R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 41 ROK 2014 Zdzisław Stanisław Dandelski (1880 1954), dr medycyny, działacz społeczny i narodowo-niepodległościowy Lesław J. Welker Toruń Zdzisław S. Dandelski, syn Maksymiliana i Salomei z d. Wieczorek, urodził się 18 listopada 1880 r. w Roszkowie Wielkopolskim (pow. wągrowiecki), gdzie jego ojciec był urzędnikiem. Po ukończeniu szkoły powszechnej został uczniem gimnazjum w Rogoźnie i członkiem tajnych polskich kółek kulturalno-oświatowych. Po maturze rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Berlinie, a następnie kontynuował je w Monachium, Gryfii (obecnie Greifswaldzie) i Würzburgu. W Berlinie był prezesem Bratniej Pomocy, a w Monachium przewodniczącym Stowarzyszenia Studentów Polskich. Należał też do Zetu i tajnej organizacji politycznej Czerwona Róża. Studia ukończył w roku 1906 i rozpoczął pracę w poznańskiej klinice chirurgicznej prof. Maksa Jaffego. 20 września 1907 r. uzyskał doktorat za dysertację Primäres Tübencarcinom (pierwotny rak jajowodów). W roku 1908, z ramienia Narodowej Demokracji, był członkiem komisji opracowującej statut Towarzystwa Zawodowego Lekarzy Poznańskich. Dwa lata później przeniósł się do Berlina, a 22 czerwca 1911 r. trafił do Torunia, do kliniki dr. Leona Szumana, gdzie dał się poznać jako znakomity chirurg, m.in. w roku 1912 przeprowadził pierwszą na ziemiach polskich operację plastyczną płuc. Występował na posiedzeniach Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, którego był członkiem, publikował też w Nowinach Lekarskich. Klinikę po dr. Szumanie przejął w roku 1918. 225
Po wybuchu I wojny światowej został wcielony do armii pruskiej, w stopniu kapitana-lekarza, i został naczelnym lekarzem oddziału chirurgicznego w szpitalu wojskowym w Toruniu, na Mokrem (baraki). Pomagał rodakom uniknąć służby wojskowej lub powrotu na front. W roku 1917 wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej, która planowała wywołanie powstania na Pomorzu, a po wybuchu rewolucji w Niemczech, w listopadzie 1918 r., był wiceprezesem Polskiej Rady Ludowej i jednocześnie członkiem Rady Robotniczo-Żołnierskiej w Toruniu. Współpracował z powstaniem wielkopolskim. W tym czasie (w 1919 r.) został prezesem miejscowego oddziału Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. Przygotowywał też organizację służby zdrowia na Pomorzu. Dnia 18 stycznia 1919 r. został przewodniczącym powstałego w Toruniu Polskiego Czerwonego Krzyża, by po zajęciu Torunia przez wojska polskie i zjednoczeniu organizacji czerwonokrzyskich zostać pre- 226
zesem Pomorskiego Okręgu Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża. Funkcję tę sprawował do roku 1921, a 16 września tego roku został wybrany do Komitetu Głównego PTCK. Do czynnej pracy w organizacji powrócił w roku 1937 i został członkiem Rady Okręgowej PCK. Po odzyskaniu Pomorza, mianowany lekarzem garnizonowym i komendantem VIII Wojskowego Szpitala Okręgowego w Toruniu, był ordynatorem oddziału chirurgicznego w tym szpitalu. Zorganizował Sanitariat Wojskowy, wyszukując dla niego pomieszczenia i zabezpieczając poniemiecki sprzęt medyczno-sanitarny. Był organizatorem Pomorskiego Wojewódzkiego Urzędu Zdrowia i został jego naczelnikiem, a równocześnie kierował biurem ewakuacyjnym i przewodniczył amerykańskiej akcji dożywiania dzieci. Zdemobilizowany w roku 1921 (w stopniu majora, ze starszeństwem od 1 VI 1919 r.), objął funkcję dyrektora Publicznego Szpitala Miejskiego w Toruniu i ordynaturę chirurgii. Szpital znacznie zmodernizował i rozbudował, wyposażając go w nowoczesny sprzęt diagnostyczno-leczniczy. W latach 1920 1926 dr Dandelski przewodniczył Radzie Miejskiej Torunia; był członkiem Komisji Szacunkowej Majątku Miejskiego, prezesem Sejmiku Wojewódzkiego i naczelnikiem Wydziału Zdrowia w Urzędzie Wojewódzkim Pomorskim, marszałkiem Pomorskiego Sejmiku Krajowego oraz naczelnym lekarzem i członkiem rady lekarskiej Kasy Chorych, a następnie Ubezpieczalni Społecznej, której gmach, oddany do użytku 6 lutego 1931 r., wybudowano z jego inicjatywy. Był członkiem Komisji Zdrowia Rady Miejskiej. Należał do Izby Lekarskiej Poznańsko-Pomorskiej, w której był członkiem wydziału wykonawczego i pierwszym zastępcą przewodniczącego, a w listopadzie 1922 r. Minister Zdrowia Publicznego mianował go członkiem Komisji Wyborczej tej Izby. Był lekarzem zaufania Związku Lekarzy Zachodniej Polski; prezesem (od 1938) i członkiem honorowym Oddziału Toruńskiego Polskiego Towarzystwa Lekarskiego; przewodniczącym Towarzystwa pw. św. Stanisława Kostki; przewodniczącym Komitetu Mazurskiego; przewodniczącym Toruńskiego Klubu Lawn- Tenisowego; prezesem Towarzystwa Miłośników Sceny Narodowej; członkiem Komitetu Wykonawczego byłych działaczy niepodległościowych Pomorza; członkiem rady nadzorczej Pomorskiego Oddziału 227
Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej; członkiem Komisji Propagandowo-Turystycznej Rady Miejskiej; zastępcą przewodniczącego Pomorskiego Komitetu Propagandy Subskrypcji Akcji Banku Polskiego; prezesem Opieki Szkolnej Gimnazjum im. M. Kopernika; członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu (TNT) i Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz członkiem Komitetu Honorowego Centralnego Komitetu Pomorskiego dla odbudowy Kresów Wschodnich (od maja/czerwca 1922 r.), a także członkiem (przewodniczącym?) Rady Nadzorczej Zakładów Przemysłowo-Budowlanych Rudak. Był czołowym działaczem Związku Ludowo-Narodowego, a następnie Stronnictwa Narodowego i członkiem Komitetu Wyborczego Katolicko-Narodowego na Województwo Pomorskie. Interesował się problemami społeczno-gospodarczymi i z jego inicjatywy zmodernizowano i rozbudowano w Toruniu zakłady komunalne. Zabiegał o likwidację bezrobocia i poprawę stanu sanitarnego miasta. Po wybuchu wojny w roku 1939 został aresztowany i osadzony w toruńskim Forcie VII, skąd został wywieziony do Dobrej k. Limanowej w Generalnej Guberni. 5 sierpnia 1940 r. zamieszkał w Warszawie. 13 września złożył orzeczenie: Jestem czysto aryjskiego pochodzenia, t.z.n., że pomiędzy moimi przodkami po stronie ojca matki nie było ani jednego żyda. 23 września złożył wniosek o przyjęcie do Warszawsko-Białostockiej Izby Lekarskiej, ale dopiero rok później (25 listopada) mógł się zarejestrować w X Ośrodku Zdrowia m. Warszawy i otworzył gabinet lekarsko-chirurgiczny przy ul. Mickiewicza 27. Zaangażował się w konspiracji został pełnomocnikiem Delegatury Rządu na Kraj na przyszłe odzyskane ziemie Prus Wschodnich. W czasie powstania warszawskiego był lekarzem szpitala powstańczego na Żoliborzu. Po kapitulacji powstania przebywał w obozie w Pruszkowie, a potem pracował w szpitalu w pobliskim Piastowie. W roku 1945 wrócił do Torunia i 1 marca 1946 r. ponownie objął stanowisko dyrektora Szpitala Miejskiego oraz prezesurę w Towarzystwie Lekarskim, które sprawował do 1 stycznia1949 r. Pracował też w Ubezpieczalni Społecznej. W roku 1950, z powodów zdrowotnych, przeniósł się do siostry do Poznania, gdzie jeszcze trochę pracował w poradni chirurgicznej szpitala miejskiego. 228
Był autorem Kroniki Publicznego Szpitala Miejskiego w Toruniu (1920 1938). Namiętnie grał w brydża. Zmarł 1 lipca 1954 r. w Poznaniu. Za działalność niepodległościową oraz pracę zawodową i społeczną odznaczony był: Orderem Odrodzenia Polski V kl. (1947), Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległości (22 IV 1938), Złotym Medalem PTCK (1921). Dnia 20 maja 2004 r. na wniosek Komisji Historycznej Kujawsko- Pomorskiej Okręgowej Izby Lekarskiej Rada Miasta jego imieniem nazwała jedną z toruńskich ulic, a 4 września 2010 r. na terenie Szpitala Miejskiego odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową. Źródła: Toruński Słownik Biograficzny, t. 1, Toruń 1998 s. 67-69; Meritum magazyn lekarzy Kujawsko-Pomorskiej OIL nr 4/2004; Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. Ap 4307 i MN 22 IV 1938; Główna Biblioteka Lekarska Dział Zbiorów Specjalnych, t. 615; M. Łysiak 100-lecie Szpitala Miejskiego w Toruniu 1910 2010, Toruń 2010; Archiwum Państwowe w Toruniu, zespół AMTD I, sygn. 280 i zesp. Organizacje Młodzieżowe i Sportowe 1910 1972, sygn. 7; Kalendarzyk-notatnik PTCK na rok pański 1922, Warszawa 1921; Druga Lista Oficerów rezerwowych WP 1921 1922 dodatek do Dz. Pers. MSWojsk. N 1 z 26 I 1922; Nowiny Lekarskie Nr 11/2922; Rocznik oficerski 1923; Monitor Polski nr 289 z 14 XII 1925; Dziennik Urzędowy Izb Lekarskich nr 9/1931; Sprawozdanie Okręgu Pomorskiego PCK za rok 1937, Toruń 1938; Sprawozdanie... za rok 1938, Toruń 1939; L. J. Welker, To już tyle lat, Toruń 2000; Słownik polskich towarzystw naukowych, t. II, cz. 3, Warszawa 2001; Verzeichnis der Mitgleider der Heilberufe im Generalgouverment, Krakau 1944. 229