Przydatność baz danych MSI oraz CBDH w badaniach wydajności źródeł Polski Adam Bartnik 1, Piotr Moniewski 2 1 Pracownia Hydrologii i Gospodarki Wodnej, Uniwersytet Łódzki, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź 2 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, ul. Lipowa 16, 90-743 Łódź Mimo, iż monitoring ilościowy wypływów wód podziemnych prowadzi się w Polsce od wielu lat, reżim źródeł wciąż nie jest jeszcze poznany w wystarczającym stopniu. Wynika to z braku koordynacji pomiarów prowadzonych najczęściej przez liczne ośrodki naukowe dla własnych potrzeb badawczych oraz niewielkiej dostępności danych. Do 1983 roku wyniki systematycznych pomiarów wydajności były publikowane w " papierowych " Rocznikach Hydrologicznych wydawanych przez IMGW. Od stycznia 2017 r. nowe możliwości badawcze stwarza pozyskanie wyników pomiarów wydajnpści 87 wypływów w ramach Bazy Monitoringu Stanu Ilościowego (MSI) oraz Centralnej Bazy Danych Hydrologicznych (CBDH), udostępnianych przez Państwową Służbę Hydrogeologiczną (PSH). Ponadto 52 wypływy zarejestrowano jednocześnie jako punkty Monitoringu Stanu Chemicznego (MSC). Zawarte w bazach serie pomiarowe pochodzą z lat 1973-2016, przy czym 41 posterunków jest wciąż aktywnych. W populacji badanych wypływów najwięcej jest małych obiektów (VI klasa), a przeciętna wydajność wynosi zaledwie 0,33 dm3 s 1. Niestety, zastrzeżenia budzi synchroniczność serii pomiarowych. Ich długość wynosi od kilku miesięcy do blisko 40 lat, przy czym pomiary w 43% z nich prowadzono krócej niż przez dekadę. Wydajność mierzono na ogół raz w tygodniu, lecz w różnych dniach, a w kilku obiektach nieregularnie, pozostawiając liczne luki obserwacyjne. Bardzo nierównomierne jest także rozmieszczenie obserwowanych źródeł na obszarze kraju. Większość wypływów (66%) reprezentuje paleogeńskie osady fliszu karpackiego, 27 utwory Sudetów, 2 źródła krasowe wypływają z wapieni Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, a tylko jedno jest zasilane z młodoglacjalnych osadów Pomorza. Niedoskonałość szeregów danych utrudnia obliczanie charakterystyk wymagających synchroniczności danych (analizy korelacyjne, trendy), nie wyklucza natomiast zastosowania pozostałych charakterystyk ilościowych źródeł w badaniu m.in. sezonowej i wieloletniej zmienności wydajności. Różnorodność doboru obiektów umożliwia także ocenę wpływu czynników środowiska geograficznego na charakterystyki wydajności wypływów. - 9-
Wieloletnia i sezonowa zmienność wydajności wypływów wód podziemnych potudniowej Polski Adam Bartnik 1, Piotr Moniewski 2 1 Pracownia Hydrologii i Gospodarki Wodnej, Uniwersytet Łódzki, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź 2 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, ul. Lipowa 16, 90-743 Łódź Wydajność jest jedną z najważniejszych charakterystyk ilościowych źródeł. Determinuje ona nie tylko rozmiary wypływów wód podziemnych, ale odzwierciedla również stan retencji ich wodonośca. Analiza wydajności źródeł w dłuższej perspektywie czasowej umożliwia jej powiązanie z warunkami hydrogeologicznymi i meteorologicznymi obszaru zasilania oraz obliczenie charakterystyk zmienności sezonowej i wieloletniej. W pracy wykorzystano dane z udostępnionych przez Państwowy Instytut Geologiczny baz danych hydrogeologicznych: Centalnego Banku Danych Hydrogeologicznych - Banku HYDRO (CBDH) oraz bazy Monitoringu Wód Podziemnych (MWP). Łącznie, zawierają one informacje dotyczące 87 wypływów (przy czym niemal wszystkie one znajdują się w południowej Polsce). Serie pomiarowe mają różną długość i pochodzą z lat 1973-2016. Podstawą analizy były szeregi minimów, średnich oraz maksimów wydajności miesięcznych, uzyskanych na bazie pomiarów terminowych wykonywanych z niejednakową regularnością (przeważnie raz w tygodniu). Współczynnik zmienności wydajności źródeł stałych zmieniał się w szerokim zakresie: od 2 do ponad 2 tysięcy, przy czym udział wypływów mało zmiennych, zmiennych i bardzo zmiennych stanowi po około 33%. W zbadanej grupie wypływów przeważają źródła VI klasy wydajności wg Meinzera (53%). Do analizy sezonowości wydajności wypływów zastosowano wykresy typu " pudełko z wąsami " oraz tzw. indeksy Markhama. Wydajność poszczególnych źródeł cechuje znaczne zróżnicowanie sezonowe. Ilość wypływającej wody zależy nie tylko od aktualnych warunków zasilania atmosferycznego, ale przede wszystkim od typu hydrogeologicznego wypływu i jego położenia..lródła szczelinowe, a także wypływy o niewielkiej wydajności odznaczają się na ogół znacznie większą zmiennością wydatku niż wypływy porowe lub większe. Natomiast sezonowość wydajności w mniejszym stopniu zależy od wielkości wypływu, w większym zaś od jego wysokości - źródła położone na większej wysokości bezwzględnej charakteryzują się wyższym indeksem sezonowości wydajności i późniejszą porą jej koncentracji. - 10-
INSTYTUT BIOLOGIII ZAKŁAD OCHRONY ŚRODOWISKA PARK KRAJOBRAZOWY PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWA ŹRÓDŁA POLSKI OSTOJA GEO- l BIORÓŻNORODNOŚCI Białystok-Supraśl, 18-20 września 2017 roku pod redakcją Elżbiety Jekatierynczuk-Rudczyk i Piotra Zielińskiego BIAŁYSTOK 2017
Komitet Naukowy Prof. dr hab. Andrzej Górniak Prof. dr hab. Paweł Jokiel Prof. dr hab. Zdzisław Michalczyk Dr hab. Stanistaw Czachorowski, prof. UWM Dr hab. Jolanta Ejsmont-Karabin, prof. IBD PAN Dr hab. Joanna Fac-Beneda, prof. UG Dr hab. Małgorzata Mazurek, prof. UAM Dr hab. Agata Wojtal. prof. IOP PAN
Komitet Organizacyjny Dr hab. Elżbieta Jekatierynczuk-Rudczyk - PRZEWODNICZĄCA Dr hab. Piotr Zieliński Dr hab. Magdalena Grabowska Dr inż. Maciej Karpowicz Dr Włodzimierz Kwiatkowski Mgr inż. Joanna Kurzawa Mgr Joanna Gromek Mgr Katarzyna Puczko
Spis streszczeń Radosław Sadowski, Przemysław Tomalski: tródła w zlewni górnej Drzewiczki...... 8 Adam Bartnik, Piotr Moniewski: Przydatność baz danych MSI oraz CBDH w badaniach wydajności źródeł Polski... 9 Adam Bartnik, Piotr Moniewski: Wieloletnia i sezonowa zmienność wydajności wypływów wód podziemnych południowej Polski........ 10 Maria Baścik: Ochrona źródeł w zmieniającym się środowisku Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej... 11 Łukasz Chabudziński: Dynamika wydajności wybranych źródeł w strefie pogranicza Roztocza Zachodniego i Wyżyny Lubelskiej w latach 2008-2014... 12 Łukasz Chabudziński, Tomasz Szerszeń: Zastosowanie platformy WEB-GIS do pozyskiwania, gromadzenia i udostępniania informacji o źródłach...... 13 Izabela Chlost, Mirosław Lidzbarski: rodowisko występowania oraz cechy hydrodynamiczne i hydrobiologiczne tródeł Roztoki (Białogórksa Struga)... 14 Stanisław Chmiel, Zdzisław Michalczyk, Sławomir Głowacki, joanna Sposób, Beata Zielińska: Zawartość rozpuszczonego tlenu w wodach źródlanych obszaru wyżynnego Lubelszczyzny... 15 Roman Cieśliński, Alicja Olszewska: Wypływy wód podziemnych w strefie krawędziowej jeziora Wieprznickiego... 16 Stanisław Czachorowski: Co żyje w źródle - stan poznania różnorodności biologicznej w źródłach nizinnej części Polski........ 17 Bożenna Czarnecka, Anna Rysiak, Łukasz Chabudziński: Krenofity jako wskaźniki naturalnego charakteru źródlisk Roztocza Zachodniego...... 18 Izabela Dojtrowska, Monika Sajdak, Łukasz jelonkiewicz, Renata Sosnowska: Przestrzenne zróżnicowanie składu chemicznego źródeł Niecki Nidziańskiej......... 19 Elżbieta Dumnicka, joanna Galas, Mariola Krodkiewska: Wpływ obudowy źródeł na różnorodność i liczebność fauny bezkręgowców...... 20 Jolanta Ejsmont-Karabin, Elżbieta jekatierynczuk-rudczyk: Wrotki (Rotifera) źródeł Puszczy Knyszyńskiej... 21 joanna Fac-Beneda, Kamila lwanicka, Łukasz Pietruszyński: Hydrologiczne i hydrochemiczne cechy wody źródlisk Łyny......... 22-4 -
joanna Fac-Beneda, Jakub Łukaczyński: Regulacje prawne, formy i koncepcje ochrony wypływów wód podziemnych w województwie pomorskim... 23 joanna Fac-Beneda, Kamil Mironik, Alicja Olszewska: Hydrogeologiczne uwarunkowania zagrożeń jakości wody wypływów wód podziemnych. Próba delimitacji stref największego zagrożenia...... 24 joanna Fac-Beneda, Mirosław Lidzbarski: Wydatek i pożytek wypływów wód podziemnych w źródliskach Czarnej Wody...... 25 joanna Fac-Beneda, Paweł Przygrodzki: Hydrograficzne i hydrologiczne implikacje występowania wypływów wód podziemnych... 26 Grzegorz Gajek, Renata Kołodyńska-Gawrysiak, Wojciech Zgłobicki: tródła geoparku małopolski przełom Wisły: walory geoturystyczne oraz problemy udostępnienia i ochrony... 27 Andrzej Górniak: Badania źródeł w XXI wieku... 28 Andrzej Górniak, Adam Więcko: Krenologia Pojezierza Suwalskiego... 29 Magdalena Grabowska, Mateusz Danilczyk, Ewa Pałyga, Anna Łoboda, Adam Więcko Wstępne badania okrzemek bentosowych w źródłach dolinnych Czarnej Hańczy... 30 Magdalena Grabowska, Agata Z. Wojtal, Elżbieta jekatierynczuk-rudczyk, Alica Hindakova, Mateusz Danilczyk, Katarzyna Nerkowska: Występowanie i ekologia wybranych gatunków okrzemek bentosowych źródeł Puszczy Knyszyńskiej... 31 Elżbieta jekatierynczuk-rudczyk, Piotr Zieliński: Hydrologiczna i hydrochemiczna charakterystyka źródlisk w Puszczy Knyszyńskiej...... 32 Maciej Karpowicz, Elżbieta jekatierynczuk-rudczyk: Zespoły zooplanktonu skorupiakowego (Crustacea) wybranych źródlisk Puszczy Knyszyńskiej... 33 Piotr Knysak, joanna Żelazna-Wieczorek: Przekształcenia antropogeniczne mikroflory okrzemek w źródłach Polski Środkowej... 34 Włodzimierz Kwiatkowski: Geologia i geomorfologia, przesłanki występowania źródeł w Puszczy Knyszyńskiej...... 35 Małgorzata Mazurek: Georóżnorodność źródeł Polski - zróżnicowanie środowiskowe stref wypływów wód podziemnych.... 36 Zdzisław Michalczyk, Stanisław Chmiel, Sławomir Głowacki, joanna Sposób, Beata Zielińska: Wydajność źródeł Wyżyny Lubelskiej i Roztocza... 38 Krzysztof Micun, Sławomir Roj-Rojewski: Cechy morfologiczne i uwarunkowania litologiczne wybranych źródlisk na terenie Puszczy Knyszyńskiej... 39 Anna Miszczak: Sezonowa zmienność parametrów fizyko-chemicznych oraz wydajności źródeł na terenie miasta Poznania -wstępne wyniki badań... 40 Tadeusz Molenda, Kinga Frydecka: Właściwości fizyczno-chemiczne naturalnych i antropogenicznych wypływów wód podziemnych na obszarze Pogórza Cieszyńskiego... 41 -s-
Karolina Mostowik, Karolina Maciejczyk, Magdalena Murawska, Eliza Płaczkowska, Bartłomiej Rzonca, janusz Siwek: Zasoby wód podziemnych zasilających wydajne źródła w masywie Połoniny Wetlińskiej (Bieszczady Wysokie)...... 42 Dorota Okoń, jacek Różkowski: Czynniki naturalne i antropogeniczne wpływające na zróżnicowanie środowiska przyrodniczego stref źródliskowych Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej........ 43 Katarzyna Puczko: Roślinność naczyniowa nisz źródliskowych na terenie Białegostoku... 44 Katarzyna Puczko: tródła w krajobrazie Białegostoku i okolic... 45 Bartłomiej Rzonca, Marta Kisiel, Karolina Mostowik, Eliza Płaczkowska, janusz Siwek: Warunki krenologiczne Bieszczadów Wysokich... 46 Marta Sabarańska, Ewelina Szymanik, Piotr Zieliński, Elżbieta jekatierynczuk-rudczyk: Liczebność i aktywność bakterioplanktonu wybranych źródlisk Puszczy Knyszyńskiej... 47 janusz Siwek: Tendencje zmian składu chemicznego wód źródlanych na wyżynach śląskiej i Małopolskiej na przełomie XX i XXI wieku......... 48 Łukasz Sługocki, Katarzyna Pietrzak, Robert Czerniawski: Rola górnego odcinka przekształconej strugi Bukowa (Szczecin) w kształtowaniu jej zbiorowisk zooplanktonu...... 49 Marcin Stępień: Wybrane fenomeny krenologiczne Drawieńskiego Parku Narodowego i otuliny... 50 Anna Szczucińska, Marek Marciniak: Krenologia Wysoczyzny Lubuskiej - stan badań i nowe wyzwania...... 51 Agata Z. Wojtal: Okrzemki (Bacillariophyta) źródeł południowej Polski... 52 Piotr Zieliński, Anita Kołakowska, Szymon jusik, Elżbieta jekatirynczuk-rudczyk: Roślinność naczyniowa wybranych źródlisk Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej... 53 Maciej Ziułkiewicz, Michał Górecki: Oddziaływanie systemu odwadniania autostrady na źródlisko nizinne w dorzeczu Moszczenicy (środkowa Polska)... 54 Maciej Ziułkiewicz: Wybrane zagadnienia krenologii strefy peryglacjalnej na przykładzie Wzniesień Łódzkich...... 55 joanna Żelazna-Wieczorek, Piotr Knysak: Okrzemki (Bacillariophyta) źródła na Przełęczy Goprowskiej (Bieszczadzki Park Narodowy) w ocenie wpływu ruchu turystycznego... 56 Anna j. Żurek: jakość wód podziemnych jurajskiego piętra wodonośnego w rejonie Olkusza na podstawie obserwacji w źródłach...... 58 Adresy autorów streszczeń... 59-6-
Adresy autorów streszczeń Sadowski Radostaw - Pracownia Hydrologii i Gospodarki Wodnej, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, e-mail: radek.badowski@jgmail.com Bartnik Adam - Baścik Maria - Cieśliński Roman - Uniwersytet Łódzki, Pracownia Hydrologii i Gospodarki Wodnej, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, e-mail: adam.bartnik@jgeo.uni.lodz.pl Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet jagielloński, ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, e-mail: m.bascik@jgeo.uj.edu.pl, mbascik51 @Jgmail.com Katedra Hydrologii, Instytut Geografii, Wydział Oceanografii i Geografii, Uniwersytet Gdański, ul. Bażyńskiego 4, 80-952 Gdańsk, e-mail: roman.cieslinski@jug.edu.pl Chabudziński Łukasz - Pracownia Geoinformacji, Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Al. Kraśnicka 2d, 20-718 Lublin, e-mail: lchabudzinski@jpoczta.umcs.lublin.pl Chlost Izabela - Katedra Hydrologii, Instytut Geografii, Wydział Oceanografii i Geografii, Uniwersytet Gdański, ul. Bażyńskiego 4, 80-952 Gdańsk, e-mail: izabela.chlost@jug.edu.pl Chmiel Stanistaw - Zakład Hydrologii, Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie, al. Kraśnicka 2cd, 20-718 Lublin, e-mail: stanislaw.chmiei@jpoczta.umcs.lublin.pl Czachorawski Stanistaw - Katedra Ekologii i Ochrony $rodowiska, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn, e-mail: stanislaw.czachorowski@juwm.edu.pl Czarnecka Bożena - Zakład Ekologii, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin e -mail: bozenna.czarnecka@jpoczta.umcs.lublin.pl Czerniawski Robert - Katedra Zoologii Ogólnej, Wydział Biologii, Uniwersytet Szczeciński, ul. Felczaka 3c, 71-412 Szczecin, e-mail: czerniawski@juniv.szczecin.pl Danilczyk Mateusz- Wigierski Park Narodowy, Krzywe 82, 16-402 Suwałki, Zakład Hydrobiologii, Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku, ul. Ciołkowskiego 1J, 15-254 Białystok Dojtrowska Izabela - Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet jagielloński, ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, e-mail: izabela.dojtrowska@jstudent.uj.edu.pl - 59 -
Miszczak Anna - Studenckie Koło Naukowe Geografów im. Stanisława Pawłowskiego, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Bogumiła Krygowskiego 10, 61-680 Poznań, e-mail: anna.miszczak@jo2.pl Molenda Tadeusz - Katedra Geografii Fizycznej, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet ląski, ul. Będzińska 60, 41-200, Sosnowiec, e-mail: tedimolenda@jinteria.pl Moniewski Piotr- Wojewódzki Inspektorat Ochrony rodowiska w Łodzi, ul. Lipowa 16, 90-743 Łódź, e-mail: p.moniewski@jwios.lodz.pl Mostowik Karolina - Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet jagielloński, ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, e-mail: karolina.mostowik@j doctoral.uj.edu.pl Murawska Magdalena - Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet jagielloński, ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków Nerkowska Katarzyna -Zakład Hydrobiologii, Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku, ul. Ciołkowskiego 1J, 15-254 Białystok Okoń Dorota - Olszewska Alicja - Patyga Ewa- Zespół Parków Krajobrazowych Województwa ląskiego, ul. Krasickiego 25, 42-500 Sędzin, e-mail: dor@jzpk.com.pl Katedra Hydrologii, Instytut Geografii, Wydział Oceanografii i Geografii, Uniwersytet Gdański, ul. Bażyńskiego 4, 80-952 Gdańsk, e-mail: alicja.olszewska@jug.edu.pl Zakład Hydrobiologii, Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku, ul. Ciołkowskiego 1J, 15-254 Białystok Pietruszyński Łukasz - Katedra Hydrologii, Instytut Geografii, Wydział Oceanografii i Geografii, Uniwersytet Gdański, e-mail:pietruszynski@jgmail.com Pietrzak Katarzyna - Katedra Zoologii Ogólnej, Wydział Biologii, Uniwersytet Szczeciński, ul. Felczaka 3c, 71-412 Szczecin Ptaczkowska Eliza - Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, ul. w. jana 22, 31-018 Kraków, e-mail: eliza.placzkowska@juj.edu.pl Przygrodzki Pawet -Centrum Modelowania Powodzi i Suszy, IMGW-PIB Oddział Morski w Gdyni, ul. Waszyngtona 42, 81-342 Gdynia, e-mail: p.przygrodzki@jwp.pl Puczko Katarzyna - Zakład Ochrony rodowiska, Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku, ul. Ciolkowskiego 1J, 15-245 Białystok, e-mail: k.puczko@juwb.edu.pl; Roj-Rojewski Stawomir- Katedra Inżynierii Rolno-Spożywczej i Kształtowania rodowiska, Politechnika Białostocka, ul. Wiejska 45A 15-351 Białystok, e-mail: s.roj@jpb.edu.pl Różkowski Jacek - Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet ląski, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec; e-mail: jacek.rozkowski@jus.edu.pl - 62-