WYSTÊPOWANIE I OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO AQUILA CLANGA NA OBSZARZE KOTLINY BIEBRZAÑSKIEJ

WYSTÊPOWANIE I OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO AQUILA CLANGA NA OBSZARZE KOTLINY BIEBRZAÑSKIEJ Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera, Bernd-Urlich Meyburg Abstrakt Orlik grubodzioby Aquila clanga jest jednym z najrzadszych i najs³abiej poznanych europejskich ptaków szponiastych. Jego europejska populacja ogranicza siê obecnie do kilku krajów œrodkowej i wschodniej czêœci kontynentu. Jest gatunkiem zwi¹zanym z du ymi, silnie zabagnionymi dolinami rzecznymi. Obecnie w Polsce jego jedyn¹ ostoj¹ lêgow¹ s¹ Bagna Biebrzañskie, a wielkoœæ populacji nie przekracza 20 par (³¹cznie 19 ró nych rewirów lêgowych). Silne przywi¹zanie do specyficznego erowiska, jakim s¹ otwarte powierzchnie mocno uwilgotnionych turzycowisk jest g³ównym czynnikiem ograniczaj¹cym jego wystêpowanie. W Kotlinie Biebrzañskiej wystêpuje szereg zagro eñ, które wp³ywaj¹ na stan populacji gatunku. S¹ to: zmiany biotopowe bêd¹ce nastêpstwem realizacji poprzednich wielkich projektów melioracyjnych, zarastanie otwartych przestrzeni przez lekkonasienne gatunki drzew, po ary, oranie torfowisk, wycinanie starych lasów prywatnych, drapie nictwo ze strony kuny, kradzie jaj i piskl¹t oraz krzy owanie siê z orlikiem krzykliwym. Dotychczas Biebrzañski Park Narodowy rozpocz¹³ wykaszanie zarastaj¹cych turzycowisk, zabezpieczy³ drzewostany lêgowe wprowadzaj¹c szeroko zakrojon¹ ochronê strefow¹, rozpocz¹³ proces zmiany stosunków wodnych na niektórych obszarach. Aby zabezpieczyæ przetrwanie gatunku w przysz³oœci niezbêdne jest zatrzymanie szybkiego sp³ywu wód wiosennych, regulacja stosunków wodnych w ca³ej kotlinie, ods³oniêcie zarastaj¹cych erowisk, zatrzymanie orania torfowisk, powstrzymanie wyrêbu lasów prywatnych poprzez wykup obszarów najcenniejszych i wprowadzenie systemu monitorowania gniazd. Wstêp Orlik grubodzioby Aquila clanga jest jednym z najrzadszych i najs³abiej poznanych ptaków szponiastych Europy. Uznawany jest za gatunek zagro ony globalnie (Stattersfield, Capper 1998). Wystêpowanie ca³ej jego europejskiej populacji ogranicza siê zaledwie do kilku krajów centralnej i wschodniej czêœci kontynentu. Z uwagi na zanik dogodnych dla tego gatunku biotopów - rozleg³ych bagiennych dolin rzecznych, w ca³ej Europie jest gatunkiem rzadkim i zagro onym. Szacunkowa liczba par w poszczególnych krajach przedstawia siê nastêpuj¹co: Bia³oruœ - 150-200 (Dombrovski 2005), Estonia - 20-30 (Meyburg, Keller 1997), Litwa - maks. 5 (Treinys 2005), otwa - 1-5 (Bergmanis et al. 1997), Mo³dawia - 3-5 (Meyburg, Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 105

Keller 1997), Polska - 15-20 par (Maciorowski et al. 2005a). W europejskiej czêœci Rosji znana jest tylko liczba par lêgowych w Okrêgu Kaliningradzkim, która w latach 1990. oceniana by³a na 10-14 (Meyburg, Keller 1997). Nie potwierdzaj¹ siê wczeœniejsze szacunki z terenu Ukrainy (40-50 par; Meyburg, Keller 1997). Niew¹tpliwie jednak na obszarze tego kraju orlik grubodzioby gniazduje (V. Dombrovski - inf. ustna). Podkreœliæ nale y nowe, wielokrotnie wy sze od poprzednich, szacunkowe dane dla Bia³orusi (150-200 par), co pozwala nieco optymistyczniej spojrzeæ na stan europejskiej populacji. W ostatnich dwudziestu latach wszystkie obserwacje ptaków lêgowych z Polski pochodz¹ z terenu Kotliny Biebrzañskiej. Pozosta³e po³o one poza kotlin¹ stanowiska lêgowe, znane z lat wczeœniejszych z terenu Bieszczadów (Kulczycki 1964), Puszczy Kozienickiej (Cieœlak, Piasecki 1981), Lasów ukowskich (Cieœlak 1977), Lasów Sobiborskich (Tomia³ojæ 1990) i Lasów Janowskich (Walasz, Mielczarek 1992) prawdopodobnie ju nie istniej¹. Mimo wieloletnich, intensywnych obserwacji prowadzonych póÿniej w ca³ym kraju przez cz³onków Komitetu Ochrony Or³ów, tak e na dawnych stanowiskach poza dolin¹ Biebrzy, nie stwierdzono ju wystêpowania orlików grubodziobych (Adamski et al. 1999). Pierwsze obserwacje ptaków lêgowych na obszarze Kotliny Biebrzañskiej pochodz¹ z lat 70. (Dyrcz et. al. 1972). Wówczas to liczebnoœæ gatunku szacowano na 1-3 pary. Zbli on¹ liczbê par lêgowych (2-3) stwierdzono równie na pocz¹tku lat 1980. (Dyrcz et al. 1984). Badania z koñca lat 80. i pocz¹tku lat 90. wykaza³y gniazdowanie 9-10 par (Maciorowski 1993, Pugacewicz 1995). Badania gatunku zosta³y zainicjowane w 1974 r. przez B. Meyburga i J. Matthesa. Od 1990 r. prowadzone s¹ one szczególnie intensywne przez polsko-niemiecki zespó³ i obejmuj¹ ca³¹ biebrzañsk¹ populacjê orlika grubodziobego. Ich celem jest prowadzenie monitoringu liczebnoœci i rozmieszczenia, poznanie biologii lêgowej, wêdrówek, zagro eñ oraz wypracowanie skutecznych metod ochrony gatunku. Badania te wykaza³y w latach 1990-2004 obecnoœæ 19 ró nych rewirów lêgowych. Z uwagi na zmienne warunki panuj¹ce w poszczególnych latach nie zawsze wszystkie by³y zasiedlane. Maksymalnie w jednym roku zosta³o zajêtych 16 ró nych terytoriów. ¹cznie znaleziono od 1974 r. 72 gniazda, z których 58 zosta³o zajêtych przez pary orlików grubodziobych, 14 zaœ przez mieszañce i pary mieszane orlików grubodziobych i krzykliwych. Miejsca gniazdowe znajduj¹ siê w ró nej wielkoœci (najczêœciej ponad 100 ha) bagiennych kompleksach leœnych, g³ównie olsach i moczarowych brzezinach dolnego i œrodkowego basenu Biebrzy, otoczonych rozleg³ymi obszarami otwartych bagien. W basenie dolnym znajduje siê 5 stanowisk, pozosta³e w œrodkowym. Z dotychczasowych informacji na temat warunków wystêpowania orlika grubodziobego (Dombrovski 2005, Ryabtsev 2005, obserwacje w³asne) wynika, e gatunek ten ma wyraÿnie sprecyzowane wymagania œrodowiskowe i zwi¹zany jest niemal wy³¹cznie z ekosystemami lasów bagiennych i ³êgowych. Zarówno w Europie 106 WYSTÊPOWANIE I OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO AQUILA CLANGA NA OBSZARZE...

jak i w Azji stabilne s¹ tylko populacje zasiedlaj¹ce wielkie, silnie zabagnione doliny rzeczne. Dodatkowo niezbêdna jest obecnoœæ na tych obszarach wolnych od bezpoœredniej ingerencji cz³owieka miejsc gniazdowych wielkich bagiennych lasów b¹dÿ nawet tak jak nad Prypeci¹, na Bia³orusi niewielkich kêp lub pojedynczych drzew. W naszym kraju obecnie taki biotop, niestety ju czêœciowo zmieniony, spotkaæ mo na tylko w Kotlinie Biebrzañskiej. Orlik grubodzioby Aquila clanga w odró nieniu od orlika krzykliwego Aquila pomarina jest gatunkiem znacznie lepiej Fot. 2. Gniazdo orlika grubodziobego w brzezinie bagiennej (fot. G. Maciorowski) Photo 2. Nest of Greater Spotted Eagle in birch wet forest (photo G. Maciorowski) przystosowanym do polowania na wielkich, silnie zabagnionych nadrzecznych turzycowiskach. Tereny te pozostaj¹ pod bardzo silnym wp³ywem wiosennych, rzecznych wód zalewowych, utrzymuj¹cych wysokie uwilgotnienie erowisk a do jesieni. Orze³ ten du o czêœciej poluje na ptaki - zarówno s³abo lotne m³ode, jak i czêsto stosunkowo du e osobniki doros³e (np.: kaczki, cietrzewie). U orlików grubodziobych poluj¹cych w Kotlinie Biebrzañskiej w takich w³aœnie biotopach ptaki stanowiæ mog¹ ponad 50% wszystkich ofiar (Maciorowski et al. 2005b). Typowe tereny erowiskowe orlików grubodziobych s¹ praktycznie niemal niedostêpne dla orlików krzykliwych, poluj¹cych najchêtniej na tzw. ³¹kach koœnych. Ochrona tego bardzo specyficznego obszaru jakim jest Kotlina Biebrzañska wydaje siê wiêc konieczna dla zachowania w naszym kraju tego rzadkiego or³a. G³ównym zagro eniem, które zosta³o zaobserwowane w takcie badañ w dolinie Biebrzy s¹ ci¹gle postêpuj¹ce zmiany biotopowe - przeobra enie silnie zabagnionych Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 107

turzycowisk w ³¹ki koœne (Okruszko 1991), bêd¹ce wynikiem realizacji wielkich projektów melioracyjnych. Powstanie wielkiej sieci rowów melioracyjnych (na obszarach Bagna Wizna, Bagna Kuwasy, obrze ach Puszczy Augustowskiej, dolnego basenu Biebrzy) oraz licznych kana³ów (zw³aszcza w basenie œrodkowym) doprowadzi³o do drastycznego przyspieszenia sp³ywu wód wiosennych i wrêcz dramatycznego w skutkach osuszenia czêœci bagien. Towarzysz¹ce temu wielkie po ary, wypalaj¹ce znaczne obszary torfowisk i bêd¹cy nastêpstwem tych zjawisk wzrost powierzchni trzcinowisk i ekspansja lekkonasiennych gatunków drzew (g³ównie brzozy omszonej i osiki) na otwarte powierzchnie doprowadzi³o do bardzo silnych zmian biotopowych. Zarastaj¹ce bagna, powstanie wielkich powierzchni zubo onych pokarmowo, przesuszonych ³¹k koœnych to tylko czêœæ zagro eñ. Od kilku lat trwa proces niszczenia czêœci torfowisk, polegaj¹cy na ich zaorywaniu i przekszta³caniu w uprawy (g³ównie poprzez zasiewy kukurydzy). Powodem tego jest wprowadzenie dop³at z Unii Europejskiej do tej formy u ytkowania gruntów i przede wszystkim brak w³aœciwego systemu doradztwa rolniczego na tym obszarze. Niestety ten rodzaj gospodarowania w wielu okolicach, g³ównie œrodkowego basenu Biebrzy, jest coraz powszechniejszy. Bezpowrotnie zniszczeniu ulegaj¹ dotychczasowe erowiska orlików. Fot. 3. Rozleg³e turzycowiska œrodkowego basenu Biebrzy - typowy teren erowiskowy tego gin¹cego or³a (fot. G. Maciorowski) Photo. 3. Extended damp sedges in Middle Basin of Biebrza River - typical hunting site o this perishing eagle (photo. G. Maciorowski) 108 WYSTÊPOWANIE I OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO AQUILA CLANGA NA OBSZARZE...

Pocz¹tek lat 90. przyniós³ wraz z now¹ ustaw¹ o lasach dewastacyjne, nieograniczane przez prawo wyrêby starych lasów prywatnych (zw³aszcza w dolnym basenie Biebrzy). Wczeœniej podobne zjawisko obserwowano w moczarowych brzezinach œrodkowego basenu, bêd¹cych pod nadzorem Lasów Pañstwowych. Wycinanie du ych po³aci brzezin (powierzchnie poszczególnych zrêbów dochodzi³y nawet do 8-10 ha) doprowadzi³o do wprowadzenia w g³¹b drzewostanów silnych wiatrów, które poczyni³y spustoszenie na ogromnych obszarach. Pod wp³ywem takiej dzia³alnoœci zosta³a zniszczona niemal ca³a zachodnia czêœæ Brzezin Kapickich oraz du e fragmenty Brzezin Ciszewskich. W przesuszonych drzewostanach u³atwiony dostêp do gniazd ma kuna leœna, która zabija m³ode orliki (nawet ju w pe³ni opierzone!). Zagro eniem dla gatunku jest te bezpoœrednia ingerencja cz³owieka w trakcie trwania sezonu lêgowego - dawniej prace leœne i strzelanie do ptaków (znane s¹ przypadki zabicia doros³ego i m³odego orlika grubodziobego), a obecnie kradzie jaj i piskl¹t oraz p³oszenie ptaków (Mizera et al. 2001). GroŸnym zjawiskiem jest hybrydyzacja. Krzy owanie siê orlika grubodziobego z orlikiem krzykliwym jest prawdopodobnie zjawiskiem zachodz¹cym od dawna. Pierwszy taki przypadek udokumentowa³ T. K³osowski dla dolnego basenu Biebrzy. Na pocz¹tku lat 80. sfotografowa³ siedz¹ce na gnieÿdzie przy pisklêciu dwa doros³e orliki: samicê orlika grubodziobego i samca orlika krzykliwego. Gniazdo to, zbudowane na œwierku, zosta³o znalezione w 1979 r. przez B. Meyburga i J. Mattesa (Dyrcz et al. 1984). Niestety, obecnie zjawisko krzy owania siê jest stosunkowo czêsto spotykane. Ocenia siê, e w biebrzañskiej populacji dotyczy ono oko³o 25% par. Podobnie jak na Bia³orusi (Dombrovski 2005), otwie (Bergmanis et al. 1997) i w Estonii (Väli 2005) jest ono prawdopodobnie efektem znacznych zmian biotopowych powoduj¹cych ekspansjê orlika krzykliwego na przesuszone bagna, zamienione czêœciowo na ³¹ki koœne. Na granicy dwóch biotopów - ³¹k koœnych i wielkich turzycowisk - dochodzi do zetkniêcia siê i krzy owania z orlikiem grubodziobym. Biebrzañska populacja jest wiêc prawdopodobnie coraz silniej nara ona na zmiany genetyczne. Byæ mo e jest to zjawisko pog³êbiaj¹ce siê. W 2005 r. obserwowano doros³ego orlika, wykazuj¹cego cechy mieszañca miêdzygatunkowego, który przyst¹pi³ do rozrodu i zakoñczy³ swój lêg sukcesem. Biebrzañski Park Narodowy od kilku lat przeprowadza dzia³ania zmierzaj¹ce do zahamowania procesu sukcesji lasu na obszar otwartych torfowisk. Co roku wykaszanych jest kilkaset hektarów zarastaj¹cych turzycowisk dolnego i œrodkowego basenu. W trakcie przygotowañ jest projekt przywrócenia naturalnego biegu rzece E³k. Najbardziej zadawalaj¹ca wydaje siê ochrona drzewostanów lêgowych orlików. Dziêki wspó³pracy administracji Parku Narodowego z Komitetem Ochrony Or³ów ponad 2 tysi¹ce hektarów bagiennych starodrzewi to strefy ochrony œcis³ej (ca³orocznej) z zakazem jakichkolwiek zmian ze strony cz³owieka. Budowa sztucznych platform lêgowych oraz ochrona gniazd przed drapie nictwem kuny za pomoc¹ specjalnych ko³nierzy ochronnych i odstraszaj¹cych œrodków chemicznych zwiêksza szansê odchowu piskl¹t. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 109

Fot. 4. Jedno z najwiêkszych zagro eñ hybrydyzacja. M³ody mieszaniec orlika grubodziobego Aquila clanga z orlikiem krzykliwym Aquila pomarina (fot. G. Maciorowski) Photo. 4. One of the biggest threats interspecific hybridization. Young hybrid Aquila clanga x Aquila pomarina (photo. G. Maciorowski) Podjête dzia³ania ochronne s¹ jednak w dalszym ci¹gu niewystarczaj¹ce - pilnie wymaga rozwi¹zania problem zatrzymania dewastacyjnego wyrêbu lasów prywatnych, gdzie gniazduje czêœæ populacji orlików. Wykup tych lasów wymaga jednak du ych nak³adów finansowych oraz organizacyjnych. Niezbêdne jest wprowadzenie systemu monitorowania gniazd. Wielokrotnie powinna zostaæ zwiêkszona powierzchnia wykaszanych i odkrzaczanych terenów. Na czêœci terenów (m.in. na obszarze tzw. trójk¹ta: Jegrznia E³k - Kana³ WoŸnawiejski, wokó³ kana³u Kosódka, w dolinie rzeki E³k) powinno siê spowodowaæ powstanie wiosennych zalewów. Regulacja stosunków wodnych i zatrzymanie przekszta³cania torfowisk w grunty orne wydaj¹ siê byæ w chwili obecnej decyduj¹ce o istnieniu tego z³o onego ekosystemu w najbli szej przysz³oœci i przetrwaniu orlików. 110 WYSTÊPOWANIE I OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO AQUILA CLANGA NA OBSZARZE...

Fot. 5. Platforma gniazdowa zbudowana przez cz³onków KOO. Miejsce lêgów orlika grubodziobego (fot. G. Maciorowski Photo 5. Artificial nest built by members of ECC. Nesting site of the Greater Spotted Eagle (photo G. Maciorowski) Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 111

Distribution and protection of the Greater Spotted Eagle Aquila clanga in the Biebrza Valley Abstract: Greater Spotted Eagle (GSE) is one of the rarest and least known European bird of prey. Its European population is currently limited to a few countries of the central and eastern part of the continent. It is a species strongly connected with huge marshes and fens in the river valleys. In Poland it currently breeds only in the Biebrza Marshes and its population counts less than 20 pairs (altogether 19 different nesting territories). A strong attachment to a peculiar hunting area with damp sedge assotiations is the main limiting factor for the species. There are several threats in Biebrza Valley: biotope alternations as a result of former great drainage projects, open marshland invasion by light-seeded trees, fires, peat bog ploughing, cutting of the old private forests, marten predation, nestlings and eggs robbery and hybridization (interbreeding with the Lesser Spotted Eagle). So far, the Biebrza National Park has started scything sedge areas under succession, conserving forest-nesting areas by establishing protective nesting zones and begun to change the water dynamics at some areas. In order to secure the species survival for the future it is necessary to increase the spring water retention, control of the water dynamics in whole Biebrza valley, cutting up successional trees its feeding grounds, stop peatbogs ploughing, prevent cutting of the private forests by purchasing the most valuable areas and introducing a system of nest monitoring. Literatura Adamski A., Lontkowski J., Maciorowski G., Mizera T., Rodziewicz M., Stawarczyk T., Wac³awek K. 1999. Rozmieszczenie i liczebnoœæ rzadszych gatunków ptaków drapie nych w Polsce w koñcu 20. wieku. Not. Orn. 40: 1-22. Bergmanis U., Petrins A., Strazds M., Krams I. 1997. Possible case of hybridization of the Lesser Spotted Eagle and the Greater Spotted Eagle in Eastern Latvia. Putni Daba 6: 2-6. Cieœlak M. 1977. Prawdopodobne gniazdowanie orlika grubodziobego (Aquila clanga) w rezerwacie Jata w Nadleœnictwie uków. Not. Orn. 18: 54. Cieœlak M., Piasecki K. 1981. Awifauna Puszczy Kozienickiej i jej okolic. Biul. Kwart. Radomsk. Tow. Nauk., Radom 18: 9-20. Dombrovski V. 2005. Breeding habitat of the Greater Spotted Eagle Aquila clanga in Belarus and its protection. W: T. Mizera, B. U. Meyburg (red.), Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materia³y miêdzynarodowej konferencji, Osowiec, 16-18 wrzeœnia 2005: 35-42. Biebrzañski Park Narodowy, Osowiec-Poznañ-Berlin. 112 WYSTÊPOWANIE I OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO AQUILA CLANGA NA OBSZARZE...

Dyrcz A., Okulewicz J., Tomia³ojæ L., Witkowski J. 1972: Ptaki bagien biebrzañskich i obszarów przyleg³ych w okresie lêgowym. Acta orn. 13: 343-422. Dyrcz A., Okulewicz J., Witkowski J., Jesionowski J., Nawrocki P., Winiecki P. 1984. Ptaki torfowisk niskich Kotliny Biebrzañskiej. Opracowanie faunistyczne. Acta orn. 20: 1-108. Kulczycki A. 1964. Wystêpowanie niektórych gatunków ptaków w Bieszczadach w latach 1957-1963. Acta orn. 8: 324-325. Maciorowski G. 1993 msc. Ptaki drapie ne œrodkowego basenu Biebrzy. Praca magisterska. Akademia Rolnicza w Poznaniu, Poznañ. Maciorowski G., Meyburg B.U., Matthes J., Mizera T. 1996. Breeding biology of the Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) in Poland. 2nd International Conference on Raptors: 35-36. Maciorowski G., Mizera T., Meyburg B. U. 2005. Zagro enia i ochrona biotopów orlika krzykliwego Aquila pomarina i orlika grubodziobego Aquila clanga na terenie Bagien Biebrzañskich. W: T. Mizera, B. U. Meyburg (red.), Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materia³y miêdzynarodowej konferencji, Osowiec, 16-18 wrzeœnia 2005: 123-131. Biebrzañski Park Narodowy, Osowiec-Poznañ-Berlin. Maciorowski G., Meyburg B. U., Mizera T., Matthes J., Zub K. 2005b. Strategia erowania i pokarm biebrzañskiej populacji orlika grubodziobego wyniki wstêpne. W: T. Mizera, B. U. Meyburg (red.), Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materia³y miêdzynarodowej konferencji, Osowiec, 16-18 wrzeœnia 2005: 133-141. Biebrzañski Park Narodowy, Osowiec-Poznañ-Berlin. Meyburg B.U., Keller M. 1997. Spotted Eagle Aquila clanga. W: Hagemeijer W.J.M. & Blair M.J. (red.). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and abudance. T&AD Poyser, London. Mizera T., Maciorowski G., Meyburg B.U. 2001. Orlik grubodzioby Aquila clanga. W: Z. G³owaciñski (red.), Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. Krêgowce: 145-148. PWRiL, Warszawa. Okruszko H. 1991. Przeobra enie siê mokrade³ pod wp³ywem odwodnienia. W: H. Okruszko (red.), Bagna Biebrzañskie. Zesz. probl. Post. Nauk roln. 372: 251-269. Pugacewicz E. 1995. Stan populacji orlika grubodziobego Aquila clanga w Kotlinie Biebrzañskiej w latach 1989-1993. Not. Orn. 36: 311-321. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 113

Ryabtsev V. 2005. Orlik grubodzioby Aquila clanga w Regionie Bajkalskim, Rosja. W: T. Mizera, B. U. Meyburg (red.), Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materia³y miêdzynarodowej konferencji, Osowiec, 16-18 wrzeœnia 2005: 67-75. Biebrzañski Park Narodowy, Osowiec-Poznañ-Berlin. Stattersfield A.J., Capper D.R. (eds.). 1998. Threatened birds of the World. BirdLife Intermational, Lynx Edicions. Tomia³ojæ L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebnoœæ. PWN, Warszawa. Treinys R. 2005. Sytuacja orlików grubodziobego Aquila clanga i krzykliwego Aquila pomarina na Litwie w latach 2001-2005. W: T. Mizera, B. U. Meyburg (red.), Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materia³y miêdzynarodowej konferencji, Osowiec, 16-18 wrzeœnia 2005: 43-51. Biebrzañski Park Narodowy, Osowiec-Poznañ-Berlin. Walasz K., Mielczarek P. (red.) 1992. Atlas ptaków lêgowych Ma³opolski 1985-1991. Biologica Silesiae, Wroc³aw. Väli U. 2005. Zjawisko hybrydyzacji zagro eniem dla europejskiej populacji orlika grubodziobego Aquila clanga. W: T. Mizera, B. U. Meyburg (red.), Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materia³y miêdzynarodowej konferencji, Osowiec, 16-18 wrzeœnia 2005: 103-113. Biebrzañski Park Narodowy, Osowiec-Poznañ-Berlin. 1 1 2 Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera, Bernd-Urlich Meyburg 1 Katedra Zoologii AR Poznañ, gmaqc@au.poznan.pl, tmizera@au.poznan.pl 2 World Working Group on Birds of Prey and Owls, Berlin, WWGBP@aol.com 114 WYSTÊPOWANIE I OCHRONA ORLIKA GRUBODZIOBEGO AQUILA CLANGA NA OBSZARZE...