Wawel narodowi przywrócony. Wystawa Roku Jubileuszowgo 2005. Prezentowana od 11 III do 5 VI 2005 r. W r. 2005 mija 100 lat od podjęcia trudnego i prestiżowego zadania odnowy zamku wawelskiego. Zorganizowana z tej okazji wystawa obrazuje olbrzymi wysiłek narodu dążącego do przywrócenia Wawelowi dawnej świetności jako miejsca o szczególnym charakterze politycznym, artystycznym i religijnym, odgrywającego wielką rolę w dziejach Rzeczypospolitej. Trud ten podejmowano po wielu latach zaniedbań i ponad stuletniej niewoli. Ekspozycją objęto lata 1905-1939, z uwzględnieniem ważnych nieco wcześniejszych wydarzeń. Na uwagę zasługuje przede wszystkim przełomowy rok 1880, kiedy to pojawiła się długo oczekiwana możliwość uwolnienia Wawelu z rąk Austriaków, a tym samym uratowania tego zabytku od ostatecznej dewastacji. Kolejne lata końca XIX i początku w. XX wypełniły starania mające na celu odzyskanie zamku z rąk armii austriackiej oraz jego odnowę. Już wtedy zostały przygotowane naukowe podstawy dla tego przedsięwzięcia w postaci licznych prac naukowych poświęconych historii i dziejowym przemianom zamku. W r. 1905 wojsko austriackie opuściło budynek zamkowy, co dało możliwość rozpoczęcia prac nad jego odnową. Wydarzenie to budziło z jednej strony uczucia euforii i entuzjazmu, z drugiej zaś smutku i ubolewania nad ruiną tej "wielkiej narodowej pamiątki" oraz obawy przed podjęciem ogromnego, nowego i odpowiedzialnego zadania, którym winno być przywrócenie zamkowi godnej postaci. O tamtych trudnych czasach opowiadają zgromadzone na wystawie materiały (Sala I). Głównym celem ekspozycji jest przedstawienie długiego procesu odnowy - od jej początku do momentu, gdy odrestaurowany Wawel stał się w pełni funkcjonującym obiektem muzealnym i gmachem reprezentacyjnym - rezydencją prezydenta odrodzonej Rzeczypospolitej. Przedsięwzięcie to okazało się niezwykle trudne, gdyż należało nie tylko zwrócić uwagę na różnorodność prac objętych programem odnowy, lecz także określać warunki w jakich były realizowane. Składają się na nie takie zagadnienia jak: tło historyczne, organizacja i nadzorowanie pracy, sposób finansowania, a przede wszystkim godne podkreślenia zaangażowanie i ofiarność całego społeczeństwa na rzecz odbudowy. Ekspozycja jest wielotematyczna, obejmuje bowiem przykłady dokumentacji architektonicznej i fotograficznej, dzieła sztuki - malarstwo, grafikę i rzeźby, rękopisy, wycinki prasowe oraz wydawnictwa. Świadomie i celowo pominięto sprawę odnawiania katedry. Jej kompleksowa restauracja na przełomie w. XIX i XX oraz późniejsze prace budowlano-konserwatorskie stanowią odrębne zagadnienie, wymagające oddzielnego potraktowania. W dziejach odnowy zamku, prowadzonej prawie nieprzerwanie do r. 1939, można wyróżnić dwa okresy, odmienne pod względem tła polityczno-historycznego, rodzaju prowadzonych prac oraz kierownictwa. Pierwszy, pionierski, do r. 1914, pod kierunkiem Zygmunta Hendla, obejmował zadania organizacyjne, roboty budowlano-konserwatorskie, połączone z podejmowaniem bardzo trudnych decyzji istotnych dla wyglądu budynku zamkowego (Sala II). Po krótkim okresie, kiedy to pieczę nad zamkiem sprawowali kolejno architekci: Ignacy Sowiński i Karol Skawiński, w r. 1916 rozpoczął się drugi etap odnawiania pod kierunkiem Adolfa Szyszko-Bohusza. Był to czas obfitujący w cenne odkrycia naukowe i znaczące rezultaty prac, budzące szeroki oddźwięk i dyskusje w kręgach artystycznych, zwłaszcza w zakresie urządzenia wawelskich wnętrz. Najważniejsze dokonania tego okresu to m.in. restauracja wnętrz i uporządkowanie wzgórza, co znalazło swoje udokumentowanie na wystawie (Sala IV). W kontraście do tych konkretnych prac pozostają wizje urządzenia wzgórza wawelskiego, autorstwa wybitnych artystów, jako efekt nieustannego dążenia do takiego ukształtowania Wawelu jako całości, by
mógł on spełniać właściwą funkcję w państwie. W ekspozycji uwzględniono projekty Stanisława Wyspiańskiego, Wacława Szymanowskiego, Adolfa Szyszko-Bohusza (Sala III). Dla Wawelu jako muzeum istotne było też, zapoczątkowane jeszcze w XIX wieku i konsekwentnie kontynuowane przez kolejne dziesięciolecia, gromadzenie autentycznych detali architektonicznych, co starano się również zasygnalizować w ekspozycji. Plany, fotografie, obrazy i modele (rozmieszczone w czterech salach II piętra zachodniego skrzydła zamku) dają obraz tego skomplikowanego i złożonego procesu ratowania i odnowy, dzięki którym zamek zachowano dla przyszłych pokoleń. Uzupełnieniem wystawy jest fotoplastykon (Sala V), który umożliwia sentymentalne spojrzenie wstecz, w wawelską przeszłość, dzięki starym fotografiom ukazującym ciekawe fragmenty architektury zamku oraz ważnych obchodów i uroczystości. Warto więc teraz, gdy minęło tak wiele lat od tamtych odległych czasów, zobaczyć jak nasi przodkowie radzili sobie z trudnymi zagadnieniami konserwatorskimi, z jakim uporem i zapałem starali się odnowić każdy fragment zamku, a wreszcie z jaką radością i dumą włączali odzyskany Wawel do życia państwowego i społecznego. Budynek Zarządu Zamku (dawny tzw. Stall-Zubau) oraz zabudowania stajni i kuchni królewskich, fot. po 1921.
Widok z baszty Senatorskiej na poaustriacki budynek szpitala rekonwalescentów, fot. Jan Bułhak (1876-1950), ok. 1921. Katedra i budynek dowództwa cytadeli (zw. Stall-Zubau) od strony dziedzińca zewnętrznego, fot. ok. 1870.
Skrzydło zachodnie i północne zamku po restauracji, fot. Antoni Pawlikowski (1862-1925), 1915. Projekt odnowienia zamku, elewacja wschodnia, Kazimierz Wyczyński (1876-1923), ok. 1909. Rysunek Kazimierza Wyczyńskiego wg projektu Zygmunta Hendla z 1906, uwzględniający zmiany wprowadzone zgodnie z uwagami Komitetu Krajowego z 1909.
Projekt usytuowania kompozycji rzeźbiarskiej Wacława Szymanowskiego Pochód na Wawel, proj. Zygmunt Hendel (1862-1929), rys. Kazimierz Wyczyński (1876-1923), 1908-1911. Austriacki szpital garnizonowy wraz z zabudowaniami gospodarczymi, fot. 1920.
Południowo-wschodni narożnik dziedzińca arkadowego, Leon Wyczółkowski (1852-1936), 1912. Wykusz w skrzydle zachodnim, Leon Wyczółkowski (1852-1936), 1916.