MAJDANEK MIEJSCE PAMIĘCI I MUZEUM INFORMATOR

MAJDANEK MIEJSCE PAMIĘCI I MUZEUM INFORMATOR Lublin 2012

SPIS TREŚCI 4 8 10 12 14 Konzentrationslager Lublin Pierwsze na świecie muzeum martyrologiczne Trudne początki Krajobraz historyczny Majdanka Upamiętnienia 22 23 24 26 28 32 33 40 42 46 47 48 52 Muzeum dziś W magazynie zbiorów Zbiory historyczne Zbiory artystyczne Archiwum: przeszłość w 180 metrach bieżących akt Specjalistyczny księgozbiór biblioteki Ekspozycja muzealna Wystawy czasowe Konserwacja reliktów obozowych Badanie dziejów KL Lublin i problematyki muzealnej Działalność wydawnicza Edukacja muzealna Dni Majdanka coroczne spotkania z przeszłością 54 55 56 57 58 Jak zwiedzać Majdanek? Przewodnicy Godziny otwarcia Informacje praktyczne Plan zwiedzania

KONZENTRATIONSLAGER LUBLIN 5 Państwowe Muzeum na Majdanku zostało utworzone na terenie byłego niemieckiego obozu koncentracyjnego (Konzentrationslager Lublin KL Lublin), który funkcjonował na obrzeżach Lublina od października 1941 roku do lipca 1944 roku. W tym czasie przeszło przez niego około 150 tysięcy osób, z których blisko 80 tysięcy poniosło śmierć. IV pole więźniarskie, fotografia lotnicza, sierpień 1944 Ogrodzenie pól więźniarskich, 1944 Spośród obozów działających podczas II wojny światowej na terenie Niemiec i krajów okupowanych Majdanek wyróżniał się nie tylko lokalizacją (przy ruchliwej drodze łączącej Lublin z Chełmem i Zamościem), ale i wielością funkcji, jakie spełniał. Majdanek był bowiem rezerwuarem taniej siły roboczej, obozem koncentracyjnym dla więźniów pochodzących z blisko 30 państw, ośrodkiem zagłady Żydów, obozem karno przejściowym dla ludności wiejskiej z Lubelszczyzny, a także miejscem straceń osób przywożonych tu z więzienia na Zamku Lubelskim. Puszka po cyklonie B Tablica ostrzegawcza na zewnętrznym ogrodzeniu, 1944

6 Warunki, w jakich żyli więźniowie, były bardzo prymitywne. Baraki mieszkalne nie dawały skutecznej ochrony przed zimnem, a przez dłuższy czas funkcjonowania obozu nie posiadały urządzeń sanitarnych. Sytuację pogarszał głód, choroby i mordercza praca. Więźniom towarzyszyło nieustanne poczucie zagrożenia życia. Umierali oni w następstwie tragicznych warunków bytowych i chorób, słabi i chorzy byli mordowani przez załogę SS. Żydów poddawano selekcjom, w wyniku których część z nich zgładzono w komorach gazowych. Tragiczna historia obozu na Majdanku dobiegła końca 22 lipca 1944 roku, kiedy załoga niemiecka opuściła go w obawie przed zbliżającymi się wojskami radzieckimi. Wraz z nią odszedł ostatni transport więźniów do Auschwitz. Uciekający w pośpiechu Niemcy próbowali zatrzeć ślady swoich działań. W ogniu stanął budynek krematorium, a dokumenty z kancelarii obozowej zakopano, wcześniej starając się je spalić. Kiedy następnego dnia na teren obozu wkroczyła Armia Czerwona, znajdowało się w nim jeszcze około 1000 radzieckich jeńców wojennych. Wkrótce w poobozowych barakach zorganizowano obóz NKWD dla żołnierzy Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Przetrzymywano tutaj także jeńców niemieckich, a część terenu przekształcono w koszary. Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku na Majdanek tłumnie przychodzili mieszkańcy Lublina i rodziny pomordowanych. W sierpniu 1944 roku rozpoczęły się prace Polsko-Sowieckiej Komisji do Zbadania Zbrodni Niemieckich Popełnionych na Majdanku. Więźniowie pracujący przy budowie dróg, 1943 Strażnik przy bramie wjazdowej, 1943 7 Transport wysiedlonych z Zamojszczyzny w drodze na Majdanek, lipiec 1943

8 9 PIERWSZE NA ŚWIECIE MUZEUM MARTYRO- LOGICZNE Inicjatywa utworzenia muzeum na terenie byłego obozu koncentracyjnego pojawiła się w Lublinie już w niespełna miesiąc po jego likwidacji. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zaakceptował ten pomysł i 17 października 1944 roku powołał specjalną komisję odpowiedzialną za stworzenie instytucji muzealnej, która rozpoczęła funkcjonowanie na początku listopada tego samego roku. Na Majdanku powstało więc pierwsze na świecie muzeum martyrologiczne dokumentujące wydarzenia związane z II wojną światową. Metalowy identyfikator z numerem obozowym, znaleziony na terenie Majdanka Mieszkańcy Lublina oglądają Majdanek. Na pierwszym planie spalone krematorium, w głębi panorama miasta, lipiec 1944.

10 11 TRUDNE POCZĄTKI Remont jednej z wież wartowniczych, 1946 Jednym z zadań Państwowego Muzeum na Majdanku (PMM) było zabezpieczenie dowodów zbrodni popełnionych w obozie. Kiedy jednak zapadła decyzja o utworzeniu Muzeum, wiele poobozowych obiektów było już zniszczonych. Powołanie do życia placówki nie zatrzymało masowej grabieży, jakiej dopuszczało się stacjonujące tutaj wojsko i ludność cywilna. Najwięcej szkód wyrządzili żołnierze. Niektóre z drewnianych obiektów rozbierali na opał, inne elementy wyposażenia obozu sprzedawali za bezcen. Początkowo w dyspozycji wojska znajdował się cały teren obozu poza jednym barakiem i krematorium przekazanym na rzecz tworzącego się Muzeum. Większość jednostek wojskowych opuściła Majdanek jesienią 1945 roku, ale ostatnie z nich zajmowały teren poobozowych magazynów budowlanych aż do 14 grudnia 1949 roku. 2 lipca 1947 roku Sejm RP uchwalił ustawę, na mocy której PMM uzyskało status prawny. Obecnie Muzeum jest instytucją państwową, podległą Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pierwsi pracownicy Muzeum. Wśród nich dyrektor Stanisław Brodziak (drugi od prawej), 1945. Plakat Tygodnia Majdanka z informacją o zbiórce pieniędzy na budowę Muzeum, wrzesień 1945 Grupa polskich żołnierzy na drodze między V polem a krematorium, sierpień 1944 Obchody Tygodnia Majdanka, 1948

12 13 Fragment zalesionego I pola (po prawej) i przedpole obozu więźniarskiego, połowa lat 50. XX wieku KRAJOBRAZ HISTORYCZNY MAJDANKA Pierwsza koncepcja urządzenia Muzeum powstała w 1949 roku. Baraki więźniarskie pozostawiono tylko na III polu. Zachowano także łaźnie, komory gazowe i krematoria. Baraki magazynowe i warsztaty miały służyć celom ekspozycyjnym, a zabudowania komendantury i koszar SS przeznaczono na obiekty biurowe i administracyjne Muzeum. Na pozostałych czterech polach więźniarskich zasadzono las dębowy, symbolizujący święty gaj prasłowiański. Do realizacji tego planu przystąpiono w 1949 roku. Jednak po kilkunastu latach coraz bardziej rozrastające się drzewa zaczęły przysłaniać zabudowę obozu i neutralizować tragizm miejsca, a ich korzenie niszczyły podłogi baraków i instalacje sanitarne. W latach 60. XX wieku przygotowano nową koncepcję zagospodarowania przestrzennego Majdanka, której autorem jest lubelski architekt inż. Romuald Dylewski. Zakładała ona wykarczowanie drzew i krzewów oraz zachowanie autentycznego charakteru miejsca. Obiekty historyczne przeszły gruntowną konserwację, a część ogrodzenia pól więźniarskich zrekonstruowano. W późniejszym okresie oddano do użytku pawilon usługowy dla turystów oraz budynek administracyjny, mieszczący m.in. magazyn zbiorów, archiwum i bibliotekę. drewniane baraki jednego z pól więźniarskich oraz ustawione do nich prostopadle magazyny i warsztaty. Budynkiem o wyjątkowej wartości historycznej i wymowie jest bunkier komór gazowych. Są to jedne z nielicznych zachowanych tego typu urządzeń w Europie. Ich charakter jest unikatowy także dlatego, że były one przystosowane do eksterminacji zarówno przy użyciu cyklonu B, jak i tlenku węgla. Kolejnym wymownym symbolem nazistowskich zbrodni jest tzw. nowe krematorium, usytuowane bezpośrednio za V polem więźniarskim. W budynku składającym się pierwotnie z 12 pomieszczeń zachowały się m.in. piece krematoryjne oraz stół sekcyjny, służący do ograbiania zwłok. Na terenie Muzeum, na tzw. I międzypolu, znajduje się również barak, w którym zlokalizowane było wcześniejsze krematorium. Za V polem więźniarskim oczom osób odwiedzających Majdanek ukazuje się kolejne świadectwo eksterminacyjnej polityki nazistów. W wykopanych tam rowach egzekucyjnych podczas akcji o kryptonimie Erntefest [Dożynki] 3 listopada 1943 roku rozstrzelano ponad 18 tysięcy żydowskich więźniów Majdanka i obozów pracy w Lublinie. Wydarzenie to było ostatnim rozdziałem Akcji Reinhardt zmierzającej do zagłady Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Bunkier komór gazowych Krematorium za V polem Rowy egzekucyjne Ta koncepcja ukształtowała w głównej mierze współczesny krajobraz historyczny Majdanka. Jego centralną część stanowią pozostałości obozu więźniarskiego, otoczone podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego i wieżami strażniczymi. O tragizmie obozowego życia przypominają

14 15 Kolumna Trzech Orłów, lipiec 1944 UPAMIĘTNIENIA Ustawa z 2 lipca 1947 roku nadała terenowi byłego obozu koncentracyjnego na Majdanku miano Pomnika Męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów. Pamięć o dramatycznych wydarzeniach związanych z jego funkcjonowaniem, pragnienie oddania hołdu zmarłym i pomordowanym oraz potrzeba uwypuklenia przesłania miejsca sprawiły, że na przestrzeni dziesięcioleci powstawały tutaj różne formy upamiętnień. KOLUMNA TRZECH ORŁÓW Pierwsze upamiętnienie ofiar KL Lublin powstało jeszcze podczas funkcjonowania obozu. W maju 1943 roku pod pretekstem ozdabiania pól więźniarskich polscy więźniowie polityczni postawili na placu apelowym III pola betonową kolumnę zwieńczoną zrywającymi się do lotu orłami. Potajemnie umieścili w podstawie kolumny prochy pomordowanych. Załoga obozu była przekonana, że pomnik symbolizuje niemieckie godło.

16 17 KOPIEC Z PROCHAMI POMORDOWANYCH POMNIK WALKI I MĘCZEŃSTWA Po likwidacji obozu w wielu miejscach na jego terenie znajdowały się prochy i kości pomordowanych. W maju 1947 roku w ramach czynu społecznego ze szczątków ludzkich usypano kopiec- -kurhan. W przedsięwzięciu brała udział młodzież szkolna, wojsko, zakłady pracy i organizacje społeczne, a o pomoc do wiernych apelował ówczesny biskup lubelski ks. Stefan Wyszyński. W ciągu kilku miesięcy udało się zebrać 1300 metrów sześciennych ziemi przemieszanej z prochami. Ko- Poświęcenie kopca, 1947 piec pełnił funkcję upamiętnienia ofiar obozu do końca lat 60. XX wieku. Wtedy prochy złożono pod kopułą nowo wybudowanego Mauzoleum, gdzie spoczywają do dziś. Kopiec, przełom lat 50. i 60. XX wieku Wobec próśb byłych więźniów, uznających dotychczasowe formy upamiętnienia za zbyt skromne, w 1967 roku ogłoszono konkurs powszechny na pomnik ku czci ofiar obozu zagłady na Majdanku. Cieszył się on olbrzymim zainteresowaniem wśród twórców z całego kraju. Do realizacji wybrano projekt Wiktora Tołkina i Janusza Dembka. Dwa lata później zakończyła się budowa pomnika, przy której było zaangażowanych około 200 osób. Jego odsłonięcie zgromadziło ponad stutysięczny tłum, a władze państwowe reprezentował premier rządu PRL Józef Cyrankiewicz. Pomnik Walki i Męczeństwa to monumentalny kompleks pomnikowy składający się z trzech elementów, które niosą wiele symbolicznych treści. W świat obozowy wprowadza odwiedzających Pomnik Brama, który nawiązuje do Bramy Piekieł z Boskiej komedii Dantego Alighieri. Od Bramy prowadzi Droga Hołdu i Pamięci. Jej początkowy odcinek ma formę głębokiego wąwozu, a na jej przeciwległym krańcu znajduje się Mauzoleum. Ma ono formę kopuły wspartej na trzech kolumnach. Na fryzie wyrzeźbiono napis Los nasz dla was przestrogą cytat z wiersza Requiem Franciszka Fenikowskiego. Mauzoleum

18 19 Przy Pomniku Walki i Męczeństwa hołd ofiarom Majdanka składali przywódcy religijni i państwowi z całego świata. Dziś jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych składników panoramy Lublina, a Pomnik Brama jest elementem logo Państwowego Muzeum na Majdanku używanym od 2007 roku.

20 21 SHRINE MIEJSCE PAMIĘCI BEZIMIENNEJ OFIARY W 1999 roku, w 55. rocznicę likwidacji obozu, z inicjatywy byłych więźniów Majdanka w jednym z baraków otwarto instalację artystyczną Shrine [Świątynia]. Wystawa łącząca elementy rzeźbiarskie, graficzne i muzyczne, oddaje hołd wszystkim ofiarom Majdanka. Umieszczono na niej 52 kule symbolizujące 52 narodowości więźniów KL Lublin, którzy ginęli tutaj niezależnie od wyznawanej religii. Autorem instalacji jest Tadeusz Mysłowski, zaś oprawę muzyczną przygotował Zbigniew Bargielski. Instalacja artystyczna Shrine

22 23 Misją Muzeum jest kultywowanie pamięci i rozwijanie edukacji historycznej o okupacji niemieckiej Lubelszczyzny podczas II wojny światowej. MUZEUM DZIŚ Muzeum zajmuje obszar niemal 90 ha. Zlokalizowane są na nim obiekty historyczne oraz infrastruktura służąca zwiedzającym, badaczom i uczestnikom projektów edukacyjnych. Nad rozwojem instytucji oraz zapewnieniem jej prawidłowego funkcjonowania czuwa 10 działów. Oddziałami Państwowego Muzeum na Majdanku są muzea byłych obozów zagłady Akcji Reinhardt w Bełżcu (od 2004) i Sobiborze (od 2012). W MAGAZYNIE ZBIORÓW Muzealne magazyny gromadzą autentyczne przedmioty pochodzące z obozu koncentracyjnego na Majdanku oraz prace artystyczne o tematyce martyrologicznej i antytotalitarnej powstałe po 1945 roku. Są one prezentowane zwiedzającym na wystawie stałej oraz w trakcie przygotowywanych przez Muzeum wystaw czasowych. Przedmioty znalezione na terenie obozu Cele Muzeum realizowane są głównie przez upamiętnianie ofiar niemieckiego obozu koncentracyjnego na Majdanku oraz obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze, a także zabezpieczanie obiektów i ich udostępnianie. Magazyn zbiorów archiwalnych Zabudowa III pola więźniarskiego część ekspozycji historycznej Muzeum Gromadzone przez instytucję zbiory stanowią bazę źródłową do badań naukowych, są opracowywane i upowszechniane. Temu ostatniemu służy organizacja wystaw i uroczystości upamiętniających, działalność wydawnicza, projekty edukacyjne i udział w sesjach naukowych. Archiwum PMM otwarte jest dla historyków, byłych więźniów i ich rodzin, uczestników organizowanych przez Muzeum przedsięwzięć edukacyjnych.

24 25 ZBIORY HISTORYCZNE Nieocenioną wartość dokumentalną posiadają relikty przejęte przez Muzeum po likwidacji obozu, a także artefakty znajdowane na jego terenie podczas prac budowlanych i badań archeologicznych. Spośród blisko 300 tysięcy tego typu eksponatów zdecydowaną większość stanowi kolekcja obuwia więźniarskiego. Liczy ona Różaniec wykonany z chleba 280 tysięcy sztuk butów należących do ofiar Majdanka i innych obozów działających w ramach Akcji Reinhardt. Do tej kategorii zbiorów należą też inne prywatne rzeczy więźniów zabrane im po przybyciu do obozu, a więc szczoteczki do zębów, klucze, walizki, okulary, przybory do golenia, modlitewniki czy zabawki. Czapka więźniarska z wyszytą literą M Lalka krakowianka przywieziona do obozu Muzeum gromadzi także przedmioty obrazujące dzień powszedni w obozie, m.in. odzież i obuwie obozowe, blaszki z numerami, prycze, kubki, miski i tablice ostrzegawcze. O działalności artystycznej, jaka rozwijała się w obozie, świadczą natomiast wykonywane przez więźniów papierośnice, rysunki czy biżuteria. Modlitewnik Osobne kategorie stanowią relikty związane z terrorem i uśmiercaniem więźniów puszki po cyklonie B, pejcze, piece krematoryjne, podwozia samochodów, a także eksploatacją zwłok urny na prochy, włosy, protezy dentystyczne. Liczba eksponatów stale rośnie. Uzupełniają je dary od byłych więźniów oraz ich rodzin. Samochód-popielniczka wykonany z piaskowca przez jednego z więźniów obozu w 1943 roku Zwitki Tory znalezione na terenie obozu po jego likwidacji Kubek metalowy

26 27 ZBIORY ARTYSTYCZNE Najstarsze spośród prac artystycznych gromadzonych w PMM powstały jeszcze w okresie funkcjonowania obozu i zostały wykonane przez więźniów. To głównie rysunki i akwarele na papierze oraz rzeźby. Ich największym walorem jest autentyzm i dokumentalizm przedstawiają sceny widziane oczami świadków. Tworzone były w pośpiechu, często na skrawku papieru, więc nie zawsze prezentowały wysoki poziom artystyczny. Zupełnie odmienny charakter mają natomiast prace powstałe po wojnie. Epitafium Tadeusza banasia, 1986 Zorganizowane przez Muzeum w latach 60. XX wieku ogólnopolskie wystawy artystyczne Przeciw wojnie stały się impulsem do stworzenia kolekcji dzieł sztuki współczesnej o tematyce martyrologicznej i antywojennej. Najciekawsze i nagradzane prace odkupowano od artystów albo były one przekazywane do Muzeum w formie darów. Najwięcej dzieł sztuki trafiło do zasobów PMM w ramach Międzynarodowego Triennale Sztuki, Praca Skończmy z masowym zabijaniem Onisima Colta z Rumunii prezentowana na VI Międzynarodowym Triennale Sztuki Majdanek, 2000 Rysunek Karola Lindera z 1944 roku przedstawiający eksterminację więźniów w obozie na Majdanku które w 1985 roku zastąpiło organizowane wcześniej wystawy artystyczne o charakterze krajowym. Kolekcja dzieł sztuki współczesnej liczy dziś blisko 7 tysięcy prac z zakresu malarstwa, grafiki, plakatu, fotografii, rzeźby, medalierstwa i sztuki ludowej. Wśród nich znajdują się prace twórców znanych w świecie, jak chociażby Józefa Szajny, Tomasza Kawiaka czy Leszka Mądzika. Dużą część kolekcji stanowią też muzealia, wydane przez PMM w związku z uroczystościami rocznicowymi i wystawami, np. medale okolicznościowe. Grand Prix VI Międzynarodowego Triennale Sztuki Majdanek - Bunkier b II Pawła Warchoła, 2000

28 29 ARCHIWUM: PRZESZŁOŚĆ W 180 METRACH BIEŻĄCYCH AKT kumenty więźniów. Ich uzupełnieniem są ankiety, zeznania i wspomnienia byłych więźniów gromadzone w Archiwum od 1944 roku. Szczególnie dużo napłynęło ich w wyniku organizowanych przez Muzeum konkursów na pamiętniki. Poza relacjami pisanymi w Archiwum PMM znajdują się także ich zapisy audio i wideo. Są one nie tylko pomocą dla badaczy, ale także elementem wielu projektów edukacyjnych. Jednym z najważniejszych dokumentów z okresu funkcjonowania obozu jest niekompletna księga zmarłych więźniów z 1942 roku, w której odnotowano około 7 tysięcy nazwisk. Nadpalone, znajdowane pod warstwą ziemi, wśród gruzowisk po barakach i na śmietnikach, szczątki akt komendantury obozowej były pierwszymi dokumentami w zbiorach Archiwum PMM. Wkrótce uzupełniła je korespondencja dotycząca zakupu cyklonu B i handlu włosami więźniów, na którą w rozbitym samochodzie na jednej z ulic Lublina natknął się lubelski naukowiec Roman Szewczyk. Początkowo skromne zbiory Muzeum uzupełniono w wyniku kwerend w polskich i zagranicznych archiwach. W efekcie wieloletnich starań PMM pozyskało fotokopie dokumentów wywiezionych do Związku Radzieckiego. Liczne oryginalne dokumenty obozowe przekazali byli więźniowie i ich rodziny. Są to głównie grypsy, zawiadomienia o śmierci, zwolnienia z obozu, potwierdzenia odbioru paczek. Dokumenty należące do zasobu archiwalnego PMM podzielić można na kilka grup. Najcenniejszą grupę stanowią akta administracji obozu, które w dużej mierze zostały zniszczone przez okupanta. Zachowały się m.in. niektóre zarządzenia i rozkazy komendantury, akta personalne kilkunastu osadzonych, wykazy dowódców i podoficerów oraz meldunki o stanie liczbowym więźniów. Ważne dla zbadania dziejów KL Lublin są także materiały wytworzone poza obozem, ale bezpośrednio z nim związane. Należą do nich akta Centralnego Zarządu Budowlanego SS w Lublinie, Polskiego Czerwonego Krzyża czy prywatne do- Dziś na półkach muzealnego Archiwum przechowuje się ok. 180 metrów bieżących akt, w tym 18 metrów bieżących oryginalnych dokumentów poobozowych. Zbiory te są sukcesywnie digitalizowane, co umożliwia ich upowszechnianie. Służy temu pracownia wyposażona w nowoczesny sprzęt do cyfryzacji zbiorów. Poza materiałami archiwalnymi dotyczącymi KL Lublin Archiwum gromadzi akta dokumentujące działalność Muzeum. Archiwum PMM udziela także informacji o byłych więźniach. Rocznie wpływa do niego średnio 200 takich zapytań. W tym celu zainteresowani mogą skorzystać także z internetowej bazy Indeks więźniów KL Lublin udostępnionej na www. majdanek.eu. Gromadzi ona dane ponad 56 tysięcy więźniów Majdanka. Niestety po pobycie wielu osadzonych w KL Lublin nie pozostał żaden ślad. Dokument tożsamości Icka Boksenbauma uprawniający do pobytu w getcie na Majdanie Tatarskim Akta zawierają blisko: 270 tysięcy klatek mikrofilmów, 5,5 tysiąca zdjęć, 500 nagrań audio i tyle samo wideo. Prace nad digitalizacją zbiorów

30 31

32 SPECJALISTYCZNY KSIĘGOZBIÓR BIBLIOTEKI EKSPOZYCJA MUZEALNA 33 Muzealna biblioteka posiada zbiory Ekspozycja Majdanek w systemie obozów kon- liczące prawie 16 tysięcy woluminów. centracyjnych prezentuje m.in. relikty obozowe Zapoczątkowały ją nazistowskie pu- pasiaki, narzędzia eksterminacji, przedmioty blikacje propagujące założenia naro- artystyczne wykonane przez więźniów; rzeczy dowego socjalizmu wydane w Trzeciej przywiezione do KL Lublin przez kierowanych tu Rzeszy w latach 1939 1944 i pozosta- ludzi; dokumenty dotyczące budowy, funkcjono- wione na terenie Majdanka przez za- wania i likwidacji obozu; a także zdjęcia osadzo- łogę obozową. Główną część zasobu nych i esesmanów. stanowią specjalistyczne czasopisma, a także książki poświęcone historii, Wystawę historyczną uzupełnia ekspozycja plene- edukacji i muzealnictwu. Bogaty dział tworzą prace na temat różnych obozów: koncentracyjnych, zagłady, jenieckich i innych. Należą do niego systematycznie gromadzone publikacje dotyczące obozu na Majdanku, począwszy od tych, które pojawiły się jeszcze w czasie trwania wojny. Zasoby biblioteki na bieżąco uzupełniane są o najnowsze wydawnictwa, poświęcone głównie tematyce wojennej i okupacyjnej. Wyszukiwanie potrzebnych publikacji w zbiorach bibliotecznych ułatwia katalog on-line, który dostępny jest na stronie internetowej Muzeum. rowa. Jej centralnym elementem są szklane tablice z komentarzami historycznymi. Zainstalowano je wewnątrz obiektów poobozowych (łaźnie, bunkier z komorami gazowymi, baraki mieszkalne na III polu, krematorium) oraz wzdłuż trasy zwiedzania. Te ostatnie tworzą ścieżkę historyczną zatytułowaną Konzentrationslager Lublin 1941 1944. Rozpoczyna się ona u stóp Pomnika Bramy, a kończy przy Mauzoleum. Opisuje najważniejsze obiekty i miejsca związane z historią obozu oraz przedstawia ich wygląd w czasie istnienia KL Lu- Dzieje obozu koncentracyjnego na Majdanku przedstawia wystawa historyczna urządzona w poobozowych barakach nr 43 i 44. blin lub tuż po jego likwidacji. Istotne aspekty funkcjonowania obozu oraz przełomowe wydarzenia z historii Majdanka dokumentują tablice z relacjami świadków więźniów KL Lublin i członków załogi SS.

34 35 Fragment wystawy historycznej prezentowanej w jednym z baraków

36 37 W jednym z baraków zobaczyć można wizualizację topografii Majdanka. Trójwymiarową makietę obozu uzupełnia projekcja zdjęć archiwalnych ilustrująca jego zabudowę w okresie wojny. W specjalnie zaprojektowanych gablotach ustawionych w baraku nr 52 eksponowane jest obuwie należące do ofiar Akcji Reinhardt, które zginęły także w innych obozach. Wystawa uświadamia skalę zbrodni dokonywanych w obozach śmierci. Warunki panujące w KL Lublin przybliża z kolei ekspozycja w barakach III pola więźniarskiego. Mizerna konstrukcja budynków, brak okien i prycze z siennikami przypominają o prymitywnych warunkach, w jakich musieli bytować więźniowie.

38 39

40 41 WYSTAWY CZASOWE Performance artystyczny Nobuhiko Utsumi w ramach VI Międzynarodowego Triennale Sztuki Majdanek, 2000 Uroczyste otwarcie ekspozycji Jan Paweł II na Majdanku zorganizowanej w 20. rocznicę wizyty papieża w Lublinie, 2007 Wystawa Oskarżenie Polacy więzieni na Majdanku w listach swoich bliskich, 2011 Wystawy czasowe prezentowane w Państwowym Muzeum na Majdanku mają charakter ekspozycji dokumentalnych i artystycznych. Celem każdej z nich jest przybliżenie problematyki II wojny światowej oraz okupacji na Lubelszczyźnie. Ukazując nieudostępniane na co dzień zbiory muzealne, stanowią one uzupełnienie ekspozycji stałej. Pierwsza wystawa Majdanek w plastyce powstała jeszcze w listopadzie 1944 roku. Tworzyły ją cykle rysunków przedstawiających różne aspekty życia obozowego. Wykonał je tuż po likwidacji obozu radziecki malarz Zinowij Tołkaczew. Szczególnym wydarzeniem w kalendarzu działalności PMM była organizacja artystycznych wystaw konkursowych nazwanych Międzynarodowe Triennale Sztuki Majdanek. Odbywały się one w latach 1985 2004, a obejmowały grafikę, rysunek, fotografię i technikę wideo. Ranga wystawy i jej międzynarodowy charakter sprawiły, że cieszyła się ona olbrzymim zainteresowaniem artystów i zwiedzających. Do siedmiu edycji triennale zgłoszono blisko 15 tysięcy prac artystów pochodzących z ponad 70 państw. Regularnie udostępniane są także plenerowe wystawy specjalne poświęcone historii Majdanka i polityce okupacyjnej. Przykładem może być otwarta w 2012 roku ekspozycja Przybyli do getta... Odeszli w nieznane..., przygotowana dla upamiętnienia 70. rocznicy Akcji Reinhardt zagłady Żydów w okupowanej przez Niemców Polsce. Wernisaż wystawy Majdanek w rysunkach Karola Lindera, 2011 Od kilku lat Muzeum skupia się przede wszystkim na urządzaniu wystaw czasowych, które prezentują zbiory historyczne i działalność instytucji. Przykładem mogą być ekspozycje zatytułowane Listy z Majdanka. KL Lublin w świetle grypsów ; Dowody zbrodni depozyty pamięci. Konserwacja przedmiotów i dokumentów z obozu koncentracyjnego na Majdanku czy wystawa plenerowa na temat genezy, budowy i symboliki Pomnika Walki i Męczeństwa.

42 43 KONSERWACJA RELIKTÓW OBOZOWYCH Opieką konserwatorską objęte są pomniki zlokalizowane na terenie Majdanka, a także obiekty nieruchome należące do infrastruktury obozowej. W przeważającej części jest to zabudowa drewniana. Do dziś przetrwały m.in. 22 baraki mieszkalne, 15 baraków mieszczących warsztaty i magazyny, 17 wieżyczek strażniczych, 2 baraki łaźni, kwatery nadzorczyń obozu kobiecego, krematorium za V polem oraz tzw. stare krematorium. Książki pocztowe z kancelarii obozu koncentracyjnego na Majdanku po konserwacji Na obszarze Muzeum znajdują się 2 obiekty murowane (bunkier komór gazowych i tzw. biały domek) oraz blisko 90 ruin. Z czasów funkcjonowania obozu pochodzą również ciągi dróg i chodniki. Prace konserwatorskie przy Kolumnie Trzech Orłów. Replika kapitelu autorstwa Witolda Marcewicza. Na bieżąco konserwowane są archiwalia. Wymagają one szczególnej opieki, bo stan, w jakim znajdowała się większość z nich, uniemożliwiał ich udostępnianie. Najważniejsze dokumenty poddane w ostatnim czasie konserwacji to stany dzienne obozu z 1943 roku, kartoteka pieniężna więźniów i Dziennik Marylki znaleziony na Majdanku dziennik pisany w marcu i kwietniu 1943 roku, jedno z nielicznych bezpośrednich świadectw Zagłady. W ciągu kilku ostatnich lat zakonserwowano m.in. książki, modlitewniki i zabawki przywiezione do obozu oraz naszywki bagażowe i więźniarskie pasiaki. Dezynfekcji poddano prawie wszystkie eksponaty z najliczniejszej grupy muzealiów około 266 tysięcy więźniarskich butów cywilnych.

44 45 Dokumenty obozowe w trakcie konserwacji

46 47 BADANIE DZIEJÓW KL LUBLIN I PROBLEMATYKI MUZEALNEJ DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA Jednym z najważniejszych ustaleń ostatnich lat jest oszacowanie liczby ofiar obozu na podstawie nowo odkrytych źródeł. Funkcjonujące wcześniej bilanse strat osobowych były zdecydowanie zawyżone. Przez wiele lat istnienia Muzeum na Majdanku zdołało stworzyć pokaźną bazę źródłową do badań naukowych. Składają się na nią dokumenty, relikty obozowe i zbiory biblioteczne. Liczne kwerendy przeprowadzane zarówno w instytucjach krajowych, jak i zagranicznych dopełniają obrazu dziejów KL Lublin i uzupełniają zgromadzone dotąd informacje. Badania historyków Muzeum koncentrują się głównie na tematach związanych z historią obozu koncentracyjnego na Majdanku, polityką hitlerowską na okupowanych ziemiach polskich, a zwłaszcza na Lubelszczyźnie, w tym historią obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze. Pracownicy Muzeum podejmują się także badań nad problematyką muzealną, zwłaszcza działalnością edukacyjną. Stoisko PMM na Lubelskich Targach Książki organizowanych przez Wojewódzką Bibliotekę Publiczną. W ramach targów Muzeum zostało uhonorowane Wawrzynem Pawła Konrada, 2010. Dużym osiągnięciem PMM jest pogłębiona współpraca z naukowcami z polskich i zagranicznych instytucji badawczych. Okazję ku temu stwarzają liczne konferencje i spotkania, podróże studyjne oraz projekty międzynarodowe, w których biorą udział pracownicy PMM. Efekty wspólnych działań widać chociażby w publikacjach wydawanych nakładem PMM, gdzie zamieszczane są artykuły autorów z innych ośrodków, a także w wydawnictwach ukazujących się za granicą. Niektóre publikacje pracowników są dostępne on-line na stronie internetowej Muzeum.

48 49 EDUKACJA MUZEALNA pracy uczniów. Może to być broszura, prezentacja multimedialna albo nieduża wystawa. Działalność edukacyjna Państwowego Muzeum na Majdanku opiera się głównie na koncepcji nazywanej pedagogiką pamięci. Szczególny nacisk kładzie ona na aktywne poznawanie i uczenie się historii, któremu towarzyszy refleksja nad wydarzeniami, jakie miały miejsce w obozie koncentracyjnym na Majdanku i w innych miejscach kaźni na Lubelszczyźnie. Ważne jest także kształtowanie u uczestników projektów edukacyjnych określonej świadomości historycznej. W ramach edukacji międzykulturowej PMM organizuje projekty realizowane z grupami międzynarodowymi. Swoim charakterem przypominają one najczęściej warsztaty historyczne lub pobyty studyjne. Często jednak przybierają formę workcampów, czyli zajęć połączonych z pracą fizyczną na terenie Muzeum, która służy pielęgnowaniu przestrzeni i reliktów obozowych. Pełną ofertę edukacyjną Muzeum można pobrać ze strony internetowej www.majdanek.eu. Osiągnięcie tak postawionych celów ułatwia obcowanie z oryginalną materią obozową, a także możliwość skorzystania z pokaźnej bazy źródłowej w postaci zbiorów archiwalnych i reliktów obozowych. Bardzo ważnym elementem zajęć edukacyjnych są rozmowy ze świadkami historii osobami, które przebywały w obozie koncentracyjnym, getcie lub w inny sposób zostały dotknięte represjami w okresie okupacji niemieckiej. Oferta edukacyjna PMM nie ogranicza się tylko do lekcji muzealnych, które wychodzą poza tradycyjne oprowadzanie po ekspozycji stałej. Ich przykładowe tematy dotyczą losów dzieci w obozie, warunków życia obozowego czy twórczości artystycznej więźniów. Podczas dni studyjnych młodzież pracuje z materiałami źródłowymi i samodzielnie zdobywa wiedzę dotyczącą określonego aspektu funkcjonowania obozu. W trakcie aktywnego zwiedzania uczestnicy mogą ponadto podzielić się zebranymi informacjami z rówieśnikami. Jeszcze lepszy wgląd w dzieje KL Lublin dają kilkudniowe warsztaty historyczne, które często ukierunkowane są na konkretny produkt, będący zwieńczeniem

50 51 Uczestnicy workcampów wykonują prace przy obiektach poobozowych Młodzież poznaje sylwetki sprawców z obozu na Majdanku i bada motywy ich działań Prezentacja zbiorów muzealnych Inicjatorami wizyt młodzieży w miejscach pamięci są najczęściej nauczyciele. Do nich także Muzeum kieruje swoją ofertę. Specjalistyczne programy zapoznają uczestników z metodami działalności edukacyjnej w tego typu instytucjach. Często są to seminaria, adresowane także do studentów. PMM prowadzi również szkolenia, które przygotowują studentów do pełnienia roli przewodników po terenie byłego obozu koncentracyjnego na Majdanku i wystawie historycznej. Zajęcia przygotowane przez pracowników Muzeum obejmują zagadnienia związane z okupacją niemiecką w Polsce, historią KL Lublin, dydaktyką muzealną i metodami oprowadzania zwiedzających.

52 53 DNI MAJDANKA COROCZNE SPOTKANIA Z PRZESZŁOŚCIĄ Dni Majdanka zainicjowane zostały w 1945 roku i od tego czasu jest to jedno z najważniejszych cyklicznych wydarzeń w kalendarzu PMM. Formuła Dni Majdanka wielokrotnie się zmieniała, ale ich idea pozostała niezmienna przypomnieć o wydarzeniach związanych z funkcjonowaniem KL Lublin i upamiętnić jego ofiary. W ciągu kilku październikowych dni wypełnionych spotkaniami, dyskusjami, projekcjami filmów czy wernisażami wystaw można zapoznać się z historią obozu na Majdanku i działalnością Muzeum. Program Dni Majdanka jest zawsze na tyle zróżnicowany, aby mógł spotkać się z zainteresowaniem zarówno uczniów, studentów, osób indywidualnych, jak i specjalistów podejmujących tematykę miejsc pamięci w swojej działalności naukowej. Wprowadzonym niedawno punktem zamykającym program Dni Majdanka jest bezpłatne zwiedzanie ekspozycji z przewodnikiem muzealnym. Wernisaż wystawy otwierającej Dni Majdanka w 2009 roku, zatytułowanej Dowody zbrodni depozyty pamięci. Konserwacja przedmiotów i dokumentów z obozu koncentracyjnego na Majdanku

54 55 JAK ZWIEDZAĆ MAJDANEK? Odwiedzając teren byłego obozu koncentracyjnego na Majdanku, należy zwrócić szczególną uwagę na następujące obiekty: barak łaźni męskiej; Pierwsi odwiedzający pojawili się na Majdanku tuż po likwidacji obozu. Od tamtej pory potrzeba upamiętnienia jego ofiar i zapoznania się z historią tragicznych wydarzeń, jakie się tu rozegrały, przyciąga do Państwowego Muzeum na Majdanku rzesze zwiedzających. Od kilku lat frekwencja utrzymuje się na stałym poziomie 120 130 tysięcy osób rocznie. Blisko 50% spośród nich stanowią turyści zagraniczni, których najwięcej przyjeżdża z takich państw, jak Izrael, USA, Niemcy, Wielka Brytania, Francja czy Kanada. Wstęp na teren Muzeum jest bezpłatny. Pierwsze kroki należy skierować do Centrum Obsługi Zwiedzających, gdzie można obejrzeć film dokumentalny poświęcony historii Majdanka, zarezerwować przewodnika, uzyskać niezbędne informacje i nabyć publikacje muzealne. Prezentowane są tutaj także wystawy czasowe. bunkier komór gazowych; wystawę historyczną urządzoną w poobozowych barakach, barak z makietą KL Lublin; ekspozycję z butami ofiar Akcji Reinhardt ; multimedialną wystawę Shrine Miejsce Pamięci Bezimiennej Ofiary ; zabudowę III pola więźniarskiego z barakami prezentującymi warunki bytowe w obozie; Kolumnę Trzech Orłów; krematorium; rowy egzekucyjne, w których podczas akcji Erntefest rozstrzelano 18 tysięcy Żydów; Pomnik Walki i Męczeństwa złożony z Pomnika Bramy, Drogi Hołdu i Pamięci oraz Mauzoleum. Na trasie zwiedzania ustawione są tablice informacyjne z planem sytuacyjnym Muzeum i strzałkami kierunkowymi. Przed rozpoczęciem zwiedzania można zakupić informatory muzealne i przewodnik po obiektach historycznych. Z myślą o turystach indywidualnych z Polski i zagranicy w Centrum Obsługi Zwiedzających uruchomiony został multimedialny infokiosk. Dzięki urządzeniu zwiedzający mogą m.in. prześledzić historię obozu na Majdanku oraz poznać dzieje Lublina i Lubelszczyzny pod okupacją. Teksty są ilustrowane archiwalnymi i współczesnymi fotografiami ze zbiorów Muzeum. Punkt sprzedaży wydawnictw muzealnych PRZEWODNICY Teren Państwowego Muzeum na Majdanku można zwiedzać indywidualnie i w grupach. W obu przypadkach zaleca się skorzystanie z usług przewodnika posiadającego licencję Muzeum. Dzięki temu odwiedzający uzyskają pełną wiedzę dotyczącą funkcjonowania KL Lublin i będzie im łatwiej poruszać się po rozległym terenie ekspozycji. Muzeum oferuje oprowadzanie w języku polskim, angielskim, niemieckim, francuskim i włoskim. Wynajęcie przewodnika jest płatne. Rezerwacji można dokonać: internetowo: centrum@majdanek.eu telefonicznie: +48 81 710 28 33 (w godzinach otwarcia Centrum Obsługi Zwiedzających) faksem: +48 81 710 28 65 na miejscu w Centrum Obsługi Zwiedzających

56 57 GODZINY OTWARCIA MUZEUM INFORMACJE PRAKTYCZNE Teren i obiekty historyczne: 9.00 18.00 (1 kwietnia 31 października) 9.00 16.00 (1 listopada 31 marca) Uwaga! Ostatnie wejście na pół godziny przed zamknięciem. Wystawa historyczna Majdanek w systemie obozów koncentracyjnych i wystawa multimedialna Shrine Miejsce Pamięci Bezimiennej Ofiary (baraki 43, 44 i 47): 9.00 17.00 (1 kwietnia 31 października) Czas zwiedzania zależy od indywidualnych zainteresowań zwiedzających. Na pobyt w Muzeum powinno się jednak przeznaczyć minimum 1,5 godziny. Zwiedzanie z przewodnikiem zajmuje 2 godziny. Długość ścieżki historycznej, przy której zlokalizowane są obiekty, wynosi około 3 km. Fotografowanie i filmowanie w celach turystycznych jest bezpłatne, ale zdjęcia i filmy powstałe w ten sposób nie mogą być publikowane ani wykorzystywane do celów komercyjnych. Centrum Obsługi Zwiedzających: 9.00 17.00 (1 kwietnia 31 października) 9.00 16.00 (1 listopada 31 marca) Palenie zniczy w obiektach historycznych jest zabronione. Hołd ofiarom obozu można oddać, zapalając znicze lub składając kwiaty u stóp Pomnika Bramy i pod kopułą Mauzoleum. Wystawa historyczna i instalacja Shrine, a także Centrum Obsługi Zwiedzających są nieczynne w poniedziałki oraz święta państwowe i religijne. Archiwum PMM, Biblioteka oraz inne działy czynne są od poniedziałku do piątku (z wyjątkiem dni świątecznych) w godzinach 7.30 15.30. Dzieci poniżej 14. roku życia, ze względu na obiekty historyczne związane z eksterminacją i treść wystaw, nie powinny zwiedzać Muzeum. Ich przebywanie w tym miejscu możliwe jest jedynie pod opieką osób dorosłych, które biorą całkowitą odpowiedzialność za zachowanie dzieci i skutki, jakie może na nich wywrzeć wizyta w byłym obozie. Wprowadzanie zwierząt na teren Muzeum jest zabronione. Wyjątek stanowią psy-przewodnicy.

58 59 PLAN ZWIEDZANIA

OPRACOWANIE Agnieszka Kowalczyk ZDJĘCIA Archiwum PMM, Ewa Bąbol, Aleksandra Ciesielczyk, Andreas Esters, Edward Hartwig, Katarzyna Jureczko, Krzysztof Kokowicz, Beata Król, Piotr Maciuk, Izabella Małecka, Edyta Nowak, Marcin Opiłowski, Krzysztof Tarkowski, Izabela Tomasiewicz, Janusz Stasiak PROJEKT GRAFICZNY Izabela Tomasiewicz Państwowe Muzeum na Majdanku 2012 ISBN 978-83-62816-09-5 DRUK Drukarnia ALF-GRAF ul. Abramowicka 6, 20-442 Lublin

PAŃSTWOWE MUZEUM NA MAJDANKU ul. Droga Męczenników Majdanka 67, 20-325 Lublin www.majdanek.eu Centrum Obsługi Zwiedzających tel.: +48 81 710 28 33 e-mail: centrum@majdanek.eu Archiwum tel.: +48 81 710 28 60 e-mail: archiwum@majdanek.eu Sekretariat tel.: +48 81 710 28 21 fax: +48 81 710 28 65 e-mail: sekretariat@majdanek.eu Rzecznik Muzeum tel.: +48 81 710 28 31 e-mail: rzecznik@majdanek.eu