Trito-Izajasz (Iz 56 66) Trzecia część Księgi Izajasz, zaczynająca się w rozdz. 56, przynosi zmianę stylu i tonacji wypowiedzi w stosunku do poprzedniej części. Jeśli rozdz. 40 55 określane są mianem Księgi Pocieszenia, to w rozdz. 56 66 dominują oskarżenia dotyczące różnych kwestii społecznoreligijnych. Zmienia się też kontekst historyczny. Nie pojawia się już oczekiwanie na powrót z wygnania, nie wspomina się postaci króla perskiego Cyrusa. Świątynia jest już niemal odbudowana, pozostaje tylko ją udekorować i urządzić wewnątrz (60,13), natomiast mury Jerozolimy czekają wciąż na odbudowanie (58,12; 60,10). Widzi się troskę o zachowywanie szabatów (58,13-14), dyskusję nad zasadnością kontynuowania czterech postów upamiętniających w ciągu roku różne wydarzenia związane z upadkiem Jerozolimy w 586 r. To wszystko zakłada odmienne środowisko i czas powstania Trito-Izajasza w stosunku do Deutero-Izajasza. Jednakże wśród komentatorów istnieją rozbieżności co interpretacji 1 : autorstwa tego zbioru: jest nim jednostka anonimowy prorok nazywany umownie Trito- Izajaszem, czy też wspólnota powygnaniowa w całości bądź też w jakieś swojej części; relacji tego zbioru wobec uprzednich tekstów Izajasza: proroctwo Trito-Izajasza powstało jako niezależny zbiór czy też rodziło się stopniowo jako kontynuacja (Fortschreibung) tekstu Deutero- Izajasza; statusu tego zbioru jako proroctwa: prezentuje on oryginalny tekst prorocki mający swoją odrębną historię przekazu ustnego czy też stanowi rodzaj schriftgelehrte Prophetie tekstu odnoszącego się i wykładającego istniejące uprzednio proroctwo Deutero-Izajasza, co byłoby dziełem osób, z których wzięliby początek późniejsi uczeni w Piśmie; czasu jego powstania: albo okres powygnaniowy poprzedzający odbudowanie świątyni w 515 a.c., bądź też połowa V wieku związana z aktywnością Ezdrasza i Nehemiasza, czy też czasy hellenistyczne. Rozstrzygnięcie tych kwestii nie jest łatwe z powodu braku wystarczających danych, jednakże jednakże jest możliwe wskazanie pewnych rozwiązań wynikających z tekstu Iz 56 66, będących zarazem przedmiotem konsensusu wśród egzegetów. 1. Powstanie Trito-Izajasza Mimo różnicy zdań egzegeci są zasadniczo zgodni, że najstarszy materiał w trzeciej części księgi znajduje się w rozdz. 60 62. Mówiący w nich podmiot nosi cechy jednostkowej postaci, co najpełniej widać w 61,1-14 i 62,1-7. Przemawia za tym fakt jej namaszczenia i posłania (61,1). Jej jednostkowość podkreślona jest przy tym formą dopełnienia czasownika namaścić (mäšah), 1 Por. W. Pikor, Soteriologiczna metafora wody w Księdze Izajasza, Studia Biblica Lublinensia 4, Lublin 2009, 323.
którym nie jest zwyczajowy zaimek dołączany do orzeczenia, lecz emfatycznie oddzielona od niego nota accusativi z zaimkiem ( ötî). Charakterystyka tej postaci zbliża się do Deutero-Izajaszowego Sługi Jahwe, przede wszystkim przez przywołanie daru Ducha (por. 61,1 42,1; 48,16) i podobieństwo misji wobec uwięzionych (por. 61,1 42,7; 49,9). Zauważa się również nawiązania do Deutero-Izajaszowej figury posłańca dobrej nowiny (por. czasownik BäSar w 61,1 40,9; 41,27; 52,7). Jednostkowość Trito-Izajasza potwierdza wreszcie polecenie pocieszania (näham w 61,2) i proklamowania (qärä w 61,1.2), które odwołują się do początku Księgi Pocieszenia (por. 40,1-2). W tym świetle otwierające rozdz. 62 zdanie pełne zaangażowania emocjonalnego ze strony mówiącego jest głosem jednostkowej postaci (w. 1). Prorok ten nie działa w jakiejś próżni społecznej, lecz towarzyszy mu grupa ludzi wspierających jego działalność (por. 62,6-7). Uznając realne istnienie tego anonimowego proroka okresu powygnaniowego, można w rozdz. 60 62 poszukiwać bliższych informacji co do czasu jego działalności. Zwraca się uwagę przede wszystkim na tekst 61,4, gdzie pojawia się zapowiedź podniesienia ze zniszczeń Jerozolimy. Chodziłoby zatem o pierwsze dekady po wygnaniu babilońskim, kiedy to jeszcze nie została odbudowana świątynia. Jej przyszła chwała jest dopiero zapowiadana przez Trito-Izajasza w 60,7.13; 62,9. Podążając tropem tych zapowiedzi przyszłości, można poszerzyć krąg tekstów pochodzących od tego proroka. Mimo zrozumiałych w tym wypadku różnic w zakresie materiału przypisywanego Trito-Izajaszowi, większość egzegetów zgodnie łączy z jego osobą teksty czyniące aluzje do odbudowy świątyni i przybliżające przy tym stan ducha wspólnoty powygnaniowej. Reszta tekstów w Iz 56 66 mogła powstawać aż do końca III wieku przed Chr. Opinie na temat tego, jak powstała obecna wersja księgi, są podzielone. Bernhrad Duhm stał na stanowisku, które było podzielane przez starszych badaczy (m.in. K. Elliger), że autorem księgi był jeden prorok. Późniejsze badania dowiodły, że proces powstania księgi był bardziej rozciągnięty w czasie. Proponowane są dwa wyjaśnienia rozrośnięcia się pierwotnego rdzenia Iz 60 62 do obecnego kształtu księgi: hipoteza fragmentów (Sekine, Lau): redaktor Iz 56 66 miał do dyspozycji obok tekstu bazowego Iz 60 62 wiele pojedynczych, niezależnych fragmentów, które połączył w całość; hipoteza uzupełnień/kontynuacji (Ergänzungs-/Fortschreibungshypotese) (Westermann, Steck, Koenen): tekst podstawowy Iz 60 62 był sukcesywnie rozszerzany koncentrycznie przez kolejnych redaktorów. Za tym drugim rozwiązaniem przemawia fakt, że struktura Iz 56 66 wykazuje koncentryczne poszerzanie centralnych rozdziałów, przy czym z sukcesywnymi rozszerzeniami zmienia się przedstawienie zbawienia Izraela 2 : 2 H.-C. Schmitt, Arbeitsbuch zum Alten Testament, Göttingen 2005, 332.
w Iz 60 62 mowa jest o bezwarunkowym zbawieniu Izraela (podobnie w 57,14-21 * ; 65,16b- 25; 66,7-14a); w Iz 56,9 59,21 * (por. 63,1-6) pojawia się wymóg sprawiedliwości jako warunek udziału w tym zbawieniu; późniejsza warstwa Iz 65 66 * zawęża udział w zbawieniu tylko do sprawiedliwych spośród ludu; tymczasem najmłodsza warstwa 56,1-6; 66,18-24 * przynosi otwarcie wspólnoty zbawionych na nieobrzezanych i pogan. Powstanie Iz 56 66 jest sytuowane w Palestynie w czasach powygnaniowych. Jak zostało wspomniane wyżej, komentatorzy widzą powstanie rdzenia księgi Iz 62 62 w czasie przypadającym na odbudowanie świątyni w 515 r. przed Chr. (jednakże przed wystąpieniem Nehemiasza w 445 r.). Późniejsze warstwy pochodziłby, zdaniem Odila H. Stecka, z wczesnego okresu Prolemeuszy (koniec III wieku przed Chr.). 2. Struktura Iz 56 66 Komentarze zajmujące się kwestią kompozycji Iz 56 66 są zgodne co do obecności w tej sekcji struktury koncentrycznej. Pomijając zauważalne niekiedy różnice w delimitacji poszczególnych jednostek, omawiana sekcja prezentowałaby się następująco 3 : 56,1-8 A orędzie zbawienia dla prozelitów i rzezańców 56,9 57,13 B oskarżenie przeciw występnym 57,14-21 C orędzie zbawienia dla ludu 58,1-4 D prawdziwa i fałszywa służba Bogu 59,1-15a E mowa napominająca + skarga ludu 59,15b-20 F karząca teofania Jahwe 60 G orędzie zbawienia dla Syjonu 61 udzielenie daru Ducha Jahwe 62 G orędzie zbawienia dla Syjonu 63,1-6 F karząca teofania Jahwe 63,7 64,11 E skarga ludu + wyznanie winy 65,1-16a D fałszywa służba Bogu + zbawienie dla sług Jahwe 65,16b-25 C orędzie zbawienia dla ludu + nowe stworzenie 66,1-6 B oskarżenie przeciw występnym + oddzielenie od nich sług Jahwe 66,7-24 A orędzie zbawienia dla obcych narodów. 3 Powyższy schemat wykorzystuje rozwiązanie zaproponowane przez H. Bergesa, Das Buch Jesaja Jesaja 40 48 (HThKAT), Freiburg Basel Wien 2008, 420.
Takie ujęcie struktury eksponuje przede wszystkim centralną pozycję w Trito-Izajaszu zapowiedzi zbawienia dla Syjonu (rozdz. 60 62). Wokół niej układają się symetrycznie jednostki korespondujące ze sobą gatunkiem literackim oraz zawartością treściową. Powtarzane w ten sposób tematy zostają wzmocnione retorycznie. Ich treść musi jednak zostać zrelacjonowana z jednostkami tworzącymi centrum kompozycji, co pozwoli na uchwycenie dynamiki retorycznej Trito-Izajasza, która w perspektywie całości przynosi progresywny rozwój myśli. Jeśli uznać, że stanowiące oś Trito-Izajasza rozdz. 60 62 koncentrują się na przyszłym zbawieniu Syjonu rozumianego nie tyle jako miejsce, co raczej jako wspólnota, wówczas oskrzydlające rozdziały ukazują tą przyszłą rzeczywistość zbawienia jako będącą już in actu. Z jednej strony ma ona swój wymiar ilościowy, który można określić mianem inkluzywnego ekskluzywizmu 4. Moment inkluzywności zostaje wyeksponowany w jednostkach skrajnych, gdzie wspólnota zostaje poszerzona o prozelitów i rzezańców (56,1-8) pochodzących ze wszystkich narodów (66,7-24; szczególnie ww. 18-21). Równocześnie jest pogłębiana koncepcja ekskluzywności, która służy stopniowemu dookreśleniu kręgu osób mających dostąpić zbawienia na Syjonie. Tu otwiera się drugi wymiar jakościowy dynamiki soteriologicznej trzeciej części księgi. Podstawą włączenia czy też wykluczenia ze wspólnoty jest postawa moralna i religijna człowieka. Akcentują to wyraźnie centralne rozdziały, które blask przyszłej chwały Syjonu łączą z jego sprawiedliwością (por. 60,1; 62,1). Warunkiem chwalebnego odrodzenia Syjonu jest przemiana jego mieszkańców w terebinty sprawiedliwości (61,3). Jakościowe spojrzenie na społeczność zbawionych zostaje przygotowane, a zarazem doprecyzowane jako kryterium przynależności, przez komplementarne względem siebie rozdz. 56 59 i 63 66. Tekst Iz 56,9 57,13 przynosi oskarżenie o szereg nadużyć na polu społecznym i religijnym, co powróci w paralelnym fragmencie 66,1-6, stając się już podstawą do ostatecznego rozdzielenia między sprawiedliwymi i występnymi. Intencją Boga jest jednak zbawienie swego ludu (57,14-21), które w paralelnym fragmencie zostaje przedstawione jako akt nowego stworzenia (65,16b-25; szczególnie w. 17). Warunkiem jest właściwa relacja z Jahwe i z drugim człowiekiem, co ma przełożyć się na odpowiednie postawy w życiu społecznym i religijnym (58,1-14). To będzie rozstrzygać, jak pokazuje paralelny fragment z 65,1-16a, o przynależności do grona sług Jahwe. Uznanie takiej dynamiki zbawienia prowadzi wspólnotę do wyznania swego grzechu, który jest przyczyną jej oddzielenia się od Boga (59,1-15a; szczególnie w. 2). W rezultacie dochodzi do odwrócenia się ludu od grzechu, a zwrócenia się do Boga, który zostaje rozpoznany jako Ojciec (63,7 64,11). Natomiast odrzucenie drogi nawrócenia będzie skutkować karzącą interwencją Boga, która zapowiadana w 59,15b-21, zostaje przestawiona jako już realizowana w 63,1-6. 4 H. BERGES, Das Buch Jesaja, s. 421.
3. Teologia Iz 56 66 5 3.1. Sytuacja wspólnoty powygnaniowej Dla wspólnoty powyganiowej, mimo że wygnanie jest już zamknięta przeszłością, proroctwa Deutero-Izajasza wydają się pozostawać nie do zrealizowania. Na takie postrzeganie rzeczywistości miały wpływ trudności związane z odbudową świątyni, z napiętą sytuacją polityczną (konflikt z Samarytanami), z konfliktami między repatriantami a ludnością, która pozostawili Babilończycy w kraju, wreszcie z sytuacją ekonomiczną kraju. Do zmiany sytuacji nie wystarczyło przywrócenie kultu w świątyni jerozolimskiej. Stąd Trito-Izajasz cytuje głosy ludu pełne rozczarowania i defetyzmu: Czemu pościliśmy, a Ty nie wejrzałeś? Umartwialiśmy siebie, a Ty tego nie uznałeś? (Iz 58,3). Taki stan ducha jest poświadczony także w innych tekstach pełnych rozgoryczenia (63,15-19; 64,5-11). Prorok zachęca słuchaczy do zaufania słowu Boga, który jest wiarygodny (66,5), gdyż pozostaje w przymierzu ze swoim ludem (59,21) potwierdzonym w historii (63,7-9). Bóg jest zawsze ten sam; wciąż pozostaje zdolny do pomocy temu, kto zwraca się do Niego z ufnością (59,1). Obecność Boga ze swoim ludem (60,1.19-22; 62,11-12) jest gwarantem przyszłej chwały Jerozolimy, która jest przedstawiana jako stolica nowego królestwa i centrum świata, do którego spieszą wszystkie ludu (Iz 60 62; 65,16-25; 66,10-14). 3.2. Potrzeba prawdziwego nawrócenia Jako przyczynę opóźniania się wypełnienia obietnic Bożych prorok wskazuje grzechy ludu, a nie jak u Aggeusza ociąganie się w odbudowie świątyni. Problemem leży w życiu moralnym ludu, zarówno w jego wymiarze społecznym (58,3b-12; 59,2-15), jak i religijnym (58,13-14; 57,3-13; 65,2-7; 66,3-4). Bóg jest Wysoki i Wyniosły, zamieszkuje niedostępne miejsce (57,15; 63,15), pozostaje jednak gotowy przebaczyć, jeśli lud wyeliminuje to wszystko, co uniemożliwia mu spotkanie Boga: Budujcie, budujcie, uprzątnijcie drogę, usuńcie przeszkody z drogi mego ludu (57,14). Temu wezwaniu zdaje się odpowiadać rozpoznanie swojej winy przez lud (59,9-20; 64,4-6). 3.3. Obietnica zbawienia dla ubogich Prorok, który rozpoznaje swoje powołanie do głoszenia dobrej nowiny ubogim (61,1), jest przekonany, że Bóg okaże się łaskawy wobec każdego, kto jest szczerze gotowy przyjąć darmowy dar zbawienia. Ubodzy mogą dostąpić zbawienia właśnie dlatego, że ufają Bogu, nie mając inne 5 Prezentacja teologii Iz 56 66 odwołuje się do opracowania: G. Boggio, I profeti del dopoesilio, w: Profeti e apocalittici, red. B. Marconcini et al., Leumann (Torino)1995,176-279.
punktu oparcia (57,14-19; 61,1-3; 66,2). Ta ufność opiera się na przekonaniu, że Bóg jest ojcem dla Izraela (63,8.16; 64,7) i z tego powodu jest gotowy osobiście interweniować, by go wyzwolić, jak czynił to już w przeszłości (63,9; 64,2-3). 3.4. Zbawienia Boże także dla pogan Obietnica zbawienia u Trito-Izajasz nie zamyka się tylko dla Izraela, ale jest otwarta także dla narodów pogańskich. Ten uniwersalistyczny ton otwiera (56,3-7) i zamyka (66,18-24) księgę. Obietnica jest zatem adresowana również do pogan, którzy poznają prawdziwego Boga i zwrócą się do Niego z tą samą ufnością, którą mają Izraelici. Miejscem, do którego wszyscy się zwrócą, pozostaje dalej świątynia jerozolimska, gdzie również obcy będą składać ofiary i zachowywać szabaty (56,6-7). Częścią wspólnoty Boga będą mogli stać się poganie, którzy dawniej byli wykluczeni przez restrykcyjne przepisy Deuteronomium (por. Pwt 23,2-5), pod warunkiem, że przystąpią do przymierza i będą spełniać wolę Jahwe (56,3-5). Możliwe będzie również poszerzenie grona tych, którzy będą dopuszczeni do posługi kapłańskiej, gdyż nie będą to tylko potomkowie Lewiego, ale również ci, którzy przybędą z daleka (66,21). Nie do końca jest jasne, czy ta obietnica odnosi się do Hebrajczyków waszych braci, którzy zostaną przyprowadzeni z wszelkich narodów jako dar dla Pana (66,20), czyli członków diaspory żydowskiej powracających do Jerozolimy, czy też do obcych narodów. Za tą drugą interpretacją przemawia paralelna pozycja uniwersalistycznej wizji zbawienia przedstawionej w prologu (56,1-8), jak również wyrażane przez proroka przekonanie, że jedynym warunkiem jest szczere przylgnięcie do Boga, przy zachowaniu przepisów dotyczących szabatu i składania ofiar (56,2.6-7; 58,13-14). Uniwersalistyczna perspektywa otwierająca i zamykająca Trito-Izajasza stoi w pewnej sprzeczności z wypowiedziami o tonie nacjonalistycznym, które się pojawiają w najstarszej części księgi. Tam jest mowa o obcych, którzy oddadzą się na służbę Hebrajczykom i przyniosą swoje bogactwo jako dar dla Jahwe (60,5-16; 61,5-6). Można w tym wypadku myśleć o różnych autorach tych wypowiedzi, ale też o proroctwie odnoszącym się do przyszłości, które dla samego proroka nie było jeszcze do końca zrozumiałe 6. 6 G. Boggio, I profeti del dopoesilio, 178.