzielania sobie tego sakramentu. Prawodawca kościelny zachęca ich też usilnie do przystąpienia do sakramentu pokuty i Najświętszej Eucharystii 17. Sporządzenie aktu ślubu przez proboszcza asystującego przy jego zawieraniu winno zostać dokonane w księgach zaślubionych tej parafii, w której udzielenie sakramentu miało miejsce 18. Akt ślub małżeństwa mieszanego zapisywany jest w księgach tej parafii, w której przeprowadzone zostały badania przedślubne oraz w Kurii diecezji. O zawarciu związku winna poinformować proboszcza strona katolicka przedkładając stosowne świadectwo. W razie niemożności przedłożenia go odpowiedni akt sporządza proboszcz na podstawie oświadczenia strony katolickiej oraz dwóch wiarygodnych świadków. W akcie ślubu należy zaznaczyć datę udzielenia dyspensy oraz dzień, miejsce i formę zawarcia związku 19. Adnotację o małżeństwie należy też zapisać w księdze ochrzczonych 20. Jeśli księga taka jednej lub obydwu stron znajduje się w innej parafii, miejscowy proboszcz jest zobowiązany powiadomić właściwego proboszcza o zawarciu małżeństwa, bezpośrednio lub za pośrednictwem kurii. W razie, gdyby dotyczyło to parafii za granicą, dopuszczalne jest przesłanie takiej informacji jedynie za pośrednictwem kurii 21. W wypadku gdy małżonkowie mieli dzieci przed zawarciem małżeństwa należy odnotować fakt jego zawarcia w aktach chrztów tych dzieci celem ich legitymizacji 22. Proboszcz asystujący przy zawieraniu małżeństwa na podstawie licencji jest zobowiązany do sporządzenia aktu ślubu we 15 I SDE, st. 821. 16 I SDE, st. 822. 17 J. R. Sztychmiler, Prawo uczestnictwa w Eucharystii przy zawieraniu małżeństwa, żeby nie ustała wiara, Lublin 1990, s. 195. 18 Kan. 825 KPK. 19 I SDE, st. 826. 20 I SDE, st. 827. 21 I SDE, st. 828. 22 I SDE, st. 829. 465

własnych księgach i dopilnowania zapisania adnotacji o udzielonym sakramencie w księgach chrztów małżonków, a także do powiadomienia o udzielonym sakramencie proboszcza, który wystawił licencję. Na tej podstawie zapisany zostaje fakt zawarcia małżeństwa w protokołach badania przedślubnego i ewentualnie w księdze stanu dusz 23. Uzupełnieniem przepisów dotyczących kanonicznej formy zawarcia małżeństwa w księdze statutów jest zapis o potrzebie pouczenia przez duszpasterza, że uczestnictwo wiernych we Mszy św. w dzień przedświąteczny, kiedy zwykle zawierane są związki małżeńskie, nie zwalnia od uczestnictwa w Eucharystycznej Ofierze w dniu następnym 24. Zawarcie małżeństwa konkordatowego W systemach prawnych poszczególnych państw istnieją różne formy uregulowania małżeństwa jako instytucji w rozumieniu prawa cywilnego. Tadeusz Pawluk w publikacji z 1982 roku wyróżnił trzy ich rodzaje: małżeństwa obowiązkowe, małżeństwa fakultatywne i małżeństwa z konieczności 25. Małżeństwo cywilne jest obowiązkowe (matrimonium civile obligatorium, sub forma obligatoria), jeśli jest ważne według prawa państwowego jedynie wówczas, gdy zostało zawarte przed upoważnionym urzędnikiem państwowym i zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami. Związek małżeński pobłogosławiony w Kościele jest traktowany jako zjawisko społeczne, nie zaś akt prawny. W okresie rządów komunistycznych taka sytuacja miała miejsce w Europie środkowej i wschodniej, ponadto takie uregulowanie przyjęło wiele państw Ameryki Łacińskiej. Małżeństwo cywilne jest fakultatywne (matrimonium civile facultativum, sub forma facultativa), jeśli jednakowo jest traktowane przez ustawodawstwo państwowe małżeństwo zawarte przed urzędnikiem państwowym co przed duchownym danego wyznania. Osoba duchowna występuje wówczas w charakterze urzędnika stanu cywilnego, upełnomocnionego przez państwo. System ten obowiązuje w krajach skandynawskich, Anglii, wielu stanach Ameryki Północnej, oraz na podstawie konkordatu, we Włoszech. Konkordat z 1993 roku wprowadził je także w Polsce. Małżeństwo cywilne z konieczności (matrimonium civile subsidiarium, sub forma subsidiaria aut necessitatis) ma miejsce wówczas, gdy prawo państwowe, uznając ślub 23 I SDE, st. 830. 24 I SDE, st. 824. 25 T. Pawluk, Małżeństwa cywilne katolików..., s. 31 32. 466

Серія юридична kościelny za zdarzenie prawne, zezwala na ślub tym, którzy nie mogą zawrzeć małżeństwa kościelnego oraz deklarującym się za nie należące do jakiejkolwiek wspólnoty wyznaniowej. Uregulowanie to przyjęte zostało w Hiszpanii i Kolumbi 26. W konkordacie zawartym między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską w dniu 28 lipca 1993 roku zawieraniu małżeństw został poświęcony artykuł 10 i 11. Artykuł 10 stwierdza, że w małżeństwo kanoniczne od momentu zawarcia wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie związku zgodnie z prawem polskim o ile między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego, złożą oni przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenie woli dotyczące wywarcia takich skutków a zawarcie małżeństwa zostanie wpisane w akta stanu cywilnego na wniosek przekazany Urzędowi Stanu Cywilnego w terminie pięciu dni od daty jego zawarcia. Czas ten ulega przedłużeniu w wypadku, jeśli nastąpiła przeszkoda z powodu siły wyższej do czasu ustania tej przyczyny 27. Przygotowanie do zawarcia małżeństwa kanonicznego obejmuje pouczenie nupturientów o nierozerwalności małżeństwa kanonicznego oraz przepisach prawa polskiego dotyczących skutków małżeństwa. Orzekanie ważności małżeństwa kanonicznego oraz innych spraw dotyczących tego sakramentu przewidzianych w prawie kanonicznym należy do wyłącznej kompetencji sądów kościelnych natomiast w sprawach małżeńskich w zakresie skutków określonych w prawie polskim do wyłącznej kompetencji sądów państwowych. Kwestia powiadamiania o orzeczeniach obu stron może zostać w przyszłości uregulowana na podstawie dodatkowych umów, zgodnie z artykułem 27 konkordatu 28. Rząd polski zobowiązał się przeprowadzić stosowne zmiany w prawie polskim celem wprowadzenia w życie artykułu 10, ponadto zdeklarował wraz ze Stolica Apostolską wolę 26 Papież Paweł VI określił śluby cywilne jako magna realitas terrestris wielka konieczność ziemska. Związku takiego obecnie kanoniści nie traktują jako pozbawionego zupełnego znaczenia, na równi z tzw. wolnymi związkami. Jednocześnie wskazują, zgodnie z nauką Kościoła, na ich niewystarczającą moc dla zawiązania węzła sakramentalnego między małżonkami katolickimi. Zob. T. Pawluk, Małżeństwa cywilne katolików, s. 40. 27 Art. 10, Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzeczypospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., (Dz. U. 1998, nr 51, poz. 318, (UM) Stolica Apostolska-Polska, Konkordat, Warszawa 1993-07-28). 28 Art. 27, Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeczypospolitą Polską... 467

współdziałania na rzecz obrony i poszanowania instytucji małżeństwa i rodziny będących fundamentem społeczeństwa. Odnośnie do małżeństwa konkordatowego została później wydana Informacja dla osób ubiegających się o wydanie zaświadczenia do zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 29 oraz Instrukcja dla księży dotycząca małżeństw konkordatowych. Informacja nakazuje mężczyźnie lub kobiecie, którzy ukończyli 18 rok życia (kobieta za zgodą sądu po ukończeniu 16 lat) zamierzającym zawrzeć małżeństwo kanoniczne zgłoszenie się uprzednio do urzędu stanu cywilnego jednej ze stron i złożenie pisemnego zapewnienia o braku okoliczności wyłączających zawarcie związku oraz innych dokumentów w zależności od stanu cywilnego osoby. Wymagane są odpisy skrócone aktów urodzenia (kawaler, panna), odpisy skrócone aktu urodzenia oraz odpisy skrócone aktu małżeństwa z adnotacją o rozwodzie lub odpis prawomocnego wyroku sądu o rozwodzie w wypadku osób rozwiedzionych, odpis skrócony aktu urodzenia, odpis skrócony aktu zgonu małżonka lub odpis prawomocnego orzeczenia sądu o stwierdzeniu zgonu poprzedniego małżonka lub uznaniu go za zmarłego (wdowcy i wdowy). Kobiety niepełnoletnie są zobowiązane przedstawić odpis prawomocnego postanowienia sądu zezwalającego na zawarcie małżeństwa. Ponadto w każdym przypadku nupturienci powinni okazać dowód osobisty. Po zawarciu małżeństwa małżonkowie mogą nosić wspólne nazwisko, będące dotychczas nazwiskiem żony lub męża, zachować dotychczasowe nazwiska bądź przyjąć nazwisko dwuczłonowe, powstałe z połączenia nazwisk nupturientów. Dzieci mogą nosić nazwisko jednego z rodziców. Po stwierdzeniu zdolności prawnej nupturientów do zawarcia małżeństwa i ustaleniu brzmienia nazwisk ich i ich dzieci kierownik urzędu stanu cywilnego wydaje zaświadczenie o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa w prawie polskim. Trzy egzemplarze tego dokumentu narzeczeni przekazują proboszczowi parafii, w której małżeństwo będzie zawarte. Zaświadczenie to jest ważne przez okres trzech miesięcy. Te same dokumenty należy przedłożyć przy zawieraniu związku wyłącznie w urzędzie stanu cywilnego 30. Przepisy te świadczą o tym, że władze państwowe zarezerwowały sobie kompetencje określania w każdym przypadku, kto na mocy prawa państwowego może zawrzeć związek małżeński. Według jego przepisów nie wolno osobie duchownej błogosławić związku, jeśli młodzi nie przedstawią 29 Dz. U. 1998, nr 136, poz. 884. 30 Instrukcja dla osób ubiegających się o wydanie zaświadczenia do zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi. 468

Серія юридична zaświadczenia z urzędu stanu cywilnego. Prawo kanoniczne natomiast na to zezwala, jednak wymagana jest dyspensa biskupa miejsca. Ponadto odpis skrócony aktu małżeństwa z adnotacją o rozwodzie lub odpis prawomocnego wyroku sądu o rozwodzie nie mają mocy prawnej w prawie kanonicznym ze względu na świętość i nierozerwalność sakramentu zagwarantowana w konkordacie. Wyjątkiem może być tylko uznanie małżeństwa za nieważne na mocy przepisów prawa kanonicznego. Wymóg przedkładania przez nupturientów tych samych dokumentów przy zawieraniu małżeństwa konkordatowego i związku cywilnego nie czyni należytego rozróżnienia między obiema formami zawierania związku małżeńskiego. Instrukcja dla księży dotycząca małżeństw konkordatowych w części ogólnej podaje państwowe akty prawne wydane w związku z ratyfikacją konkordatu. Należą do nich ustawa z dnia 24 lipca 1998 roku o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw 31, Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 października 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg stanu cywilnego, ich kontroli, przechowywania i zabezpieczenia oraz wzorów aktów stanu cywilnego, ich odpisów, zaświadczeń i protokołów 32, Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 listopada 1998 r. w sprawie ogłoszenia wykazu stanowisk, których zajmowanie upoważnia do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego 33, wraz z Załącznikiem. Akty te weszły w życie z dniem 15 listopada 1998 roku. Zmiany w partykularnym prawie kanonicznym w związku z wprowadzeniem instytucji małżeństwa konkordatowego zostały przeprowadzone na mocy uchwały Konferencji Episkopatu Polski na zebraniu plenarnym w dniu 4 czerwca 1998 roku. Zgodnie z nią wierni Kościoła katolickiego zawierający małżeństwo kanoniczne mają obowiązek uzyskania dla niego skutków cywilnych. Ordynariusz miejsca może zezwolić na zawarcie małżeństwa bez skutków cywilnych tylko w wyjątkowych przypadkach, z ważnych powodów pastoralnych. Uchwała ta uzyskała recognitio Stolicy Apostolskiej pismem z dnia 29 października 1998 roku i zaczęła obowiązywać od 31 Dz. U. 1998, nr 117, poz. 757. 32 Dz. U. 1998, nr 136, poz. 884. 33 M.P. 1998, nr 40, poz. 554. 469

15 listopada 1998 roku, a zatem jednocześnie ze wspomnianymi powyżej państwowymi aktami prawnymi. Zagwarantowanie skutków cywilnych może się dokonać w dwojaki sposób poprzez zawarcie małżeństwa konkordatowego lub przez uprzednie zawarcie małżeństwa cywilnego przed kierownikiem stanu cywilnego a następnie małżeństwa kanonicznego. W wypadku wyrażenia przez nupturientów zamiaru zawarcia małżeństwa kanonicznego bez skutków cywilnych lub uzyskania skutków cywilnych przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego po zawarciu małżeństwa w Kościele należy przedstawić sprawę ordynariuszowi miejsca. Wiekiem godziwym dla mężczyzny i kobiety do zawarcia małżeństwa jest, zgodnie z orzeczeniem prawa państwowego, ukończenie 18 roku życia. Zezwolenie przez sąd opiekuńczy kobiecie niepełnoletniej po ukończeniu 16 lat na zawarcie związku małżeńskiego wymaga dyspensy ordynariusza miejsca 34. Część szczegółowa instrukcji określa procedurę zwyczajną zawarcia małżeństwa konkordatowego oraz procedurę przewidziana w niebezpieczeństwie śmierci. Pierwsza z nich określa, że nupturienci są zobowiązani, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego, zgłosić się do właściwego urzędu parafialnego przed planowaną datą ślubu dla dopełnienia zarówno formalności wymaganych przez prawo kościelne jak i tych, które są związane z uzyskaniem skutków cywilnych dla przyszłego małżeństwa. W związku z tym mają oni obowiązek przedłożenia trzech egzemplarzy Zaświadczenia o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, wydanych przez kierownika urzędu stanu cywilnego, natomiast duszpasterz ma obowiązek poinformować ich o treści podstawowych przepisów prawa polskiego dotyczących małżeństwa i jego skutków, zawartych w artykule 1 2 i 3, artykule 8 1, 2 i 3, oraz artykule 8 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego 35. Treść tych artykułów została dołączona w formie załącznika do omawianej instrukcji. Zaświadczenie kierownika urzędu stanu cywilnego jest ważne przez okres trzech miesięcy. Proboszcz nie może przygotować formalności związanych ze ślubem bez przedstawienia mu wspomnianego ważnego zaświadczenia. Brzmienie nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci jest ustalane przez urząd stanu cywilnego. Małżeństwo kanoniczne bez skutków cywilnych może być zawarte wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody or- 34 Zgodnie z prawem kanonicznym wiek najniższy do zawarcia małżeństwa to 16 lat dla mężczyzny i 14 lat dla kobiety, zob. kan. 1083 1 KPK. 35 Art. 1 2 i 3, art. 8 1, 2 i 3, art. 23 Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 nr 9, poz. 59 z późn. zm.) (Skrót: KRiO). 470

Серія юридична dynariusza miejsca. Do zawarcia małżeństwa konkordatowego przez pełnomocnika wymagane będzie również zezwolenie sądu państwowego. Duchowny, wobec którego nupturienci zawierają małżeństwo konkordatowe ma obowiązek sporządzić Zaświadczenie o zawarciu małżeństwa, w trzech egzemplarzach, opatrzonych kościelną pieczęcią i swoim podpisem. Winno być też ono podpisane przez małżonków i dwóch świadków pełnoletnich, czyli mających ukończony 18 rok życia. Ponadto zaświadczenie ma podpisać duchowny zobowiązany do przesłania go do urzędu stanu cywilnego, podając przy tym pełnioną godność i funkcję kościelną (ordynariusz miejsca, proboszcz, administrator parafii, wikariusz w zastępstwie proboszcza, duchowny w zastępstwie proboszcza. Nupturienci wyrażający wolę wywarcia skutków cywilnych małżeństwa konkordatowego składają wraz ze świadkami podpis na zaświadczeniu przez udzieleniem sobie sakramentu natomiast asystujący duchowny po jego zawarciu. Proboszcz lub duchowny go zastępujący ma obowiązek przesłania zaświadczenia do urzędu stanu cywilnego w ciągu pięciu dni od zawarcia małżeństwa, osobiście lub listem poleconym. W tym ostatnim przypadku należy zachować dowód nadania przesyłki poleconej. Jedna przesyłka może zawierać więcej niż jedno zaświadczenie. Instrukcja zaleciła taki informowanie urzędu tą droga o zawarciu małżeństwa ze względu na przepis Prawa o aktach stanu cywilnego pozwalający odtworzyć Zaświadczenie o zawarciu małżeństwa, które nie dotarło do urzędu w przepisanym czasie z powodu zaginięcia przesyłki pocztowej. Drugi egzemplarz zaświadczenia przekazywany jest małżonkom, trzeci pozostaje w aktach urzędu parafialnego. Nieprzekazanie zaświadczenia w ciągu 5 dni do urzędu stanu cywilnego powoduje, że urząd ten nie będzie mógł sporządzić aktu małżeństwa przez co nie pociągnie ono za sobą skutków cywilnych. Bieg terminu ulega zawieszeniu na skutek przeszkody niezależnej od woli zainteresowanego. Duchowny asystujący przy zawieraniu małżeństwa na podstawie licencji zobowiązany jest do przekazania trzech egzemplarzy zaświadczenia proboszczowi parafii, od którego otrzymał delegację, aby ten przekazał je następnie do urzędu stanu cywilnego, dla małżonków i umieścił jeden egzemplarz w dokumentach parafii. Małżeństwo konkordatowe wywołuje skutki cywilne od momentu wyrażenia zgody w Kościele, a nie od dnia dokonania wpisu w księgach urzędu stanu cywilnego. W niebezpieczeństwie śmierci udzielenie sakramentu małżeństwa może mieć miejsce bez okazania zaświadczenia z urzędu stanu cywilnego. Po jego zawarciu duchowny asystujący przy jego zawieraniu jest zobowiązany sporządzić Zaświadczenie o zawarciu małżeństwa zgodnie z przepisami przedstawionymi powyżej, z zapisaniem w razie potr- 471

zeby formuły duchowny w zastępstwie proboszcza, obecny przy małżeństwie zawartym w niebezpieczeństwie śmierci. Omówiona Instrukcja dla księży dotycząca małżeństw konkordatowych została zamieszczona w księdze statutów I synodu diecezji ełckiej jako jeden z aneksów. Dodatkowo jest ona uzupełniona przez dwa załączniki. Pierwszy z nich zawiera formularz Zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz Zaświadczenie stanowiące podstawę aktu małżeńskiego zawartego w sposób określony w art. 1 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Treścią załącznika nr 2 jest art. 1, art. 8 i art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Art.. 1 2 stwierdza, że małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta podlegający prawu wewnętrznemu Kościoła lub innego związku wyznaniowego wyrażą w obecności duchownego wolę jednoczesnego jego zawarcia podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego sporządzi następnie akt małżeństwa. Wówczas małżeństwo uważa się za zawarte od momentu złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego 36. Zgodnie z art. 1 3 przepisy te obowiązują wówczas, gdy została ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a Kościołem 37. Duchowny, przed którym zawierany jest związek małżeński, nie może przyjąć oświadczenia woli nupturientów bez zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, wydanego przez odpowiedni urząd stanu cywilnego 38. Niezwłocznie po złożeniu oświadczeń duchowny sporządza zaświadczenie o zawarciu małżeństwa zaopatrzone podpisem własnym, małżonków i świadków 39, a następnie, wraz z zaświadczeniem sporządzonym przez kierownika urzędu stanu cywilnego przesyła je do tego urzędu w terminie 5 dni, chyba, że nastąpi przeszkoda wyższa 40. Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są zobowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli 41. 36 Art. 1 2 KRiO. 37 Art. 1 3 KRiO. 38 Art. 8 1 KRiO. 39 Art. 8 2 KRiO. 40 Art. 8 3 KRiO. 41 Art. 23 KRiO. 472

Серія юридична Zawarcie porozumienia między władzami polskimi a Kościołem w kwestii wzajemnego uznania związków małżeńskich w sensie prawnym jest każdorazowo jednym z najistotniejszych zagadnień regulowanych w konkordatach. Prawo państwowe nie może całkowicie wyłączyć z zakresu obowiązywania tej sfery życia ludzkiego, jaką jest małżeństwo i rodzina, będąca podstawową komórką społeczną 42. Zarazem jednak Kościół ma prawo wymagać poszanowania dla świętości sakramentu. Ponadto, mimo niewystarczającej formy cywilnej do powstania między małżonkami katolickimi węzła sakramentalnego Kościół godzi się na śluby przed urzędnikami stanu cywilnego nie tylko ze względu na skutki prawne, jakie za sobą pociągają. Ślub cywilny niejednokrotnie dodatkowo w odczuciu duszpasterzy zabezpiecza trwałość związku. Bez niego przypuszczalnie małżonkowie łatwiej dopuszczaliby myśl o rozbiciu rodziny w sytuacjach konfliktowych 43. Bibliografia I. Źródła: I Synod Diecezji Ełckiej (1997 1999), Ełk 1999. Informacja dla osób ubiegających się o wydanie zaświadczenia do zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi (Dz. U. 1998, nr 136, poz. 884). Instrukcja dla księży dotycząca małżeństw konkordatowych, w: I Synod Diecezji Ełckiej (1997 1999), Ełk 1999. Codex Iuris Canonici Auctoritate Joannie Pauli PP. II promulgatus. Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu. Pallottinum 1984. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 nr 9, poz. 59 z późn. zm.). Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzeczypospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., (Dz. U. 1998, nr 51, poz. 318, (UM) Stolica Apostolska-Polska, Konkordat, Warszawa 1993-07-28). Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 listopada 1998 r. w sprawie ogłoszenia wykazu stanowisk, których zajmowanie upoważnia do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (M.P. 1998, nr 40, poz. 554), wraz z Załącznikiem. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 października 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg stanu cywilnego, ich kontroli, 42 T. Pawluk, Małżeństwa cywilne katolików..., s. 40. 43 Tamże, s. 41. 473

przechowywania i zabezpieczenia oraz wzorów aktów stanu cywilnego, ich odpisów, zaświadczeń i protokołów (Dz. U. 1998, nr 136, poz. 884). Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 1998, nr 117, poz. 757). II. Literatura: Góralski W., Rola adwokata w kościelnych procesach małżeńskich w świetle KPK z 1983 roku oraz instrukcji Dignitas connubii, Prawo Kanoniczne 49 (2006) nr 3 4. Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, praca zbiorowa, opracowanie W. Góralski, t. III, Lublin 1986. Kosowicz S., Zaburzenia psychiczne ograniczające wykonanie zobowiązań powziętych w akcie zgody małżeńskiej, Prawo Kanoniczne 29 (1986) nr 1 2. Krukowski J., Sobański R., Komentarz do kodeksu prawa kanonicznego, t. I, Księga I, Normy ogólne Poznań 2003. Kumor B., Historia Kościoła, cz. 6, Lublin 1985. Leszczyński G., Dowodzenie nieważności małżeństwa zawartego w stanie bojaźni szacunkowej podmiotu, Prawo Kanoniczne 50 (2007) nr 1 2. Leszczyński G., Rola obrońcy węzła małżeńskiego w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa, Prawo Kanoniczne 49 (2006) nr 3 4. Mayer P., Podstępne wprowadzenie w błąd (kan. 1098 KPK) jako wada zgody małżeńskiej, Prawo Kanoniczne 41 (1998) nr 1 2. Pawluk T., Małżeństwo cywilne katolików magna realitas terrestris, Roczniki Teologiczno Kanoniczne t. XXIX (1982) z. 5. Pawluk T., Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. II, Lud Boży, jego nauczanie i uświęcanie, Olsztyn 1986. Pawluk T., Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. III, Prawo małżeńskie, Olsztyn 1984. Sobański R., Procesy o nieważność małżeństwa w Polsce na przełomie tysiącleci ery chrześcijańskiej, Prawo Kanoniczne 49 (2006) nr 3 4. Sztafrowski E., Podręcznik prawa kanonicznego, t. IV, Warszawa 1986. Sztychmiler J. R., Prawo uczestniczenia w Eucharystii przy zawieraniu małżeństwa, Żeby nie ustała wiara, Lublin 1990. Sztychmiler J. R., Problem hierarchii celów małżeństwa według Kodeksu Prawa Kanonicznego i nauki pokodeksowej, Roczniki Teologiczno Kanoniczne T. XXX (1983) z. 5. Żurowski M., Niezdolność do podjęcia obowiązków małżeńskich z przyczyn psychicznych, Prawo Kanoniczne 29 (1986), nr 3 4. 474