Metodyka oceny zagro enia i kategoryzacja zagro onych archeofitów na przyk³adzie Dolnego Œl¹ska

9 Metodyka-oceny-zagro enia-i-kategoryzacja-zagro onych-archeofitów 9 Metodyka oceny zagro enia i kategoryzacja zagro onych archeofitów na przyk³adzie Dolnego Œl¹ska Methods of threat assessment and categorization of endangered archaeophytes in Lower Silesia as an example EWA SZCZÊŒNIAK 1, ZYGMUNT DAJDOK 2, ZYGMUNT K CKI 3 Instytut Biologii Roœlin, Uniwersytet Wroc³awski, Kanonia 6/8, 50-328 Wroc³aw; e-mail:ewaszcz@biol.uni.wroc.pl 1, dajdokz@biol.uni.wroc.pl 2, kackiz@biol.uni.wroc.pl 3 Abstract: Archaeophytes make the oldest group of plant species alien to our flora, their long-term coexistence with cultivated plants resulted in evolution of new taxa and syntaxa, and made them valuable part of local biodiversity. For a long time this group of plants was not evaluated according to categories of threat because of the origin and methodological problems concerning classification. The paper describes standardized method of determination the threat of archaeophytes in regional scale. As an example Lower Silesian weed flora was investigated. Consequently a list of 70 endangered archaeophytes was prepared what makes 50% of all archaeophytes reported from the region. The most endangered are segetal species preferring calcareous soils. 19 species are recognized as extinct or regionally extinct; 22 are classified as critically endangered, endangered or vulnerable, and 8 are threatened with minor degree. 21 species are classified as data deficient species and this group requires particular field study in the future. S³owa kluczowe: archeofity, czerwona lista, wymieranie, ocena zagro enia, Dolny Œl¹sk Key words: archaeophytes, red list, extinction, assessment of threat, Lower Silesia Wstêp Zjawiska wymierania gatunków i ubo enia ró norodnoœci biologicznej s¹ dokumentowane od wielu lat w opracowaniach cz¹stkowych i syntetycznych, lecz tego typu badania skupiaj¹ siê przede wszystkim na gatunkach rodzimych. Antropofity towarzysz¹ce cz³owiekowi i przemieszczaj¹ce siê wraz z nim pozostawa³y przez d³ugi czas poza obszarem zainteresowania badaczy oceniaj¹cych stan zachowania i tworz¹cych listy gatunków zagro onych. Archeofity s¹ roœlinami obcymi w naszej florze, ale towarzysz¹cymi cz³owiekowi od tysi¹cleci. Najstarsze gatunki zaliczane do tej grupy pojawi³y siê na naszych ziemiach razem z osadnictwem neolitycznym oko³o 7 000 lat temu, najnowsze s¹ obecne na terenie Polski od oko³o 500. lat (Kornaœ, Medwecka-Kornaœ 2002). Zadomowi³y siê w naszym s¹siedztwie tak dawno, e spostrzegamy je jako sta³y element krajobrazu. Znalaz³y tak e swoje miejsce w kulturze ludowej i literaturze dla przyk³adu k¹kol polny, bêd¹cy archeofitem, jest jedn¹ z roœlin najczêœciej pojawiaj¹cych siê w ludowych przys³owiach. Archeofity obecne w Polsce nale ¹ do dwóch grup: gatunków wprowadzonych nieœwiadomie, razem z nasionami roœlin uprawnych lub zawleczonych z inwentarzem i dobytkiem oraz gatunków sprowadzonych œwiadomie, dawniej uprawianych, które uciek³y z uprawy i uleg³y naturalizacji niektóre spoœród nich s¹ reliktami kulturowymi, poniewa z upraw zosta³y wyparte przez bardziej wydajne taksony. Gatunki zaliczane do archeofitów zwi¹zane s¹ z dwoma typami siedlisk: uprawami (archeofity segetalne) oraz otoczeniem ludzkich siedzib (archeofity ruderalne). S¹ wœród nich gatunki w¹sko wyspecjalizowane, przystosowane do jednego typu upraw (np. chwasty lnu), a tak e gatunki SZCZÊŒNIAK E., DAJDOK Z., K CKI Z. 2011. Metodyka oceny zagro enia i kategoryzacja zagro onych archeofitów na przyk³adzie Dolnego Œl¹ska. Acta Botanica Silesiaca, Supplementum 1: 9 28.

10 Ewa-Szczêœniak,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 10 o szerszym spektrum, wystêpuj¹ce w obu typach siedlisk. Zestawienie listy i okreœlenie pochodzenia archeofitów by³o obiektem wielu mudnych dociekañ, ich podsumowaniem dla terenu Polski s¹ prace archeobotaników (m.in. Lata³owa 1994; Lityñska-Zaj¹c 1998; Wasylikowa 1999; Wasylikowa i in. 2002) oraz geobotaników (Zaj¹c, Zaj¹c 1975; Piekie³ko, Zaj¹c 1977; Zaj¹c 1979, 1983, 1984, 1987, 1988). Gatunki segetalne mog³y siê utrzymywaæ d³ugotrwale we florze dziêki stosowaniu zanieczyszczonego ziarna siewnego, pochodz¹cego z w³asnych upraw, oraz ograniczonemu p³odozmianowi. Procesy intensywnie zachodz¹ce w rolnictwie od oko³o 100. lat, maj¹ce na celu poprawê plonowania i jakoœci otrzymywanego plonu, obok zwiêkszania produktywnoœci uprawianych odmian skupia³y siê na wyeliminowaniu roœlin konkurencyjnych dla upraw. Osi¹gano to stosuj¹c oczyszczone ziarno siewne, a od po³owy XX w. chwasty eliminowano chemicznie za pomoc¹ herbicydów. Gatunki ruderalne, towarzysz¹ce osadom, s¹ mniej zagro one, chocia tak e w tej grupie zaznaczaj¹ siê niekorzystne dla nich trendy. Zmiana podejœcia do otoczenia domów, koszone trawniki, ogrody, a w ostatecznoœci najszybsza pielêgnacja, czyli oprysk herbicydami, spowodowa³y, e nawet te gatunki, pozornie maj¹ce wiêksze szanse na przetrwanie w otoczeniu cz³owieka, zanikaj¹. W Polsce wystêpuje 165 taksonów, uznawanych za archeofity (Zaj¹c i in. 2009). Jako grupa przed d³ugi czas nie by³y poddawane weryfikacji i ocenie zagro enia. Zainteresowanie badaczy skupia³o siê na gatunkach segetalnych, do których w³¹czano tak e apofity i kenofity. Informacje o wymieraniu tej grupy roœlin oraz ubo eniu fitocenoz chwastów segetalnych i zanikaniu specyficznych zespo³ów upraw w ró nych regionach naszego kraju pojawia³y siê przy opracowywaniu zbiorowisk pól ju w latach 50. XX w., a liczniej od lat 70. (m.in. Kornaœ 1950; Sa³ata 1965; Grodziñska 1973; Anio³-Kwiatkowska 1974; Warcholiñska 1974; Siciñski 1974, 1986, Wnuk 1976, Siciñski, Sowa 1980). Mimo to na pierwszej liœcie roœlin zagro onych w Polsce archeofitów segetalnych nie uwzglêdniono (Jasiewicz 1981). W póÿniejszych listach zagro onych gatunków oraz w czerwonej ksiêdze flory naczyniowej Polski by³y ujmowane nieliczne, wy³¹cznie segetalne taksony (czerwone listy: Zarzycki, Szel¹g 1992 8 gatunków, Zarzycki, Szel¹g 2006 34; czerwone ksiêgi: Zarzycki, KaŸmierczakowa 1993-0, KaŸmierczakowa, Zarzycki 2001 6). Pierwsz¹ w Polsce regionaln¹ listê zagro onych gatunków segetalnych zestawi³a A. U. Warcholiñska (1986/87). Podsumowaniem wiedzy o ich stanie zachowania w XX w. jest lista zagro onych gatunków segetalnych w Polsce (Warcholiñska 1994). Pierwsza pe³na lista zagro onych w Polsce archeofitów, bez wzglêdu na rodzaj siedliska, z jakim by³y zwi¹zane, zosta³a opublikowana w 2009 r. (Zaj¹c i in. 2009). Objê³a 74 taksony, co stanowi 44,8 % flory archeofitów w Polsce. Wœród uwzglêdnionych gatunków dominuj¹ segetalne (58), gatunki ruderalne stanowi¹ drug¹ grupê (13), najmniej liczne (3) s¹ gatunki wystêpuj¹ce w obu typach siedlisk. Na Dolnym Œl¹sku dotychczas odnotowano wystêpowanie oko³o 140 taksonów, klasyfikowanych we florze Polski jako archeofity. Dane sprzed 1945 r. to wykazy stanowisk obserwowanych gatunków, wœród których pojawiaj¹ siê tak e archeofity (m.in. Wimmer, Grabowski 1825, 1827; Wimmer 1841-1868; Fiek 1881; Dresler 1883; Gerhard 1871 1885; Schube 1903a, 1903b-1930; Meyer 1930, 1931, 1933; Schalow 1931-1936; Decker 1937). Poza rzadkimi gatunkami i specyficznymi formami morfologicznymi, grupa ta nie wzbudza³a jednak szczególnego zainteresowania i nie zosta³a opracowana w kompletny sposób. Badania powojenne, których obiektem by³y w znacznej czêœci archeofity, skupia³y siê przede wszystkim na gatunkach i fitocenozach segetalnych (Anio³- Kwiatkowska 1974, 1977, 1982, 1984a, b, 1985, 1988 a-c, 1990, 1998 a, b, 2008). W zdecydowanej wiêkszoœci prac dotycz¹cych flory Dolnego Œl¹ska archeofity pojawia³y siê jako jeden ze sk³adników listy florystycznej lub analizowanej flory (patrz: za³¹czona literatura). Problem zanikania tej grupy roœlin w regionie sygnalizowano ju w latach 50. XX w. (Tymrakiewicz 1952), szersze dane zosta³y zestawione w latach 80. XX w. (Anio³-Kwiatkowska 1988c). W pierwszej waloryzacji flory regionu (K¹cki i in. 2003) do listy gatunków zagro onych w³¹czono 38 archeofitów, wy³¹cznie segetalnych. Wymieraniu archeofitów poœwiêcono jeden z rozdzia³ów tematycznych

11 Metodyka-oceny-zagro enia-i-kategoryzacja-zagro onych-archeofitów 11 (Anio³-Kwiatkowska 2003). Badania flory regionu wykaza³y, e grupa gatunków zagro onych w ród archeofitów jest zdecydowanie wiêksza, ni s¹dzono dotychczas i by³o to bezpo rednim powodem przygotowania opracowania po wiêconego wy³¹cznie tym taksonom. Metodyka opracowania Obszar, w którym przeprowadzono badania, zawiera siê w administracyjnych granicach województwa dolno l¹skiego i obejmuje 19,948 km2. W uk³adzie ATPOL (Zaj¹c 1978; Zaj¹c, Zaj¹c 2001) jest to 256 kwadratów 10.x.10 km, w 8 kwadratach 100.x.100 km (Ryc. 1); w takim systemie opracowano rozmieszczenie poszczególnych taksonów. W obrêbie województwa tereny u ytkowane rolniczo stanowi¹ oko³o 53 % i w zdecydowanej wiêkszo ci zawieraj¹ siê w zakresie wysoko ci 75 m n.p.m. (uj cie Odry w granicach województwa) do oko³o 500 m n.p.m. (górna granica piêtra pogórza). Opracowaniem objêto gatunki ujête wcze niej na lokalnej czerwonej li cie Dolnego l¹ska (K¹cki i in. 2003) oraz dodano dotychczas niewaloryzowane archeofity, których liczba stanowisk Ryc. 1. Mapa Dolnego l¹ska w podziale na kwadraty ATPOL 10.x.10 km. Fig. 1. Map of Lower Silesia divided into 10.x.10 km ATPOL gird squares.

12 Ewa-Szczêœniak,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 12 w regionie zmniejsza siê. Ponadto uwzglêdniono archeofity uznane za zagro one w Polsce (Zaj¹c i in. 2009) oraz na terenach s¹siednich: OpolszczyŸnie (Nowak i in. 2008) i w Wielkopolsce (Jackowiak i in. 2007). Utworzona w ten sposób lista objê³a 75 taksonów. Analiza danych dotycz¹cych rozmieszczenia i liczby stanowisk wykaza³a, e za niezagro one obecnie w regionie nale y uznaæ Avena fatua (DD w Polsce; Zaj¹c i in. 2009), Chenopodium ficifolium (VU w Polsce; j.w.), oraz Portulaca oleracea (DD w Polsce; j.w.). S¹ to gatunki nadal lokalni czêste i nie kwalifikuj¹ siê do listy gatunków zagro onych, a Portulaca oleracea jest tu obecnie wrêcz gatunkiem ekspansywnym. Gatunki te pominiêto i do dalszej analizy wziêto 72 taksony (Tab. 1). Tabela 1. Lista archeofitów wybranych do oceny zagro enia oraz ich aktualny status. Table 1. List of archaeophytes chosen to threat estimation and their current status. L.P Gatunek/species Siedlisko /Habitat PL 2006 PL-A 2009 Wp 2007 Op 2008 DSl 2003 DSl 2011 Gatunki wymar³e w zasiêgu geograficznym EX /Species extinct in the geographical range 1 Camelina alyssum subsp. alyssum S EX EX EX RE EX EX Gatunki wymar³e na Dolnym RE Œl¹sku /Species extinct in thelower Silesia 2 Adonis flammea S E CR - RE RE RE 3 Anagallis foemina S V EN EN EN RE RE 4 Atriplex rosea R E VU EN - - RE 5 Bupleurum rotundifolium S E EN EX CR RE RE 6 Caucalis platycarpos S E CR CR RE RE RE 7 Chenopodium vulvaria R - EN LC - - RE 8 Conringia orientalis S E CR EX RE RE RE 9 Coronopus squamatus R E EN LC - - RE 10 Cuscuta epilinum S EX EX EX RE EX RE 11 Fumaria schleicheri S R EN LC CR DD RE 12 Galium tricornutum S/R V EN - CR DD RE 13 Kickxia spuria S E EN EX CR CR RE 14 Lolium remotum S E CR EX RE RE RE 15 Scandix pecten-veneris S E CR EX - RE RE 16 Spergula arvensis subsp. maxima S EX EX - - - RE 17 Stachys annua S - VU - - CR RE 18 Vaccaria hispanica S E EX LC - RE RE Gatunki krytycznie zagro one wymarciem CR /Species critically endangered of extinction 19 Adonis aestivalis S V VU EN EN CR CR 20 Avena strigosa S - DD LC RE - CR 21 Camelina microcarpa subsp. sylvestris S - VU - NT LC CR 22 Camelina sativa S - VU VU EN - CR 23 Fumaria vaillantii S - VU LC EN CR CR 24 Herniaria hirsuta S - EN LC CR - CR

13 Metodyka-oceny-zagro enia-i-kategoryzacja-zagro onych-archeofitów 13 25 Linaria arvensis S - EN EX EN - CR 26 Nigella arvensis S V CR - CR DD CR 27 Ranunculus arvensis S V VU VU EN VU CR 28 Silene gallica S/R V VU LC - CR CR Gatunki zagro one wymarciem EN /Species endangered of extinction 29 Agrostemma githago S - VU - LC VU EN 30 Anthriscus caucalis R - VU - - - DD 31 Carduus nutans R - - - CR - EN 32 Chrysanthemum segetum S/R - CR LC VU NT EN 33 Misopates orontium S - VU EN CR VU EN 34 Pisum sativum subsp. arvense S/R - VU - - - EN 35 Stachys arvensis S V EX EX - CR EN 36 Valerianella rimosa S - VU LC - LC EN Gatunki nara one na wymarcie VU /Species vulnerable of extinction 37 Anthemis cotula S/R - - VU - - VU 38 Bromus secalinus S V VU VU EN VU VU 39 Consolida regalis S - - - - LC VU 40 Gagea arvensis S/R E EN LC VU DD VU 41 Kickxia elatine S E VU LC EN NT VU Gatunki bliskie zagro enia NT /Near threat species 42 Aethusa cynapium subsp. agrestis S - VU - - - NT 43 Chamomilla recutita S/R - VU - - - NT 44 Lathyrus tuberosus S/R - VU - - - NT 45 Neslia paniculata subsp. paniculata S - VU - - - NT 46 Sherardia arvensis S - - LC - LC NT Gatunki nara one nieznacznie LC /Least concern species 47 Euphorbia exigua S - - - NT LC LC 48 Geranium dissectum S - - - NT LC LC 49 Melandrium noctiflorum S - VU - NT - LC Gatunki o niewystarczaj¹cych DD danych /Data deficient species 50 Anthemis arvensis S/R - DD 51 Anthriscus cerefolium var. cereifolium R - VU - - - DD 52 Aphanes inexspectata S V DD LC CR DD DD 53 Artemisia absinthium R - - - - - DD 54 Bromus arvensis subsp. arvensis S E VU LC EN - DD 55 Chenopodium murale R - EN LC - - DD 56 Chenopodium opulifolium S/R - EN LC - - DD 57 Chenopodium urbicum R - EN LC - - DD

14 Ewa-Szczêœniak,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 14 58 Galium spurium S - - - VU - DD 59 Lolium temulentum S/R V VU LC - - DD 60 Marrubium vulgare R E VU - - - DD 61 Nepeta cataria R - - - - - DD 62 Odontites verna S - DD - - - DD 63 Parietaria officinalis R - VU - - - DD 64 Rhinanthus alectorolophus subsp. buccalis S - CR - - - DD 65 Rhinanthus serotinus subsp. apteris S - CR - - - DD 66 Verbena officinalis R - - - - - DD 67 Valerianella dentata S - DD - - - DD 68 Veronica agrestis S - VU - - - DD 69 Veronica opaca S - EN - - - DD 70 Veronica polita S - VU - EN - DD Gatunki wy³¹czone z oceny NE /Not evaluated species 71 Erysimum repandum R - CR - - - Ef? 72 Hyssopus officinalis R - VU - - - Ef? Siedlisko/habitat: S - segetalne/segetal, R - ruderalne/ruderal PL 2006: Czerwona lista roœlin naczyniowych w Polsce/Red list of vascular plants in Poland (Zarzycki, Szel¹g 2006). PL-A 2009 Lista wymar³ych i zagro onych archeofitów w Polsce (Zaj¹c i in. 2009)/List of extinct and endangered archaeophytes in Poland (Zaj¹c et al. 2009) Wp 2007: Czerwona lista roœlin naczyniowych Wielkopolski (Jackowiak i in. 2007)/Red list of vascular flora of Wielkopolska (Jackowiak et al. 2007). Op 2008: Czerwona lista roœlin naczyniowych województwa Opolskiego (Nowak i in. 2008)/Red list of vascular plants of Opole province (Nowak et al. 2008). Dla ka dego z gatunków uwzglêdnianych w opracowaniu zestawiono dane historyczne (literaturowe i zielnikowe) oraz mo liwie kompletne dane niepublikowane. Ze wzglêdu na rozbie noœci miêdzy danymi w bazie ATPOL, a historycznymi danymi niemieckimi oraz lokalizacjami znanymi ze zbiorów zielnikowych, dokonano weryfikacji t³umaczeñ nazw miejscowoœci. Dodano tak e fragmentarycznie uwzglêdniane w bazie ATPOL dane literaturowe z okresu po 1945 r. W przypadku gatunków pospolitych przed 1945 r., dla których botanicy niemieccy nie podawali szczegó³owych lokalizacji, lecz jedynie obszary (okrêgi administracyjne o zdefiniowanych granicach), gdzie takson pospolicie wystêpowa³, zdecydowano o uwzglêdnieniu takich danych w czêœci opisowej, natomiast nie nanoszono ich na mapy, choæ przy takim ujêciu graficznym informacji historycznych powstaje b³êdne wra enie, e dany gatunek raptownie rozprzestrzeni³ siê po 1945 r., a we wczeœniejszych czasach albo by³ bardzo rzadki (nieliczne szczegó³owe dane) albo wrêcz nieobecny (brak szczegó³owych danych np. Anthemis arvensis, Galium spurium). Siedlisko gatunku (segetalny ruderalny segetalno/ruderalny) okreœlano na podstawie danych historycznych o jego wystêpowaniu oraz obserwacji terenowych autorów. Wiele gatunków, niegdyœ zwi¹zanych g³ównie z uprawami i klasyfikowanych jako segetalne, obecnie wystêpuje w obu typach siedlisk. Takie taksony zaliczano do segetalno/ruderalnych (mimo historycznego zwi¹zku ze zbiorowiskami segetalnymi), gdy ich wyst¹pienia na siedliskach ruderalnych by³y czêste i nie mia³y charakteru efemerycznego. Nomenklaturê opracowywanych taksonów przyjêto za prac¹ Z. Mirka i in. (2002). Wartoœci diagnostyczne syntaksonów podawano za W. Matuszkiewiczem (2008), w przypadku braku takich

15 Metodyka-oceny-zagro enia-i-kategoryzacja-zagro onych-archeofitów 15 danych korzystano z opracowania E. Oberdorfera (1994), zawieraj¹cego informacje o syntaksonach, w których gatunek wystêpuje, bez przypisywania wartoœci diagnostycznych. Mapy rozmieszczenia wykonano w systemie kwadratów ATPOL 10.x.10 km (Zaj¹c 1978) z wykorzystaniem programu GNOMON. Ocena stopnia zagro enia Ocena stopnia zagro enia i przyporz¹dkowanie poszczególnym gatunkom okreœlonej kategorii zagro enia, przyjête w niniejszym opracowaniu, s¹ w ogólnych za³o eniach zgodne z metodyk¹ przedstawion¹ w pracy K¹ckiego i in. (2009), wprowadzono jednak modyfikacje wynikaj¹ce z uwzglêdnienia specyfiki archeofitów i ich siedlisk. Dla oceny stopnia zagro enia za stanowisko taksonu zosta³ przyjêty kwadrat sieci ATPOL 10. x.10 km. W opisie gatunku operowano okreœleniem stanowisko w ujêciu klasycznym, odpowiadaj¹cym pojedynczej, odrêbnej lokalizacji. Uwzglêdniono trzy g³ówne przedzia³y czasowe obserwacji gatunku, odpowiednio oznaczane graficznie na mapach: + stanowiska odnotowane do 1945 r. stanowiska obserwowane w latach 1945-1985 stanowiska obserwowane w latach 1986-2000 Ze wzglêdu na intensyfikacjê upraw, jaka mia³a miejsce w latach 90. XX w. zdecydowano siê wprowadziæ dodatkow¹ kategoriê: stanowiska obserwowane w latach 2001-2011 W opracowaniu uwzglêdniono tak e dane, które w bazie ATPOL nie maj¹ daty zbioru/ odnotowania okazu, zaznaczaj¹c je na mapie rozmieszczenia gatunku symbolem?. W ocenie zagro enia uwzglêdniano procentowy spadek liczby stanowisk (K¹cki i in. 2009). Dla opracowanych taksonów okreœlano: regionalny obszar zasiêgu (ca³kowity zasiêg w regionie): powierzchnia wyznaczona przez najmniejsz¹ krzyw¹ wypuk³¹, zawieraj¹c¹ wszystkie udokumentowane (historyczne i aktualne) stanowiska taksonu (kwadraty ATPOL 10. x.10 km) w regionie, przy czym kwadraty przecinane przez granicê sumowano i w obliczeniach uwzglêdniano po³owê sumy. Jako punkty odniesienia dla przebiegu granicy regionalnego obszaru zasiêgu przyjêto zewnêtrzne naro niki kwadratów o boku 10. x.10 km ze stanowiskami ocenianych populacji roœlin; obszar wystêpowania taksonu w regionie (aktualny zasiêg w regionie): jest wyznaczony przez najmniejsz¹ krzyw¹ wypuk³¹ zawieraj¹c¹ wszystkie istniej¹ce stanowiska taksonu (tutaj notowane po 1985 r.). Obszar wystêpowania taksonu mo e pokrywaæ siê w ca³oœci z regionalnym obszarem zasiêgu lub stanowiæ jego czêœæ. Relacja pomiêdzy wielkoœci¹ regionalnego obszaru zasiêgu i obszaru wystêpowania jest jedn¹ z wa niejszych informacji o zaistnia³ych zmianach w obrêbie rozpatrywanego zasiêgu roœliny (Ryc. 2); powierzchnia zasiedlenia taksonu: umowna powierzchnia zajmowana przez aktualne populacje taksonu, wyznaczona przez zsumowanie powierzchni podstawowych jednostek podzia³u regionu (w tym przypadku kwadratów o boku 10 km), w których stwierdzono istniej¹ce stanowiska; populacja regionalna: wszystkie okazy danego taksonu wystêpuj¹ce w regionie. W sk³ad populacji regionalnej mog¹ wchodziæ subpopulacje, które s¹ izolowanymi wyst¹pieniami danego taksonu, ograniczonymi do niektórych fragmentów regionu. Pod uwagê brane s¹ aktualne i historyczne zasoby populacji, jak te ich prognozowane zmiany. Dodatkowym kryterium oceny uwzglêdnionym w opracowaniu by³ stan populacji na obszarach s¹siednich. Mia³ on wp³yw na ostateczny wynik waloryzacji tylko wówczas, gdy zasoby populacji danego gatunku w s¹siednim regionie by³y rozpoznane i gatunek nie by³ tam uznawany za zagro ony. W takim przypadku obni ano kategoriê regionalnego zagro enia o jeden stopieñ.

16 Ewa-Szczê niak,-zygmunt-dajdok,-zygmunt-k¹cki 16 Ryc. 2. Mapa rozmieszczenia Kickxia elatine na Dolnym l¹sku; 1 regionalny obszar zasiêgu, 2 obszar wystêpowania w regionie. Fig. 2. Distribution map of Kickxia elatine in Lower Silesia; 1 regional range, 2 area of occupancy in the region. Kategorie zagro eñ i ich definicje W szacowaniu stopnia zagro enia gatunków zastosowano definicje, kryteria i kategorie zagro enia IUCN (IUCN 2001). Spo ród wielu sugerowanych kryteriów za bardzo istotne w skali regionalnej uznano: zmiany w zasiêgu regionalnym, w liczbie stanowisk oraz liczebno ci populacji. Takson zosta³ uznany za zagro ony (CR, EN, VU), je li spe³nia³ choæby jedno z trzech pierwszych przyjêtych kryteriów zdefiniowanych w Tabeli 2. Je li zosta³o spe³nione wiêcej ni jedno kryterium, to pod uwagê by³ brany najwy szy oszacowany stopieñ zagro enia. Natomiast gatunki, którym nie mo na by³o przypisaæ wymienionych kryteriów, ale istnia³y dane sugeruj¹ce, e w przysz³o ci mog¹ je spe³niæ, zaliczono do grupy gatunków o ni szym ryzyku wymarcia (NT, LC). Gatunki wymar³e EX wymar³e (Extinct) w ca³ym zasiêgu geograficznym; RE wymar³e w regionie (Regionally Extinct) gatunki, w przypadku których na badanym obszarze nie ma adnych uzasadnionych w¹tpliwo ci co do zaniku ostatniego osobnika: gruntowne badania w znanym i/lub spodziewanym siedlisku, w odpowiednim czasie (pora roku, czê æ sezonu)

17 Metodyka-oceny-zagro enia-i-kategoryzacja-zagro onych-archeofitów 17 i w odpowiednio d³ugim okresie (adekwatnie do cyklu i formy yciowej gatunku) nie doprowadzi³y do odnalezienia okazów danego taksonu. Gatunki zagro one (kryteria patrz Tab. 2) CR krytycznie zagro one wymarciem (Critically Endangered); EN zagro one wymarciem (Endangered); VU nara one na wymarcie (Vulnerable). Ze wzglêdu na specyfikê badanej grupy zrezygnowano z oceny kryteriów B1 zasiêg globalny, B4 szczegó³owa powierzchnia zasiedlenia w regionie, C2 prognozowany spadek liczby stanowisk (patrz: dyskusja). Tabela 2. Kryteria oceny zagro enia (za K¹cki i in. 2009, zmodyfikowane). Table 2. Criterion of threat (according to K¹cki et al. 2009, modified). KRYTERIA ZAGRO ENIA/ Criteria of threat A. Spadek wielkoœci populacji regionalnej w ostatnich 25 latach/ Reduction of regional population in the last 25 years B1. Globalny obszar zasiêgu/ Global range B2. Zmniejszenie regionalnego obszaru zasiêgu/ Decrease of regional range KATEGORIE ZAGRO ENIA/ Categories of threat CR EN VU > 80% > 60% > 40%? > 90%? > 70% >? 50% B3. Powierzchnia zasiedlenia w regionie/ Area of occupancy in the region 500 km 2 2000 km 2 5000 km 2 B4. Szczegó³owa powierzchnia zasiedlenia w regionie/ Detailed area of occupancy in the region C1. Spadek liczby stanowisk w regionie/ Decrease of the number of sites in the region C2. Prognozowany spadek liczby stanowisk/ Projected decrease in the number of sites D. Liczebnoœæ regionalnej populacji/ Number of individuals in regional population? 75%, lub wystêpowanie 1 do 3 stanowisk/ or occurrence in 1-3 sites? 50%, lub wystêpowanie 4 do 10 stanowisk/ or occurrence in 4-6 sites? 25%, lub wystêpowanie 5 do 10 stanowisk/ or occurrence in 7-10 sites 200 500 1000 Gatunki o ni szym ryzyku wymarcia NT bliskie zagro enia (Near Threatened) niespe³niaj¹ce kryteriów waloryzacji dla gatunków zagro onych (CR, EN, VU), ale dla których istniej¹ odpowiednie dane œwiadcz¹ce, e w najbli szym czasie mog¹ staæ siê zagro one wymarciem; LC s³abo zagro one (Least Concern) niespe³niaj¹ce kryteriów waloryzacji dla gatunków zagro onych (CR, EN, VU), nadal czêste i rozprzestrzenione w regionie, lecz z tendencj¹ do spadku liczebnoœci, liczby stanowisk lub zmniejszenia regionalnego obszaru zasiêgu.

18 Ewa-Szczêœniak,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 18 Gatunki o nieznanym stopniu zagro enia DD o niedostatecznych danych (Data Deficient). Nie jest to kategoria zagro enia, obejmuje ona grupê taksonów o niewystarczaj¹cych danych (dostêpne s¹ jedynie informacje cz¹stkowe). Taksony zaliczone do tej grupy mog¹ mieæ dobrze poznan¹ biologiê i ekologiê, jednak e ze wzglêdu na niepe³ne dane dotycz¹ce ich rozmieszczenia nie mo na precyzyjnie oceniæ stopnia ich zagro enia. Czêœci gatunków, które znalaz³y siê na liœcie, nie przyznano kategorii zagro enia. Wynika³o to z nieustalonego statusu gatunku we florze regionu (czasu utrzymywania siê w regionie poza upraw¹ lub trwa³oœci stanowisk) wówczas przyznawano kategoriê NE NE niewaloryzowane (Not Evaluated) gatunki, które z ró nych powodów nie by³y waloryzowane zgodnie z przyjêtymi kryteriami IUCN. Wyniki Spoœród archeofitów notowanych na Dolnym Œl¹sku do szczegó³owych analiz wytypowano 72 taksony i po weryfikacji danych za zagro one uznano 70, co stanowi 50% flory archeofitów Dolnego Œl¹ska. Zrezygnowano z oceny stopnia zagro enia dla dwóch gatunków: Erysimum repandum (CR w Polsce; Zaj¹c i in. 2009) i Hyssopus officinalis (VU w Polsce; j.w.). Pierwszy z nich na Dolnym Œl¹sku pojawia³ siê bardzo rzadko, najczêœciej przez 1 sezon i najprawdopodobniej jest tu efemerofitem. Drugi by³ opisywany przez badaczy niemieckich jako na wpó³ zdzicza³y i niemal wy³¹cznie z siedlisk namurowych (Schube 1903), gdzie rós³ razem z innymi wprowadzonymi taksonami, m.in. Cymbalaria muralis, Sedum spurium, Syringa vulgaris. Po 1945 r. jego stanowiska w regionie s¹ bardzo rzadkie, krótkotrwa³e, pojawia siê jedynie jako uciekinier z uprawy i na siedliskach innych, ni te opisywane przed 1945 r., co wskazuje, e jest to raczej efemerofit powracaj¹cy lub ergazjofit. Wœród 70 taksonów uznanych za zagro one a 28 uznano za wymar³e lub krytycznie zagro one, a 13 znalaz³o siê w wysokich kategoriach zagro enia, co ³¹cznie stanowi 59% zagro onych archeofitów (Ryc. 3) i oko³o 30% wszystkich notowanych w regionie. Niepokoj¹cy jest te du y udzia³ gatunków zaklasyfikowanych do kategorii DD (21 taksonów) jako taksony o danych niewystarczaj¹cych EX 1% DD 31% RE 26% LC 4% CR 13% NT 7% VU 7% EN 11% Ryc. 3. Archeofity zagro one na Dolnym Œl¹sku udzia³ kategorii zagro enia. Fig. 3. Archaeophytes threatened in Lower Silesia participation of threat categories.

19 Metodyka-oceny-zagro enia-i-kategoryzacja-zagro onych-archeofitów 19 do okreœlenia stopnia zagro enia nie s¹ jeszcze w³¹czane do konkretnych kategorii, lecz znaczna czêœæ z nich zanika i prawdopodobnie po przeprowadzeniu szczegó³owych badañ zasili grupy archeofiów zagro onych w wysokim stopniu. W poszczególnych kategoriach zagro enia zdecydowanie dominuj¹ gatunki segetalne (Ryc. 4), co jest zgodne z tendencj¹ odnotowan¹ dla zagro onych archeofitów Polski (Zaj¹c i in. 2009). Ca³kowicie wymar³y na Dolnym Œl¹sku gatunki diagnostyczne fitocenoz ze zwi¹zku Lolio- Linion. Bardzo silnie zagro one s¹ taksony zwi¹zane z pod³o em zasadowym, zaliczane do zwi¹zku Caucalidion lappulae. Wœród nich najgorzej zachowane jest skrzyd³o najbardziej zasadolubne niemal ca³kowicie wymar³y gatunki uznawane za diagnostyczne zespo³u Caucalido-Scandicetum 14 12 10 8 6 S S/R R 4 2 0 EX RE CR EN VU NT LC DD Ryc. 4. Udzia³ archeofitów z siedlisk segetalnych, segetalno-ruderalnych i ruderalnych w kategoriach zagro enia (liczba gatunków). Fig.4. Participation of archaeophytes of segetal, segetal/ruderal and ruderal habitats in categories of threat (number of species). (jedynym uznawanym za nadal wystêpuj¹cy w regionie jest Adonis aestivalis, zaliczony do kategorii CR) oraz zagro one lub wymar³e s¹ gatunki diagnostyczne notowanego jedynie w Polsce po³udniowo-zachodniej zespo³u Kickxietum spuriae (K¹cki i in. 1999). Gatunki zwi¹zane z pozosta³ymi zespo³ami (Lathyro-Melandrietum, Geranio-Silenetum gallicae i Sileno inflatae-linarietum minoris) w wiêkszoœci s¹ zagro one w stopniu s³abym jedynym krytycznie zagro onym taksonem jest Silene gallica - a niektóre rozprzestrzeniaj¹ siê na siedliskach ruderalnych. Zdecydowanie czêœciej spotykane s¹ gatunki zwi¹zane z glebami kwaœnymi; w obrêbie zwi¹zku Aperion zagro one s¹ pojedyncze taksony z najbardziej zasadolubnych fitocenoz (Consolida regalis). Wœród gatunków ruderalnych zanik³y lub skrajnie zagro one s¹ taksony, które by³y na Dolnym Œl¹sku bardzo rzadkie lub notowane g³ównie w miastach (przede wszystkim we Wroc³awiu), a poza nimi rzadkie (np. Coronopus procumbens). Wiêkszoœæ zagro onych archeofitów ruderalnych

20 Ewa-Szczêœniak,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 20 zwi¹zana jest ze zbiorowiskami o wiêkszych wymaganiach cieplnych (bardziej nitrofilne zbiorowiska ze zwi¹zku Sisymbrion officinalis, klasa Stellarietea mediae i bardziej ciep³olubne zbiorowiska ze zwi¹zku Onopordion acanthii, klasa Artemisietea vulgaris). W obrêbie kategorii DD znalaz³y siê g³ównie taksony zazwyczaj przysparzaj¹ce problemów w identyfikacji lub dyskusyjne i w efekcie najczêœciej niewyró niane (np. Odontites verna, gatunki z grupy Chenopodium album), jak i maj¹ce bardzo nierównomierne rozmieszczenie w regionie, niewynikaj¹ce ze specyficznych preferencji siedliskowych. W przypadku tych ostatnich mo na przypuszczaæ, e wystêpuj¹ na wiêkszej liczbie stanowisk, ni wynika to z dostêpnych danych i dla pe³nego rozpoznania ich rozmieszczenia konieczne s¹ szczegó³owe badania. Szczególnie interesuj¹cy jest przypadek dwóch gatunków: Marrubium vulgare i Parietaria officinalis, niegdyœ zwi¹zanych z siedliskami ruderalnymi, obecnie w wiêkszoœci zanik³ymi, a w ostatnich latach przechodz¹cych do nitrofilnych okrajków na siedliskach poleœnych. Sugeruje to mo liwoœæ wnikniêcia w przysz³oœci wspomnianych taksonów do siedlisk pó³naturalnych i dalsze rozprzestrzenianie siê. W tej grupie znalaz³o siê tak e 6 gatunków, które do³¹czono do listy, lecz nie wykonano dla nich dok³adnych opracowañ. Wœród nich 2 taksony (Rhinanthus alectorolophus subsp. buccalis i R. serotinus subsp. apteris) s¹ krytycznie zagro one w skali kraju bardzo sk¹pe dane regionalne uniemo liwia³y ocenê ich zagro enia i powodowa³y, e opracowanie nie wnios³oby adnych nowych informacji. Kolejne 4 gatunki (Anthemis arvensis, Arthemisia absinthium, Nepeta cataria i Verbena officinalis) nie s¹ zagro one w skali kraju oraz na terenach s¹siednich Dolnego Œl¹ska na Dolnym Œl¹sku w ci¹gu ostatnich lat obserwuje siê zanikanie ich stanowisk, lecz jest to proces powolny i s³abo rozpoznany. Dyskusja Generalnie ocena stopnia zagro enia archeofitów jest trudna z dwóch powodów. Po pierwsze: s¹ to taksony obce, œwiadomie lub nieœwiadomie wprowadzone do rodzimej flory przez cz³owieka, co powoduje, e intuicyjnie podwa any jest sens takiej klasyfikacji w przypadku gatunków obcych ich wycofywanie siê jest dla lokalnej flory korzystne. Jednak e archeofity s¹ w zdecydowanej wiêkszoœci zwi¹zane z siedliskami przekszta³conymi i pozbawionymi naturalnej szaty roœlinnej, gdzie odtworzenie siê naturalnej roœlinnoœci jest celowo uniemo liwiane przez cz³owieka. Ponadto s¹ to gatunki obecne na danym terenie wystarczaj¹co d³ugo, by w œrodowisku nieustannej antropopresji wykszta³ciæ specyficzne taksony i syntaksony, stanowi¹ce odrêbn¹ wartoœæ przyrodnicz¹. Drugi powód to bezpoœrednia i ca³kowita zale noœæ ich obecnoœci od okreœlonych dzia³añ podejmowanych przez cz³owieka. W efekcie ich rozprzestrzenianie i zanikanie nie s¹ wynikiem dzia³ania czynników naturalnych i jako takie s¹ trudne do przewidzenia w d³u szym przedziale czasu. W przypadku oceny stopnia zagro enia archeofitów segetalnych nale y uwzglêdniæ ich specyfikê: s¹ to roœliny zwi¹zane z okreœlonym sposobem u ytkowania gruntu. Konsolidacja pól o ma³ej powierzchni, a jednoczeœnie obserwowana w du ej skali fragmentacja sprzyjaj¹cego archeofitom siedliska poprzez wprowadzanie upraw roœlin o innym re imie agrotechnicznym, bêd¹cych niedostêpnymi dla wiêkszoœci gatunków segetalnych (np. uprawy kukurydzy) oraz powszechne stosowanie herbicydów, daj¹ w efekcie zmniejszanie powierzchni wystêpowania i krótkotrwa³oœæ poszczególnych pojawów, co jest szczególnie widoczne na Dolnym Œl¹sku. Przyczyny zmniejszania liczebnoœci populacji i zanikania stanowisk s¹ w wiêkszoœci rozpatrywanych przypadków znane, zwi¹zane z intensyfikacj¹ upraw i trudno zak³adaæ, e ich oddzia³ywanie zostanie wyeliminowane w najbli szym czasie. Dodatkowym niekorzystnym czynnikiem, który pojawi³ siê w ostatnich latach, jest egzekwowanie wykorzystania poszczególnych dzia³ek w ich granicach geodezyjnych, wymagane podczas dop³at bezpoœrednich do upraw. Sk³ania to rolników do opryskiwania tak e miedz, gdzie dotychczas niektóre archeofity znajdowa³y tymczasowe siedliska (Dajdok, Wuczyñski 2008).

21 Metodyka-oceny-zagro enia-i-kategoryzacja-zagro onych-archeofitów 21 W przesz³oœci populacje znacznej czêœci archeofitów by³y stabilne na du ych powierzchniach i w wiêkszoœci przypadków liczne. Obecnie gatunki niegdyœ pospolite nadal notowane s¹ na du ym obszarze, lecz liczebnoœæ poszczególnych populacji jest znacznie mniejsza, wyst¹pienia s¹ izolowane, a obecnoœæ na stanowiskach wyraÿnie krótsza, czêsto zaledwie jednosezonowa. Ich pojawy w konkretnych lokalizacjach w krótkiej skali czasowej mog¹ mieæ charakter efemeryczny, lecz rozpatrywane w d³u szej skali lub na wiêkszym areale mog¹ byæ uznane za wystêpuj¹ce regularnie. Zaznaczaj¹ siê tak e fluktuacje pojawów zwi¹zane z kryzysami, kiedy rolnicy wracaj¹ do w³asnego ziarna siewnego. W tym przypadku dobrze sprawdza siê przyjêta metoda okreœlania historycznego i aktualnego zasiêgu gatunku w regionie, oparta na uwzglêdnianiu ca³ego obszaru wyznaczanego przez stanowiska skrajne dla danego przedzia³u czasowego (K¹cki i in. 2009). Z powodu istotnego wp³ywu antropopresji oraz krótkotrwa³oœci wyst¹pieñ niektórych gatunków, przy okreœlaniu stopnia zagro enia wyd³u ono czas oceny tendencji dynamicznych do 30 lat i obni ono progi liczebnoœci i area³u wystêpowania w stosunku do metod oceny stosowanych przy waloryzacji gatunków rodzimych (Tab. 2; K¹cki i in. 2009). Ze wzglêdu na historiê rozprzestrzeniania oraz ró nice w zasiêgu pierwotnym i wtórnym w przypadku archeofitów zrezygnowano z oceny zasiêgu globalnego; z powodu obserwowanej w mikroskali efemerycznoœci pojawów zrezygnowano tak e z oceny szczegó³owej powierzchni zasiedlenia, ocenianych dla gatunków rodzimych (K¹cki i in. 2009). W przypadku archeofitów trudna jest tak e ocena prognozowanego spadku liczby stanowisk, poniewa istotnie zale y to od specyficznych czynników antropogenicznych, nieprzewidywalnych lub trudno przewidywalnych w d³ugiej skali czasowej: koniunktury gospodarczej i kondycji finansowej rolników, popytu na okreœlony produkt i w efekcie rodzaju uprawianej roœliny, a tak e wejœcia rolników w okreœlony pakiet rolny UE i decyzji o sposobie uprawy (uprawy ekologiczne lub przemys³owe). Z tego powodu ocena prognozowanego spadku liczby stanowisk ma w zbyt du ym stopniu charakter spekulacyjny i w ocenie zagro enia by³a jedynie kryterium pomocniczym. Tylko w przypadku czêœci gatunków mo na by³o wykonaæ prawid³owe prognozowanie by³y to przede wszystkim zanikaj¹ce taksony zwi¹zane z czarnymi ziemiami, ulegaj¹cymi zakwaszeniu w wyniku intensywnej gospodarki rolnej lub obejmowanymi obecnie zabudow¹. Przyjête dla archeofitów, bêd¹cych w wiêkszoœci terofitami, d³ugie przedzia³y czasowe dla stanowisk uznawanych za istniej¹ce, mog¹ fa³szowaæ obraz stanu obecnego w ci¹gu ostatnich kilku lat wzrasta stopieñ chemizacji rolnictwa i taksony stosunkowo czêste jeszcze w latach 90. XX w. s¹ obecnie rzadkie lub bardzo rzadkie. Z drugiej strony pasy pól lub wymokliska, a tak e wczesne ugory, które nie zosta³y w danym roku opryskane, s¹ miejscem wystêpowania obfitej flory chwastów, czêsto z udzia³em gatunków rzadkich. Œwiadczy to o utrzymuj¹cej siê obecnoœci propagul tych taksonów w glebowym banku nasion i uzasadnia d³ugi okres oceny. Iloœæ obecnych propagul i zale noœæ zró nicowania gatunkowego od rodzaju gleby jest obiektem badañ prowadzonych w regionie (Sekutowski, Rola 2006; Sekutowski 2009) Problem ochrony archeofitów wydaje siê trudny do rozwi¹zania. Stosowane obecnie zabiegi chemiczne w uprawach intensywnych i mechaniczne w tzw. uprawach ekologicznych ukierunkowane s¹ na likwidacjê gatunków konkurencyjnych dla upraw i szanse na zmianê tego oddzia³ywania s¹ niewielkie. Moda na okreœlony sposób utrzymywania obejœæ i przydro y w obrêbie siedzib ludzkich powoduje, e staj¹ siê one niedostêpne dla archeofitów ruderalnych. Pewn¹ szans¹ na zachowanie opisanych taksonów wydaje siê byæ dzia³alnoœæ edukacyjna zachêcanie w³aœcicieli posesji do pozostawiania niekoszonych przyp³oci jako miejsc erowania ptaków i owadów, szczególnie motyli. Natomiast w przypadku siedlisk segetalnych korzystna by³aby zmiana polityki UE i ustalenie priorytetów: z jednej strony ogromne nak³ady s¹ przeznaczane na chemizacjê rolnictwa, z drugiej na ochronê bioró norodnoœci. Dla ochrony rzadkich i gin¹cych chwastów istotne znaczenie mia³oby wprowadzenie wzorem pañstw starej Unii dop³at dla rolników za pozostawienie tzw. marginesów pasów na obrze u pól bez stosowania herbicydów i nawozów sztucznych. Mog³yby one np. stanowiæ strefê buforow¹ strumieni, bardzo istotn¹ dla zachowania lokalnej bioró norodnoœci (m.in. Boutin i in. 2000; Asteraki i in. 2004).

22 Ewa-Szczêœniak,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 22 Obecnie realn¹ mo liwoœci¹ zachowania tego cennego przyrodniczo i kulturowo elementu naszej flory jest uprawa zachowawcza. W latach 80. XX w. proponowano tworzenie agrorezerwatów w obszarach chronionych i ich otulinach (Siciñski 1987), lecz idea ta nie zosta³a wprowadzona w ycie. Wydaje siê, e najbardziej prawdopodobna i naj³atwiejsza do wykonania by³aby uprawa w skansenach i ogrodach botanicznych. Na Dolnym Œl¹sku jednak tego typu uprawy archeofitów nie prowadzi siê jak dotychczas jedyny skansen w regionie w Pstr¹ nej nie podj¹³ takich dzia³añ, a Ogród Botaniczny UWr posiada w uprawie nieliczne taksony, wyprowadzone z nasion pochodz¹cych spoza regionu. Podziêkowania: pragniemy serdecznie podziêkowaæ Recenzentom za wnikliwe recenzje i wiele cennych uwag przekazanych autorom. Ponadto specjalne podziêkowania kierujemy do wspó³pracuj¹cych z nami przyrodników, którzy udostêpnili swoje nieopublikowane dane: dziêkujemy Waldemarowi Benie, Grzegorzowi Bobrowiczowi, Micha³owi Smoczykowi, Zbigniewowi Sobiszowi i Grzegorzowi Wójcikowi, a tak e Józefowi Roli i Tomaszowi Sekutowskiemu - kolegom z Zak³adu Herbologii i Technik Uprawy Roli we Wroc³awiu, Pañstwowego Instytutu Badawczego w Pu³awach. Dziêki nim opracowanie jest bardziej kompletne. Bardzo gor¹co dziêkujemy tak e Jerzemu Krukowi za nieodp³atne udostêpnienie zdjêæ. Literatura ANIO J., PENDER K. 1971. Materia³y do Flory Œl¹ska. III. Flora okolic Legnicy. Acta Univ. Wrat. 134, Prace Bot. 12: 3 27. ANIO J., BERDOWSKI W., KOZIO E., PANEK E., PENDER K., RYBA TOWSKA Z., STOJANOWSKA W., WILCZYÑ- SKA W. 1976. Zanikanie gatunków w niektórych zbiorowiskach roœlinnych na Dolnym Œl¹sku. Phytocoenosis 5(3/4): 293 300. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1974. Flora i zbiorowiska synantropijne Legnicy, Lubina i Polkowic. Acta Univ. Wrat. No 229, Prace Bot. 19: 1 152. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1977. Rejonizacja chwastów segetalnych na Dolnym Œl¹sku. W: Wyniki badañ nad rozmieszczeniem niektórych gatunków chwastów segetalnych w ró nych regionach kraju. IUNG, Pu³awy Opole. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1982. Charakterystyka ekologiczna siedlisk polnych Szczepankowic Wroc³awskich przy u yciu wskaÿników ekologicznych. Acta Univ. Wrat. 539, Prace Bot. 25: 3 9. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1984a. Flora segetalna wschodniej czêœci Wa³u Trzebnickiego (Wzgórza Trzebnickie, Twardogórskie i Ostrzeszowskie). Acta Univ. Wrat. 666, Prace Bot. 29: 99 130. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1984b. Materia³y do flory pól uprawnych po³udniowo-zachodniej Polski. Cz. I. Wzgórza Trzebnickie, Wzgórza Twardogórskie i Wzgórza Ostrzeszowskie. Acta Univ. Wrat. 666, Prace Bot. 29: 91 97. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1985. Materia³y do flory pól uprawnych po³udniowo-zachodniej Polski. Cz. II. Nizina Œl¹ska. Acta Univ. Wrat. 787, Prace Bot. 35: 33 45. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1988a. Flora segetalna zachodniej czêœci Wa³u Trzebnickiego (Wzniesienia arskie, Wzgórza Dalkowskie i Obni enie Œcinawskie). Acta Univ.Wrat. 887, Prace Bot. 36: 3 46. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1988b. Lathyro-Melandrietum Oberd. 1957 na czarnych ziemiach wroc³awskich. Acta Univ. Wrat. 900, Prace Bot. 38: 195 205. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1988c. Rozmieszczenie niektórych interesuj¹cych chwastów segetalnych na Dolnym Œl¹sku. Acta Univ.Wrat. Prace Bot. 40: 7 35. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1990. Zbiorowiska segetalne Wa³u Trzebnickiego. Florystyczno-ekologiczne studium porównawcze. Acta Univ. Wrat. 1231, Prace Bot. 46: 3 230. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1998a. Gin¹ce i rzadkie chwasty segetalne na Wale Trzebnickim. Acta Univ. Lodzensis. Folia Botanica 13: 169 176. ANIO -KWIATKOWSKA J. 1998b. Wymieranie chwastów segetalnych ze zwi¹zku Caucalidion daucoidis Tx. 50 na Œl¹sku Dolnym i Opolskim. Materia³y 51 Zjazdu PTB, Gdañsk, s. 11. ANIO -KWIATKOWSKA J. 2003. Zagro enia flory synantropijnej Dolnego Œl¹ska problem wymierania archeofitów. W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Inst. Biologii Roœlin, UWr & PTPP Pro Natura, Wroc³aw, s. 151 164. ANIO -KWIATKOWSKA J. 2008. Zbiorowiska segetalne miasta Wroc³awia. Acta Botanica Silesiaca 3: 5 26. ANIO -KWIATKOWSKA, DAJDOK Z., K CKI Z. 1998. Walory przyrodnicze projektowanego Parku Krajobrazowego Dolina Odry II. Acta Univ. Wrat. 2036, Prace Bot. 74: 201 233.

23 Metodyka-oceny-zagro enia-i-kategoryzacja-zagro onych-archeofitów 23 ANIO -KWIATKOWSKA J., K CKI Z. 2006. Species diversity of segetal plant communities in the early neolithic settlement area of the Œlê a Landscape Park. Acta Soc. Bot. Pol. 75/3: 257 262. ANIO -KWIATKOWSKA J., PENDER K. 1976. Materia³y do flory Œl¹ska. V. Flora Wzgórz Sycowskich. Acta Uniw. Wrat. 303, Prace Bot. 21: 101 120. ASTERAKI E.J., HART B.J., INGS T.C., MANLEY W. J. 2004. Factors influencing the plant and invertebrate diversity of arable field margins. Agriculture, Ecosystems and Environment 102: 219 231. BOUTIN C., JOBIN B., BÉLANGER L., CHOINIÈRE L. 2000. Comparing weed composition in natural and planted hedgerows and in herbaceous field margins adjacent to crop fields. Can. J. Plant. Sci. 81: 313 324. CIACIURA M. 1964. Notatki florystyczne ze Œl¹ska. Zesz. Przyr. OTPN 4: 121 124. CIACIURA M. 1965. Notatki florystyczne ze Œl¹ska za rok 1962. Zesz. Przyr. OTPN 5: 163 170. CIACIURA M. 1966. Nowe stanowiska roœlin rzadkich na Œl¹sku zebrane w roku 1963. Kwart. Opol., Zesz. Przyr. OTPN 6: 57 64. CIACIURA M. 1973. Notatki florystyczne ze Œl¹ska za rok 1967. Zeszyty Przyr. OTPN 13: 23 32. DAJDOK Z., WUCZYÑSKI A. 2008. Alien plants in field margins and fields of southwestern Poland. Biodiv. Res. Conserv. 9-10: 19 34. DECKER P. 1937. Vegetationsverhältnisse in der Niederlausitz. Vehr. Bot. Ver. Prov. Brandenburg 77: 25 57. DRESLER, E. F. 1883. Flora von Löwenberg in Schlesien; nach dem natürlichen system bearbeitet. Verlag von Paul Holtsch, Löwenberg, 162 ss. FABISZEWSKI J. 1965. Nowe dane florystyczne z Dolnego Œl¹ska. Fragm. Flor. Geobot. 11(1): 7 12. FIEK E. 1881. Flora von Schlesien preussischen und österreichischen Anteils. J. U. Kern Breslau, 571 ss. FIEK E. 1889. Excursions-Flora für Schlesien. J.U. Kern s Verlag, Breslau, 571 ss.. GERHARD H. 1871. Verzeichnis der bei wildwachsenden. Verlag von D. Krumbhaar, Liegnitz. GERHARD J. 1885. Flora von Liegnitz. Commissions Verlag von G. Wider, 368. ss. G OWACKI Z. 1962. Materia³y florystyczne z powiatów Góra, Kamienna Góra, Œroda Œl¹ska i Wa³brzych. Zesz. Przyr. OTPN 2: 109 114. G OWACKI Z. 1962. Notatki florystyczne z powiatu wo³owskiego. Cz. 1. Fragm. Flor. Geobot. 8(2): 119 129. G OWACKI Z. 1965. Materia³y florystyczne z powiatu wo³owskiego (Dolny Œl¹sk). Zesz. Przyr. OTPN 5: 141 162. G OWACKI Z. 1973. Notatki florystyczne z powiatu wo³owskiego (Dolny Œl¹sk). Cz. III. Zesz. Przyr. OTPN 13: 41 47. G OWACKI Z. 1975. Zbiorowiska murawowe zachodniej czêœci Wzgórz Trzebnickich. Prace OTPN, Wydz. III Nauk. Przyr.: 1 102. G OWACKI Z., KOZIO E. 1974/1975. Notatki florystyczne z Dolnego Œl¹ska. Zesz. Przyr. OTPN 14, 15: 33 37. GORZELAK P. 2008. Zagro one oraz chronione gatunki flory naczyniowej Równiny Oleœnickiej oraz zachodniej czêœci Wzgórz Trzebnickich. Acta Botanica Silesiaca 3: 107 120. GRODZIÑSKA K. 1973. Zbiorowiska chwastów polnych Pieniñskiego Pasa Ska³kowego. Fragm. Flor. Geobot. 19(2): 151 173. HERBICH J. 1982. Zró nicowanie i antropogeniczne przemiany roœlinnoœci Wysoczyzny Staniszewskiej na Pomorzu Kaszubskim. Monogr. Bot. 63: 1 162. IUCN Red List Categories and Criteria Ver. 3.1. IUCN The World Conservation Union 2001. JACKOWIAK B., CELKA Z., CHMIEL J., LATOWSKI K., UKOWSKI W. 2007. Red list of vascular flora of Wielkopolska (Poland). Biodiv. Res. Conserv. 5-8: 95 127. JASIEWICZ A. 1981. Wykaz gatunków rzadkich i zagro onych flory polskiej. Fragm. Flor. Geobot. 27(3): 401 414. KA MIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksiêga roœlin. Paprotniki i roœliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. 664 ss. K CKI Z., ANIO -KWIATKOWSKA J., DAJDOK Z. 1999. Kickxietum spuriae nowy dla Polski zespó³ chwastów segetalnych. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 6: 119 125. K CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊŒNIAK E. 2003. Czerwona lista roœlin naczyniowych Dolnego Œl¹ska. W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Inst. Biologii Roœlin, UWr & PTPP Pro Natura, Wroc³aw, s. 9 65. K CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊŒNIAK E. 2009. Proposed standardized criteria for regional evaluation of the level of threat to plants species, based on studies in Lower Silesia, Poland Z. MIREK, NIKEL A. (red.), Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland. Polish Academy of Sciences, Kraków, s 19 30. KLIMKO M., CZARNA A., BA UKA B. 2004. Flora naczyniowa siedlisk poprzemys³owych miasta Wa³brzycha. Acta Botanica Silesiaca 1: 7 22. KORNAŒ J. 1950. Zespo³y roœlinne Jury Krakowskiej. Czêœæ I: Zespo³y pól uprawnych. Acta Soc. Bot. Pol. 20(2): 361 438.

24 Ewa-Szczêœniak,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 24 KORNAŒ J., MEDWECKA-KORNAŒ A. 2002. Geografia roœlin. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 634 ss. KOWAL T., SERWATKA J., CIACIURA M. 1962. Materia³y zielnikowe do flory Œl¹ska. Zesz. Przyr. OTPN 2: 91 107. KRAWIECOWA A. 1964. Badania florystyczne roœlinnoœci segetalnej Dolnego Œl¹ska. Acta Agrobot. Suppl. 16: 31 34. KRAWIECOWA A., KUCZYÑSKA I. 1965. Materia³y do flory Œl¹ska. II. Okolice Œrody Œl¹skiej. Acta Uniw. Wrat. 44, Prace Bot. 4: 95 105. KRAWIECOWA A., ROSTAÑSKI K. 1976. Zale noœæ flory synantropijnej wybranych miast polskich od ich warunków przyrodniczych i rozwoju. Acta Univ. Wrat. 303, Prace Bot. 21: 5 61. KU NIEWSKA E. 1963. Materia³y zielnikowe ze Œl¹ska. Zesz. Przyr. OTPN 3: 59 64. KU NIEWSKI E.. 1985. Zachwaszczenie pól uprawnych Zak³adu Doœwiadczalnego Upraw, Nawo enia i Gleboznawstwa Laskowice O³awskie po 22 latach. Zesz. Przyr. 23. OTPN, s. 3 15. KU NIEWSKI E. 1966. Gymnospermae, Apocynaceae, Asclepiadaceae, Plantaginaceae oraz czêœæ rodzaju Ranunculaceae w materia³ach zielnikowych do Flory Œl¹ska. Zesz. Przyr. OTPN 6: 73 77. KU NIEWSKI E. 1973. Anagalis coerulea Schreb. na Równinie Wroc³awskiej. Zesz. Przyr. OTPN 13: 37 40. KWIATKOWSKI P. 1997. Interesuj¹ce i rzadkie gatunki roœlin naczyniowych Gór Kaczawskich i Pogórza Kaczawskiego. II. Acta Univ. Wrat. 1936, Prace Bot. 78: 47 62. KWIATKOWSKI P. 2000. Notatki florystyczne z Gór Kaczawskich i ich Pogórza (Sudety Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 7: 105 116. KWIATKOWSKI P. 2002. Notatki florystyczne z Gór Kaczawskich i ich Pogórza (Sudety Zachodnie). Cz. 2. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9: 55 65. KWIATKOWSKI P. 2006. Current state, separateness and dynamics of vascular flora of the Góry Kaczawskie (Kaczawa Mountains) and Pogórze Kaczawskie (Kaczawa Plateau). I. Distribution atlas of vascular plants. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 467 ss. KWIATKOWSKI P. 2007. Materia³y do flory roœlin naczyniowych Borów Dolnoœl¹skich. Ann. Sil. 35: 55 62. LATA OWA M. 1994. Gospodarka mezolityczna i pocz¹tki rolnictwa na obszarze polskiego Pobrze a Ba³tyku w œwietle danych palinologicznych. Polish Bot. Stud. Guidebook Ser. 11: 135 154 LIMPRICHT W. 1942. Die Kalkpflanzen der östlichen Gratfschaft Glatz. Feddes Repert. Beih. 131: 126 141. LIMPRICHT W. 1943. Kalkpflanzen der westlichen Grafschaft Glatz 1. Teil. Flora der Kalkflöze und nester, auch des Plänerbodens des Habelschwerdter und Adlergebirges sowie des Heuscheuerzuges bis zur Nordlehne. Bot. Jahrbücher. 73(2): 151 174 LIMPRICHT W. 1944a. Kalkpflanzen der westlichen Grafschaft Glatz. Teil 1. Flora der Kalkfloeze und -nester, auch des Plaenerbodens des Habelschwerdter und Adlergebirges sowie des Heuscheuerzuges bis zur Nordlehne. Engler s Bot. Jarb. 73: 151 174. LIMPRICHT W. 1944b. Kalkpflanzen des Bober-Katzbachgebirges und seiner Vorlagen. Engler s Bot. Jahrb. 73(4): 375 417. LIMPRICHT W. 1945. Vegetationsverhältnisse der Ostsudeten und der nordwestlichen Beskiden (mit besonderer Berücksichtung der Kalkflora). Bot. Jahrbücher. 74(1): 28 100. LITYÑSKA-ZAJ C M. 1998. Changes in synanthropic flora and vegetation of the loess uplands of western Ma³opolska (on the basis of plant remains found in archaeological sites) Phytocoenosis 10 (N.S.) Suppl. Cartographiae Geobotanicae 9: 145 154. MACICKA-PAWLIK T., WILCZYÑSKA W. 1998. Wartoœci przyrodnicze projektowanego Parku Krajobrazowego Dolina Odry I. Acta Univ. Wrat. 2036, Prace Bot. 74: 165 199. MATUSZKIEWICZ W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 537 ss. M DALSKI J., KOWAL T., KU NIEWSKI E., SERWATKA J., CIACIURA M. 1962. Materia³y do rozmieszczenia roœlin naczyniowych na Œl¹sku zebrane w 1960 r. Zesz. Przyr. OTPN 2: 39 66. M DALSKI J., KOWAL T.,KU NIEWSKI E., SERWATKA J., CIACIURA M. 1963. Materia³y do rozmieszczenia roœlin naczyniowych na Œl¹sku, zebrane w 1961 r. Zesz. Przyr. OTPN 3: 65 137. M DALSKI J., KOWAL T., KU NIEWSKI E., SERWATKA J., CIACIURA M. 1967. Materia³y do rozmieszczenia roœlin naczyniowych na Œl¹sku zebrane w 1962 r. Zesz. Przyr. OTPN 7: 3 77. MEYER K. 1930. Die Pflanzenwelt der Breslauer Güterbahnhöfe im Jahre 1930. Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 103: 95 132. MEYER K. 1931. Die Pflanzenwelt der Breslauer Güterbahnhöfe im Jahre 1930. Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 103: 95 115. MEYER K. 1933. Neue schlesischen Adventivpflanzen: 1. Bahnhofspflanzen, 2. Wollbegleiter. Jahres- Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 105: 141 155. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M, 2002. Flowering Plants and Pteridophytes of Poland. A Checklist. W. Szafer Inst. of. Botany, Polish Academy of Sciences. Kraków, 442 ss.