Dr Helena Datner Antysemityzm w polskich badaniach ankietowych Antysemityzm to najogólniej negatywna postawa wobec Żydów; może ona przybierać najrozmaitsze formy. Należy do jednego z najbardziej destruktywnych zjawisk społecznych. Ostatecznym sprawdzianem mocy antysemityzmu był Holocaust. Antysemityzm jest wzorem kultury - jest postawą, uprzedzeniem, emocją przekazywaną drogą społecznego dziedziczenia. Jest wzorem uniwersalnym, ponieważ występuje w wielu krajach i kulturach. W każdym kraju badać należy jednak niezależnie jego zasięg, miejsce i rolę w kulturze. W Polsce należy do wzorów o centralnym znaczeniu w tym sensie, że jest rozpowszechniony, trwały 1, jego występowania nie da się sprowadzić do jakiejś jednej, wybranej grupy społecznej, jest istotnym elementem tożsamości narodowej. Badać antysemityzm można na wiele sposobów. Można opisywać i analizować działania antysemickie (np. niszczenie cmentarzy), pogromy czy wykluczanie Żydów z różnych sfer życia społecznego (np. paragrafy aryjskie przed wojną w wielu organizacjach zawodowych inteligencji), teksty i wypowiedzi zapisane - zarówno tzw. teksty kultury - czyli istotne, trwałe zapisy - np. programy partii antysemickich (do nich należy program katolickiego państwa narodu polskiego przedwojennego ONR-u) 2 - czy ikonografię antysemicką (np. przed wojną zalew w prasie karykatur Żydów 3, w czasach współczesnych - antysemickie graffiti), ale także wypowiedzi prasowe 4 czy w ostatnich latach zawartość mediów społecznościowych. Można też badać świadomość społeczną metodami właściwymi naukom społecznym - socjologii czy etnografii 5. Historia ankietowych badań nad antysemityzmem ma stosunkowo długą historię w USA Instytut Gallupa badał postawy wobec Żydów już przed wojną. W Polsce rozpoczęto je niedługo po roku 1989, z inicjatywy ŻIH, razem z Uniwersytetem Warszawskim, w odpowiedzi na pojawienie się otwartego antysemityzmu w sferze publicznej towarzyszącego pierwszym wolnym wyborom. Badania mają największy sens, jeżeli te same pytania powtarzane są co jakiś czas - można wtedy zaobserwować trend - co daje cenniejszą informację od danych z jednego pomiaru (badania). Tak też stało się w wypadku ankiety przeprowadzonej w roku 1992, powtarzanej następnie w latach 22 i 212 6. Od roku 29 przy pomocy nieco innych pytań, 1 Gdyby nie powszechność przesądu antysemickiego, jego zakorzenienie i oczywistość, nie byłoby rzeczą możliwą, by całe gromady szantażystów handlowały bezkarnie na oczach społeczeństwa krwią ukrywających się w Warszawie Żydów, najczęściej Polaków żydowskiego. Mieczysław Jastrun, Potęga ciemnoty, Odrodzenie 1945 nr 29, także w: Przeciw antysemityzmowi 1936 29, t. 2, wybór, wstęp i oprac. A. Michnik, Uniwersitas, Kraków 21, s.3. 2 Zob. Jan Józef Lipski, Idea Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Zarys ideologii ONR Falanga, Wydawnictwo Krytyka Polityczna. 3 Zob. Dariusz Konstantynowicz, Antysemickie rysunki z prasy polskiej, w: Obcy i niemili. Antysemickie rysunki z prasy polskiej 1919-1939 (katalog wystawy), Żydowski instytut Historyczny, 213. 4 Analiza prasy z początku lat 2: Sergiusz Kowalski, Magdalena Tulli, Zamiast procesu. Raport o mowie nienawiści. Wydawnictwo WAB. 5 Badanie etnograficzne opiera się na ogół na pogłębionych wywiadach, zob. na przykład Alina Cała, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Socjologia zarówno na takich wywiadach, jak i badaniach ankietowych, często na dużych, ogólnopolskich próbach. Dane zamieszczone w tym tekście pochodzą właśnie z takich badań. 6 Podsumowanie i porównanie wyników badań z tych lat znaleźć można w: Żydzi - problem prawdziwego Polaka, redakcja naukowa Ireneusz Krzemiński, Warszawa 215.
rozszerzając także zakres pojęcia antysemityzmu, zjawisko bada systematycznie (dotychczas w latach 29, 213 i 217) inny zespół naukowców 7. Wymiary antysemityzmu wyodrębniane w polskich badaniach ankietowych Historycznie wyróżnić można antysemityzm mający swe źródła w praktyce chrześcijaństwa; centralnym elementem jest tu oskarżenie Żydów o bogobójstwo. Analiza statystyczna wykazała, że przekonanie o bogobójstwie łączy się z akceptacją twierdzenia, że Żydzi sami są odpowiedzialni za to, co ich spotyka. Badanie tego typu antysemityzmu poszerzone zostało przez innych naukowców o pytanie o stosunek do twierdzenia, że w przeszłości Żydzi dokonywali mordu rytualnego, czyli porywania dzieci chrześcijańskich - wierzenia od wieku XIII rozpowszechnionego w świecie chrześcijańskim, które miało dramatyczne skutki - aż do czasów po II wojnie światowej objawiało się w pogromach 8. Wbrew początkowym przypuszczeniom badaczy, że jest to forma antysemityzmu całkowicie zanikająca, okazało się, że jest wręcz przeciwnie. Ten rodzaj antysemityzmu nazwany został antysemityzmem tradycyjnym. Pod koniec wieku XIX wykrystalizował się w formie rozwiniętej ideologii i antysemickich partii politycznych antysemityzm nazwany w polskich badaniach socjologicznych nowoczesnym, czasem też politycznym czy spiskowym. Opisywano go w badaniach poprzez analizę opinii w kwestii omnipotencji Żydów - ich władzy nad poszczególnymi strefami życia - gospodarką, kulturą i mediami, jak i dążenia do władzy nad całym światem czy krajem. W podobny sposób antysemityzm badano w różnych krajach świata. Do ankiety w Polsce dodano z czasem jeszcze jeden aspekt nowoczesnych przekonań antysemickich: władzy Żydów wywieranej zza sceny, czyli spisku żydowskiego. Omnipotencja Żydów i spisek przeciwko światu to najbardziej podstawowe elementy tego wymiaru antysemityzmu. Od lat 9. naukowcy w Europie badają antysemityzm bardzo nośny w świecie współczesnym, nazwanym antysemityzmem wtórnym. Można go nazwać także antysemityzmem po Holocauście. Jest wtórny, bo genetycznie łączy się z pierwotnymi, wcześniejszymi antysemityzmami. Jest antysemityzmem po Holocauście, ponieważ Zagłada Żydów zagroziła obrazowi wspólnoty, szczególnie w krajach, w których miał miejsce 9, a to, jak wykazały badania, wchodzi w związki z różnymi formami antysemityzmu. Obraz własny Polaków badany był poprzez pytania o ocenę działań polskich poprzez historię, w szczególności w czasie Zagłady, poczucie historycznej krzywdy, pozytywnych cech Polaków w porównaniu z innymi narodami. Z okresem powojennym wiąże się jeszcze jeden rodzaj antysemityzmu: antyizraelizm. W krytyce Izraela często pośredniczą, jak wskazują badania, postawy antysemickie. Odróżnienie krytyki zasadnej od krytyki antysemickiej w praktyce bywa trudne, ale jest możliwe. Żądanie delegitymizacji istnienia Izraela, podwójne standardy oceny działań Izraela i innych państw, demonizowanie polegające na zrównywaniu jego polityki do działań nazistów to antysemityzm 1. Antyizraelizm jako krypto antysemityzm bada się na świecie od dawna, w Polsce także od kilku lat; postawy takie mają u nas swoją długą historię, rozpoczętą spektakularnie w Marcu 1968. Polska propaganda wykreowała wówczas obraz Izraela, który paktuje z Federalną Republiką Niemiec, wdzięczny za otrzymane 7 Dane z tych badań zamieszczone są m.in. na stronie Centrum Badań nad Uprzedzeniami: http://cbu.psychologia.pl/pl/projekty. 8 Ostatnim pogromem, do którego asumpt dała plotka o mordzie rytualnym, był pogrom kielecki 4 lipca 1946 r. 9 Por. Werner Bergmann, Anti-Semitic Attitudes in Europe: A Comparative Perspective, Social Issues 28, vol.64. Por. 1 Mikołaj Winiewski, Agnieszka Haska, Dominika Bulska, Krytyka państwa Izrael a antysemityzm w: Uprzedzenia w Polsce, red. Anna Stefaniak, Michał Bilewicz, Mikołaj Winiewski, Warszawa 215, s. 43-44.
odszkodowania po to, żeby zdjąć z Niemców odpowiedzialność za zbrodnie na Żydach w czasie wojny i przerzucić ją na ludność polską, podczas gdy sam wobec ludności arabskiej stosuje metody hitlerowskie. Wyniki badań: rozmiar antysemityzmu w Polsce Na podstawie dotychczasowych badań można wysunąć następujące tezy: Poziom antysemityzmu nowoczesnego w Polsce jest wysoki, a przez okres objęty badaniami, czyli prawie ostatnich trzydzieści lat, nie zmienił się w sposób znaczący. Dotyczy to także antysemityzmu poholocaustowego, w Polsce, na tle innych krajów, bardzo silnego. Natomiast ostatnio można obserwować wzrost antysemityzmu tradycyjnego, w szczególności przeświadczenia, że Żydzi w przeszłości dokonywali mordu rytualnego. Brakowi zmian lub wzrostowi poziomu antysemityzmu towarzyszy wzrost liczby osób, które odrzucają antysemityzm, czyli nie zgadzają się z prezentowanymi w badaniach stwierdzeniami antysemickimi. Radość z tego powodu nie powinna przesłaniać faktu, że postawy antysemickie i nie antysemickie nie są symetryczne w sensie ich społecznej widoczności i siły oddziaływania. Odrzucanie antysemityzmu we wszystkich badaniach łączyło się z wykształceniem (im wyższe, tym częściej antysemityzm był negowany). Można to traktować jako widoczny wpływ oświecenia, ale także jako uczenie się odpowiedzi poprawnych. Antysemityzm nowoczesny Procenty zadeklarowanych antysemitów (osób, które zgadzają się ze wszystkimi czterema występującymi w ankiecie stwierdzeniami antysemickimi w poszczególnych latach): 11 27% 2% 17% 22% Rok 1992 Rok 22 Rok 21 Rok 212 11 Dane na podstawie Ireneusz Krzemiński, Uwarunkowania i przemiany postaw antysemickich w: Żydzi - problem prawdziwego Polaka, red. naukowy I. Krzemiński, Warszawa 215, s.24. Przykład odpowiedzi na jedno z pytań: akceptacja stwierdzenia, że Żydzi mają zbyt wielki wpływ na politykę w naszym kraju: 1992-35% i tyle samo w 212. Badanie z roku 21: Marek Kucia, Polacy wobec Auschwitz, Zagłady i Żydów w świetle badań socjologicznych i badań wcześniejszych, w: Antysemityzm, Holocaust, Auschwitz w badaniach społecznych, pod redakcją Marka Kuci, Kraków 211.
Procenty osób, które silnie odrzucają antysemityzm (nie zgadzają się z żadnym ze stwierdzeń antysemickich): 8% 16% 23% 21% Rok 1992 Rok 22 Rok 21 Rok 212 Antysemityzm tradycyjny Procenty zadeklarowanych antysemitów (osób, które odpowiadają twierdząco na oba stwierdzenia antysemickie zadane w ankiecie): 12 11% 11% 8% Rok 1992 Rok 22 Rok 21 12 Ireneusz Krzemiński, Uwarunkowania i przemiany postaw Przykład odpowiedzi: akceptacja stwierdzenia, że Żydzi są sami sobie winni za to, co ich spotyka: 1992-35%, 212-2%; kłopoty Żydów są karą za ukrzyżowanie Chrystusa - odpowiednio 17% i 16%.
Procenty odrzucających oba twierdzenia antysemickie: 35% 45% 29% Rok 1992 Rok 22 Rok 212 Procenty osób odpowiadających twierdząco na pytanie: W przeszłości zarzucano Żydom porywanie dzieci chrześcijańskich. Czy uważa Pan(i), że porwania takie miały miejsce? 13 24% 12% 1% 13% Rok 29 Rok 212 Rok 213 Rok 217 13 Dane z lat 29, 213 i 217: Dominika Bulska, Mikołaj Winiewicz, Powrót zabobonu. Antysemityzm w Polsce na podstawie Polskiego Sondażu Uprzedzeń 3, Warszawa 217, za rok 212 sondaż zespołu Ireneusza Krzemińskiego, dane w posiadaniu autorki.
Antysemityzm po Holocauście Procenty osób zgadzających się z poszczególnymi twierdzeniami w kolejnych latach 14 : Żydzi rozpowszechniają pogląd, że Polacy są antysemitami 41% 48% 48% Żydzi chcą zdobyć od Polaków odszkodowanie za coś, co w rzeczywistości uczynili Niemcy 64% 54% 64% Denerwuje mnie, gdy dziś ciągle mówi się o zbrodniach popełnionych przez Polaków na Żydach 63% 63% 66% Odnoszę wrażenie, że Żydzi wykorzystują wyrzuty sumienia Polaków 37% 4% 36% 2 4 6 8 217 212 29 r. Spośród dziewięciu europejskich krajów, w których na początku lat 2. przeprowadzono badanie, Polska odznaczała się najwyższym odsetkiem głosów akceptujących i najniższym sprzeciwiających się twierdzeniu, że Żydzi wykorzystują Narodowo-Socjalistyczny Holocaust do swych własnych celów 15. Antyizraelizm Procenty osób odpowiadających twierdząco na pytania, które zostały uznane przez twórców badania za wskaźniki postaw antyizraelskich 16 : 14 Dane z 29, Michał Bilewicz, Antysemityzm w Polsce. Formy, przyczyny, konsekwencje zjawiska, w: Raport z ogólnopolskiego sondażu Polish Prejudice Survey, Warszawa 29, 212 - sondaż zespołu Ireneusza Krzemińskiego, dane w posiadaniu autorki, z 217 r. - Dominika Bulska, Michał Winiewicz, Powrót zabobonu. 15 Werner Bergmann, Anti-Semitic Attitudes in Europe: A Comparative Perspective, Social Issues 28, vol.64, Issue 2. 16 Mikołaj Winiewski, Agnieszka Haska, Dominika Bulska, Krytyka państwa Izrael a antysemityzm, w: Uprzedzenia w Polsce, red. Anna Stefaniak, Michał Bilewicz, Mikołaj Winiewski, Warszawa 215. Badanie przeprowadzono w roku 213.
Dzisiejsze postepowanie Izraela wobec Palestyńczyków nie różni się od tego, jak postępowali hitlerowcy wobec Żydów podczas II W.S. 28% Izrael jest państwem, które nie cofa się przed niczym, żeby osiągnąć swoje cele 46% 2 4 6 8 Antyizraelizm związany jest wyraźnie z antysemityzmem nowoczesnym i wtórnym. 17 Kto najczęściej przyjmuje postawy antysemickie? Uwarunkowania społeczne Wbrew oczekiwaniom, pierwsze badania nad antysemityzmem w Polsce (1992) wykazały, że postawy antysemityzmu nowoczesnego nie miały związku z wykształceniem, a słabo z wiekiem; oznacza to, że postawa ta do pewnego stopnia rozłożona była po równo w różnych grupach społeczeństwa. Natomiast brak antysemityzmu rozpowszechniony był w sposób, w jaki można było oczekiwać: lepiej wykształceni i młodsi byli częściej pozbawieni antyżydowskich uprzedzeń, niż starsi i gorzej wykształceni 18. Dopiero w ostatnich latach postawy antysemickie nabrały oczekiwanej, wyraźnej - jeśli chodzi o wykształcenie - regularności. Nasuwa się pytanie o interpretację tych zmian: czy wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia nastąpiło oświecenie, które sprzyja zanikowi antysemityzmu, czy jest to przykład uczenia się poprawnych odpowiedzi? Zwłaszcza, że badacze zwrócili uwagę na istotną zależność: w ciągu życia jednostka nabywa, uczy się antysemityzmu; najmłodsi z badania w roku 1992 byli znacznie mniej antysemiccy, niż ci sami dwadzieścia lat później 19. Jednocześnie najmłodsi w niedawno prowadzonych badaniach, w porównaniu z innymi grupami wieku, mają najbardziej negatywny stereotyp Żyda 2. Można twierdzić, że ostatnie lata sprzyjają aktywowaniu wzorów antysemickich. Antysemityzm poholocaustowy jest nieco słabszy wśród osób z wyższym wykształceniem, ale zasadniczo jest równo rozłożony wśród różnych grup społecznych 21. 17 Tamże. 18 Helena Datner-Śpiewak, Struktura i wyznaczniki postaw antysemickich, w: Czy Polacy są antysemitami?, redaktor naukowy Ireneusz Krzemiński, Warszawa 1996. 19 Ireneusz Krzemiński, Uwarunkowani i przemiany postaw antysemickich, w: Żydzi - problem prawdziwego Polaka, redaktor naukowy Ireneusz Krzemiński, Warszawa 215. Zaznaczyć trzeba, że nie są to dosłownie te same osoby, tylko - w kolejnych badaniach - osoby urodzone w tych samych latach, co najmłodsi z pierwszego badania. 2 Krzysztof Chomicki, Marcin Józko, Wojciech Ogrodnik, Polaków portret własny. Polaków portret innych. Stereotypy narodowe w świetle badań empirycznych, w: Żydzi. Problem prawdziwego Polaka 21 Adrian Dominik Wójcik, Postrzegana instrumentalizacja historii i postrzeganie przeszłych relacji polskożydowskich.
Uwarunkowania psychologiczne Wśród uwarunkowań psychologicznych zwraca uwagę silny związek różnych form antysemityzmu z obrazem własnej wspólnoty narodowej, jaki mają Polacy. Obraz, jaki wyłania się z badań, a także dyskusji publicystycznych, można nazwać kolektywnym narcyzmem 22. Termin ten, ukuty przez psychologów społecznych przez analogię do narcyzmu jednostki, charakteryzuje się nadmierną idealizacją (w tym zawiera się także poczucie historycznej krzywdy), nadwrażliwością na krytykę, poczuciem niedocenienia przez innych i ciągłym dążeniem do potwierdzania obrazu w oczach innych 23. Obraz tego, jacy Polacy są i jak się zachowywali poprzez historię, ze szczególnym uwzględnieniem stosunku do Żydów w czasie ostatniej wojny od początku prowadzenia badań, czyli początku lat 9. - był bardzo pozytywny, a istnieje tu tendencja wzrostowa. Zwraca uwagę zwłaszcza szczególnie silne poczucie historycznej krzywdy. W ostatnich latach państwo konsekwentnie dąży do dalszego wzmocnienia tych tendencji nazywając podejmowane działania zerwaniem z pedagogiką wstydu. Procent osób akceptujących poniższe stwierdzenia w poszczególnych latach: 24 Polacy postępowali bardziej szlachetnie niż inne narody 44% 51% Polacy mają więcej cech wartościowych niż inne narody 15% 24% Polacy byli częściej krzywdzeni w historii niż inne narody 65% 76% Polacy nie mogli uratować więcej Żydów 45% 45% Polacy nie mają powodów do wyrzutów sumienia w związku ze stosunkiem do Żydów w czasie wojny 67% 68% 2 4 6 8 212 1992 22 Por. Aleksandra Cichocka, Agnieszka Golec de Zavala, Kolektywny narcyzm a sprawa polska, w: Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki międzygrupowe, red Krzysztof Kofta, Michał Bilewicz, Warszawa 211, s.234. 23 Tamże. 24 Ireneusz Krzemiński, Uwarunkowania i przemiany postaw antysemickich, s.39 24 Por. Aleksandra Cichocka, Agnieszka Golec de Zavala, Kolektywny narcyzm a sprawa polska, w: Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki międzygrupowe, red Krzysztof Kofta, Michał Bilewicz, Warszawa 211, s.234. Odpowiedzi na pytania Polacy nie mogli uratować więcej Żydów oraz Polacy nie mają powodów do wyrzutów sumienia - dane w posiadaniu autorki.
Badania eksperymentalne prowadzone przez psychologów społecznych potwierdziły, że osoby o wysokim poziomie narcyzmu kolektywnego będą miały tendencję do zachowań agresywnych wobec krytyków grupy własnej. W badaniach ankietowych okazało się, że narodowy narcyzm najsilniej wiąże się z antysemityzmem poholocaustowym, następnie z antysemityzmem nowoczesnym 26. Wyidealizowany obraz grupy, do której się należy, prowadzi do odrzucenia krytyki wobec niej i tendencji do jej wyjaśniania nieczystymi intencjami krytyków. Wyniki badań ankietowych to przybliżenie do diagnozy stanu świadomości społecznej. Antysemityzm nie jest zjawiskiem marginalnym, podstawowe przeświadczenia dotyczące Żydów, takie jak ich omnipotencja, spisek, ale także te najstarsze, tkwiące głęboko w kulturze chrześcijańskiej, wykazują trwałość i żywotność. Badania nastawione na śledzenie pozostałych wymiarów odrzucania innych (stosunek do uchodźców 27 czy lawinowo rosnąca tolerancja dla mowy nienawiści) wskazują na łatwość i tempo pobierania już nie tylko niechętnych, ale nienawistnych postaw społecznych. Podstawową rolę odgrywa tu klimat społeczny. Bibliografia: Alina Cała, Żyd - wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, wyd. Nisza, Warszawa 212. Antysemityzm, Holocaust, Auschwitz w badaniach społecznych, pod redakcja Marka Kuci, Kraków 211. Bożena Keff, Antysemityzm. Niezamknięta historia, Czarna Owca, Warszawa 213. Elżbieta Janicka, Tomasz Żukowski, Przemoc filosemicka. Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2, IBL Warszawa 216. Raporty z Polskiego Sondażu Uprzedzeń za lata 29, 213, 217 na stronie Centrum Badań nad Uprzedzeniami: http://cbu.psychologia.pl/pl/projekty. Uprzedzenia w Polsce, redakcja Anna Stefaniak, Michał Bilewicz, Mikołaj Winiewski, Warszawa 215. Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki międzygrupowe, red. Krzysztof Kofta, Michał Bilewicz, Warszawa 211, s.234. Żydzi - problem prawdziwego Polaka, redakcja naukowa Ireneusz Krzemiński, Warszawa 215. s.237. Por. Aleksandra Cichocka, Agnieszka Golec de Zavala, Kolektywny narcyzm a sprawa polska, s.234. 26 Na podstawie danych z ankiety z roku 22 utworzony został zbiorczy wskaźnik indeks - narcyzmu narodowego. Dane w posiadaniu autorki. 27 Na pytanie, czy Polska powinna przyjmować uchodźców z krajów ogarniętych wojną, w maju 215 twierdząco odpowiedziało 21% badanych osób, w kwietniu 216 r. 61%. CBOS, Komunikat z badań nr 32, kwiecień 216.