Słupskie Prace Biologiczne

Słupskie Prace Biologiczne Nr 13 ss. 199-1 1 ISSN 173-9 Przyjęto: 7.11.1 Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku Zaakceptowano: 1.1.17 AKUMULACJA METALI CIĘŻKICH W PLECHACH POROSTÓW STREFY PODMIEJSKIEJ SŁUPSKA ACCUMULATION OF HEAVY METALS IN THALLI OF LICHENS OF SŁUPSK SUBURBAN AREA Tomasz Surowiec Agnieszka Parzych Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Chemii Środowiskowej ul. Arciszewskiego b, 7- Słupsk tomaszsurowiec1991@o.pl ABSTRACT The paper presents results of research on the content of Pb, Zn, Fe and Mn in the thallus of Taylor and L. and assessment of air pollution in the suburban area of Słupsk. The study was conducted in the summer of 13 the village Włynkowo. The metal content in lichens were determined by atomic absorption spectrometry. Lichens tested showed different ph and accumulative properties in relation to the lead, zinc, iron and manganese. characterized by a higher bioaccumulation in relation to Fe, Pb and Zn than. Manganese was accumulated similar amounts for both species. Statistically significant differences in the reaction, and the concentration of lead, zinc, and iron among species. Relations between elements in the examined thalli arranged in the following descending series: Fe > Mn > Zn > Pb. The contents of the elements studied in the suburban area of Słupsk was located mostly in the range of very low (Pb) and medium (Zn, Fe) and within the limits of the geochemical background (Mn). It was further found that in the suburb area lichen accumulated less Pb by 1% (P. sulcata) and 5% (X. parietina), Zn of 5% and % and Fe by 57% and 7% higher than in Słupsk. In the case of Mn was found higher amounts of this metal in the thalli of lichens in the suburban area, an average of 3% (P. sulacata) and 9% (X. parietina). Słowa kluczowe: bioindykatory,,, absorpcyjna spektrometria atomowa 199

Key words: bioindicators,,, atomic absorption spectrometry WPROWADZENIE Zanieczyszczenie środowiska to jeden z wielu problemów współczesnego świata. Intensywny rozwój przemysłu, komunikacji i związana z nimi urbanizacja spowodowały, że zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego zmieniło swój zakres przestrzenny z lokalnego na globalny. Metale ciężkie jako składniki pyłów (PM1 i PM.5), oraz aerozoli, mogą być przemieszczane w atmosferze na duże odległości, prowadząc do skażenia ekosystemów znacznie oddalonych od źródeł emisji (Tainio i in. 1). Wprawdzie niektóre metale ciężkie, jako naturalne składniki ekosystemów, są potrzebne w śladowych ilościach do prawidłowego funkcjonowania wielu organizmów, jednak ich nadmierna koncentracja w środowisku jest szkodliwa (Nagajyoti i in. 1). W atmosferze obecność metali ciężkich uwarunkowana jest przede wszystkim depozycją pyłów pochodzących z przemysłu, motoryzacji i energetyki, które ulegają szybkiej migracji i zmianom. Porosty są aerotrofami i większość niezbędnych do życia substancji pobierają z atmosfery. Mają zdolność wychwytywania z powietrza różnych cząstek, w tym również metali ciężkich (Richardson 1995). Obserwacje organizmów wskaźnikowych pozwalają na szybkie reagowanie, przeciwdziałanie lub ostrzeganie przed niekorzystnymi i być może nieodwracalnymi zmianami zachodzącymi w środowisku (Conti i in., Parzych i Jonczak 1). Wykorzystanie porostów w badaniach bioindykacyjnych jest możliwe ze względu na występowanie bioty porostowej w odpowiednio dużych populacjach oraz w formach łatwych do identyfikacji. Obecnie metody bioindykacyjne skutecznie konkurują z tradycyjnymi metodami badania zanieczyszczenia środowiska i są stosowane w różnych krajach (Scerbo i in. 1999, Conti i Cecchetti 1, Parzych i in. 1b). Szkodliwe oddziaływanie zanieczyszczeń na organizm człowieka jest bardzo trudne do uchwycenia, dlatego konieczne staje się wykorzystywanie w badaniach analitycznych bioindykatorów o zróżnicowanym stopniu wrażliwości. Dzięki organizmom wskaźnikowym możliwa jest właściwa interpretacja i uzupełnienie wyników badań aparaturowych (Jóźwiak 7, Kłos 7). Celem pracy była ocena zawartości cynku, ołowiu, żelaza i manganu w plechach porostów L. i Taylor oraz stopnia zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w strefie podmiejskiej Słupska. Obszar badań METODYKA I TEREN BADAŃ Badania przeprowadzono w okresie letnim 13 r. na terenie miejscowości Włynkowo. Wieś położona jest w gminie Słupsk w województwie pomorskim i stanowi strefę podmiejską miasta Słupsk. Włynkowo znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie drogi krajowej 1 przy trasie Słupsk-Ustka. Badaniami objęto stanowiska (drzewa) zlokalizowane wzdłuż drogi wiejskiej prostopadłej do drogi krajowej 1 (ryc. 1).

Ryc. 1. Obszar badań Fig. 1. Research area Źródło: opracowanie własne Source: own research 1

Pobór próbek i analizy fizykochemiczne Z pni drzew na wysokości pierśnicy (1,3 m) pobrano za pomocą drewnianej szpatułki plechy porostów: oraz. Próbki pochodziły z pni 11 drzew z rodzaju Acer i z drzew z rodzaju Betula. Wszystkie stanowiska znajdowały się w sąsiedztwie trasy krajowej 1. Oba gatunki porostów występowały na obu rodzajach drzew. Próbki opisano i przewieziono do laboratorium IBiOŚ Akademii Pomorskiej w Słupsku, gdzie oczyszczono je z resztek kory i wysuszono w temperaturze 5 C. Następnie próbki zhomogenizowano w młynku laboratoryjnym (IKA 11). W plechach oznaczono ph w roztworach wodnych metodą potencjometryczną (CPI 551) w stosunku wagowym 1: 1. W celu oznaczenia Pb, Zn, Fe i Mn próbki zmineralizowano w układzie zamkniętym w mieszaninie stężonego 5% HNO 3 (cz.d.a.) oraz 3% H O (cz.d.a.). Zawartość metali ciężkich oznaczono za pomocą absorpcyjnej spektrometrii atomowej (Aanalyst 3, Perkin Elmer), przy długości fal: 3,3 nm Pb, 13,9 Zn,,3 Fe i 79,5 Mn (Ostrowska i in. 1991). Do kalibracji aparatu wykorzystano oryginalne roztwory wzorcowe (Merck KGaA, 1g/1 ml). Wszystkie analizy wykonano z trzykrotnym powtórzeniem. Opracowanie wyników Wyniki analiz opracowano w programie Statistica 7.1. Rozkład danych badano testem Shapiro-Wilka i przedstawiono w postaci histogramów oraz wykresów typu ramka-wąsy. Właściwości akumulacyjne i w stosunku do ołowiu, cynku, żelaza i manganu porównano nieparametrycznym testem U Manna-Whitneya (Wołek ). Przedstawiono i scharakteryzowano istotne statystycznie współczynniki korelacji Spearmana pomiędzy oznaczanymi parametrami, wskazując na istotne różnice pomiędzy badanymi gatunkami porostów. WYNIKI I DYSKUSJA Roztwory wodne badanych porostów wykazywały zróżnicowane wartości ph (ryc. ). Plechy przyjmowały wartości od 5, do,5, a Xanthoria parietina od,3 do 7,7. Wskaźnik ph wykazywał niewielkie zróżnicowanie w obrębie stanowisk badawczych, przyjmując wartości współczynników zmienności od 5,% (X. parietina) do 5,9% (P. sulcata). Wyniki wskazują, iż odczyn plech porostów jest najprawdopodobniej cechą gatunkową, ale nie należy wykluczać wpływu ph kory zasiedlanych drzew, które według Marmor i Randlane (7) przyjmują wartości z przedziału od 3, do 5,5.

, 7, 7, 7, 7, 7,,,,,, 5, 5, 5, 5, Ryc.. Odczyn (ph) plech i (punkt mediana, prostokąt percentyle, wąsy minimum i maksimum). Różnica istotna statystycznie na poziomie p <,1) Fig.. ph thalli of and (point median, rectangle percentiles, mustache minimum and maximum). The difference statistically significant at p <.1) Źródło: badania własne Source: own research ph Zawartość metali ciężkich w plechach porostów w strefie podmiejskiej Słupska była zróżnicowana i uzależniona od gatunku. Zawartość Pb w X. parietina oscylowała w zakresie,-,, a jego najczęściej notowane wartości to 1,5-3, (ryc. 3, ). 1 1 1 1 1 Pb,,5 3, 3,5,,5 5, 5,5,,5 1 1 1 1 1 Pb -,5,,5 1, 1,5,,5 3, 3,5,,5 Zn 1 1 1 1 1 3 5 7 9 1 11 1 13 1 15 1 17 5 35 3 5 15 1 5 Xantoria parietina Zn 1 1 1 1 1 3

1 1 1 1 1 Fe 1 1 1 1 1 3 1 1 1 1 1 Fe 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Mn 1 1 1 1 3 9 115 11 1 19 1 3 9 9 3 Ryc. 3. Histogramy zawartości Pb, Zn, Fe i Mn w plechach i w strefie podmiejskiej Słupska Fig. 3. Histograms of Pb, Zn, Fe and Mn contents in the thallus of and in the suburban area of Supsk Źródło: badania własne Source: own research Mn W plechach P. sulcata stężenia Pb utrzymywały się na poziomie,5-,. Najczęściej uzyskiwane zawartości ołowiu mieściły się w przedziale od 3, do, (ryc. 3, ). Średnie wartości Pb dla P. sulcata wyniosły,1 mg kg -1, zaś dla X. parietina,. Wartości te były niższe, niż wartości stwierdzone w plechach porostów na terenie miasta, co wskazuje na znacznie mniejsze zanieczyszczenie powietrza w strefie podmiejskiej. Koncentracja ołowiu w plechach porostów Słupska wynosiła odpowiednio:,7 oraz 7, (Parzych i in. 1b). Znacznie większe zawartości Pb wykazano w próbkach porostów w miastach Polski południowej: Kielcach (5, H. physodes, Jóźwiak 7), Wrocławiu (9,-3, H. physodes, Bojko i in. ), a także w miastach Europy: Burnham Beeches w Wielkiej Brytani (3, P. sulcata, Purvis i in. ) oraz Koszycach na Słowacji (3,3 X. parietina, Dzubaj i in. ). Różnice w akumulacji ołowiu u badanych gatunków wynikają z różnic w budowie plechy. P. sulcata ma bardziej pofałdowaną plechę niż X. parietina, co wpływa na zwiększenie powierzchni kontaktu z atmosferą i zatrzymywanie większej ilości zanieczyszczeń (Smith i in. 9). Według Kabaty-Pendias i Pendias (1999) od 73 do 95% ołowiu w roślinach jest pochodzenia atmosferycznego. Średnioroczne dopuszczalne stężenie Pb w powietrzu zgodnie z World Health Organization (WHO) i Unią Europejską wynosi,5 μg/m 3.

5 Pb 1 1 Zn 1 1 3 1 1 35 Fe 3 Mn 1 5 1 1 1 15 1 1 5 Ryc.. Średnia zawartość metali ciężkich w plechach i (punkt średnia, ramka odchylenie standardowe, wąsy minimum i maksimum; prostokąty szare różnice istotne statystycznie przy p <,1) Fig.. The average content of heavy metals in thalli of and (Point average frame standard deviation, mustache minimum and maximum; gray rectangles differences statistically significant at p <.1) Źródło: badania własne Source: own research Najczęściej notowanymi stężeniami cynku w przypadku P. sulcata był zakres 7-9, a w plechach X. parietina przedział - (ryc. 3). Znacznie większe średnie stężenia Zn występowały w P. sulcata (7, ), niż w X. parietina (5,7 ), (ryc. ). Zróżnicowanie koncentracji cynku w plechach porostów wynosiło od 7,% w plechach X. parietina oraz 9,% w P. sulcata. Według Ottesena i in. (1999) źródło około 1,5-,% cynku stanowi ścieranie opon samochodowych, co potwierdza zwiększoną zawartość Zn w plechach porostów zebranych w sąsiedztwie ruchliwych ulic. Cynk pochodzi głównie ze źródeł napływowych, rozproszonych, jak również z przydomowych palenisk, gdzie w procesach spalania uwalnia się do atmosfery (Kłos i in. ). Dodatkowo źródłem zanieczyszczenia cynkiem i ołowiem jest produkcja farb i lakierów, które od lat są produkowane z dodatkiem 5

związków Zn i Pb (Pasieczna 3), również w pobliskim Słupsku. Na terenie Słupska zawartość cynku w plechach porostów była wyższa i wynosiła średnio 15,3 (P. sulcata) oraz 113,3 (X. parietina), (Parzych i in. 1b). Zbliżone zawartości cynku wykazano w P. sulcata w Świętokrzyskim Parku Narodowym (11, Sawicka-Kapusta i in. 1) i na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego (1, Czarnota 1995). Nieco mniejszą zawartość Zn stwierdzono w porostach na terenie Puszczy Boreckiej (55, Białońska i Dayan 5), położonej poza bezpośrednim wpływem czynników antropogenicznych. Wyższe stężenia cynku występowały w plechach X. parietina na terenie miast europejskich (55 Turcja, Demiray i in. 1). Badane porosty wykazywały różnicowane właściwości w kumulowaniu żelaza. W plechach P. sulcata koncentracja Fe mieściła się w przedziale od,-,, najczęściej jednak były to wartości od, do 1, (ryc. 3). W przypadku X. parietina koncentracja Fe przyjmowała wartości od, do,. Plechy P. sulcata akumulowały średnio 9, Fe, a X. parietina 775, (ryc. ). Wartości współczynników zmienności dla Fe wynosiły odpowiednio: 3,% oraz,%. Według Benneta (1995) poziom tła geochemicznego Fe w plechach H. physodes wynosi od do 171. Żelazo jest najpowszechniej stosowanym metalem w różnorodnych gałęziach przemysłu. Głównymi źródłami Fe wprowadzanymi bezpośrednio do środowiska są emisje z zakładów metalurgicznych, oraz spalania węgla (Kabata-Pendias i Pendias 1999). Na terenie Słupska zawartość Fe w plechach porostów była wyższa i wynosiła średnio 3, (P. sulcata) i (X. parietina), (Parzych i in. 1b). W Polsce na terenach Gorczańskiego Parku Narodowego plechy H. physodes zawierały od 7 do Fe (Czarnota 1995), a na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego 15 (Gałuszka 5). W mieście Zapoljarnij (Rosja) zawartość Fe wynosiła 175 (Ermakova i in. ). Zawartość manganu w porostach strefy podmiejskiej Słupska utrzymywała się na poziomie,-, w P. sulcata oraz 3,5-3, w plechach X. parietina (ryc. 3). Średnie zawartości manganu w obu gatunkach były zbliżone i wynosiły 133,7 (P. sulcata) oraz 137, (X. parietina), (ryc. ). Zmienność koncentracji Mn wynosiła odpowiednio: 39,% oraz 51,5%. Poziom tła geochemicznego manganu dla H. physodes ustalono od do 19 (Bennet 1995). Występowanie Mn w plechach porostów wiąże się z jego zawartością w powietrzu. Około 5% manganu w powietrzu jest wynikiem naturalnego zapylenia. Większa zawartość występowała na terenie Słupska (do,9 P. sulcata, Parzych i in. 1a). Koncentracja Mn w plechach H. physodes na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego utrzymywała się na poziomie od do 175 (Czarnota 1995), a na obszarze Świętokrzyskiego Parku Narodowego wynosiła 99 (Gałuszka 5). Nieco większe zawartości manganu w plechach X. parietina wykazano na terenach miejskich Słowacji, gdzie koncentracja Mn utrzymywała się w przedziale nawet do 1 (Dzubaj i in. ). Relacje pomiędzy oznaczanymi metalami ciężkimi w plechach porostów były podobne i układały się w następujący szereg malejący: Fe > Mn > Zn > Pb. Wykazano ponadto istotne statystycznie różnice w odczynie plech oraz w koncentracji ołowiu, cynku i żelaza w i (ryc. i ).

Wzajemne relacje pomiędzy metalami ciężkimi zakumulowanymi w plechach wpływają na odpowiednie funkcjonowanie porostów jako bioindykatorów. W przypadku P. sulcata zauważono, że wzrost zasadowości plechy sprzyjał większej akumulacji Mn (tab. 1). Tabela 1 Zestawienie współczynników korelacji pomiędzy badanymi parametrami w plechach P. sulcata i X. parietina (n = 13, p <,5, r kryt. =,55) Table 1 Summary of correlation coefficients between the studied parameters in thalli of P. sulcata and X. parietina (n = 13, p <.5, r crit. =.55) ph Fe Mn Pb Zn ph -,5, -,1,1 Fe,5 -,35 -, -,1 Mn,,35 - -,3,1 Pb -,1 -, -,3 - -,1 Zn,1 -,1,1 -,1 - ph -,3,5 -,3,9 Fe,3 -,1 -,1,9 Mn,5,1 - -,11,3 Pb -,3 -,1 -,11 - -, Zn,9,9,3 -, - Źródło: opracowanie własne Source: own research Taki stan rzeczy znajduje potwierdzenie w literaturze, gdyż mangan charakteryzuje się zwiększoną biodostępnością również w środowisku alkalicznym (ph > 7), (Alloway 1995, Kabata-Pendias i Pendias 1999). W przypadku plech X. parietina wykazano, że mniejsza koncentracja jonów wodorowych wpływa istotnie na kumulację żelaza (,3), manganu (,5) i cynku (,9), (tab. 1). Silną, ujemną korelację wykazano w przypadku Fe i Pb (-,1), co oznacza, że im wyższa zawartość żelaza, tym mniejsza zawartość ołowiu w plesze porostu i na odwrót. Inaczej dzieje się w przypadku ołowiu, którego pobieranie zostaje hamowane alkalicznym odczynem podłoża. Prawidłowe pobieranie Fe uzależnione jest od wzajemnej relacji Fe/Zn i musi być stabilne, by akumulacja obu metali przebiegała prawidłowo (Kabata-Pendias i in. 1999). Cynk występuje w formie biodostępnych kationów przy ph = 5,. Poziom zawartości metali ciężkich w plechach porostów odniesiono do skali opisanej przez Bargagli i Nimis (), (tab. ), z której wynika, iż zawartość badanych pierwiastków w strefie podmiejskiej Słupska mieści się najczęściej w przedziale wartości bardzo niskich (Pb) i średnich (Zn, Fe) oraz w granicach tła geochemicznego (Mn). 7

Skala do oceny zawartości metali ciężkich w plechach porostów () The scale to assess the content of heavy metals in thalli of lichens () Tabela Table Zanieczyszczenie powietrza Zn Fe Pb Bardzo niskie < 35 < < 1 Niskie 5 5 Średnie 95 1 55 Wysokie 135 1 95 Bardzo wysokie >135 >1 >95 Źródło: Bargagli i Nimis Source: Bargagli i Nimis PODSUMOWANIE Badane porosty wykazywały zróżnicowane ph oraz właściwości akumulacyjne w stosunku do ołowiu, cynku, żelaza i manganu. charakteryzowała się większą bioakumulacją w stosunku do Fe, Pb i Zn niż. Mangan natomiast był akumulowany w podobnych ilościach przez oba gatunki. Wykazano istotne statystycznie różnice w odczynie, koncentracji ołowiu, cynku i żelaza pomiędzy gatunkami. Relacje pomiędzy pierwiastkami w badanych plechach układały się w następujący szereg malejący: Fe > Mn > Zn > Pb. Zawartość badanych pierwiastków w strefie podmiejskiej Słupska mieściła się najczęściej w przedziale wartości bardzo niskich (Pb) i średnich (Zn, Fe) oraz w granicach tła geochemicznego (Mn). Stwierdzono ponadto, że w strefie podmiejskiej porosty akumulowały mniej Pb, średnio o 1% (P. sulcata) i 5% (X. parietina), Zn odpowiednio o 5% i %, a Fe odpowiednio o 57% i 7%, niż na terenie Słupska. W przypadku Mn stwierdzono wyższe zawartości tego metalu w plechach porostów w strefie podmiejskiej, średnio 3% (P. sulacata) i o 9% (X. parietina). BIBLIOGRAFIA Alloway B. J. 1995. Soil processes and the behavior of metals. In: Heavy metals in soils. B.J. Alloway (ed.). nd ed. Blackie, Glasgow: 7-. Bargagli R., Nimis P.L.. Guidelines for the use of epiphytic lichens as biomonitors of atmospheric deposition of trace elements. In: Monitoring with Lichens Monitoring Lichens. P.L. Nimis, C. Scheidegger, P.A. Wolseley. (eds.). Kluwer Academic Publishers: 95-99.

Bennet J.P. 1995. Abnormal chemical element concentration lichens of Isle Royale National Park. Environ. Exp. Bot., 3: 59-77. Białońska D., Dayan F.E. 5. Chemistry of the lichen Hypogymnia physodes transplanted to an industrial region. J. Chem. Ecol. 31, 1: 975-991. Bojko A., Bylińska E., Jezierski A.. Określenie stopnia degradacji chlorofilu w plechach epifitycznego porostu Hypogymnia physodes (L.) Nyl. metodą ekstrakcji DMSO, Zesz. Prob. Nauk Rol., 51: 51-59. Conti M.E., Cecchetti G. 1. Biological monitoring: lichens as bioindicators of air pollution assessment a review, Environ. Pollut., 11: 1-9. Conti M.E., Tudino M., Stripeikis J., Cecchetti G.. Heavy metal accumulation in the lichen Evernia prunastri transplanted at urban, Rural and industrial sites in Central Italy. J. Atmosph. Chemistry, 9: 3-9. Czarnota P. 1995. Zawartość mikro- i makropierwiastków w plechach Hypogymnia physodes w Gorczańskim Parku Narodowym próba lichenoindykacji. Parki Narod. i Rez. Przyr., 1, 3: 9-. Demiray A.D., Yolcubal I., Akyol N.H., Ḉobanoḡlu G. 1. Biomonitoring of airborne metals using the Lichen in Kocaeli Province, Turkey. Ecol. Indicat., 1: 3-. Dzubaj A., Backor M., Tomko J., Peli E., Tuba Z.. Tolerance of the lichen Xanthoria parietina. Ecotox. and Environ. Safety 7, : 319-3. Ermakova E.V., Frontasyeva M.V., Pavlov S.S., Povtoreiko E.A., Steinnes E., Cheremisina Ye N.. Air pollution studies in Central Russia (Tver and Yaroslavi Regions) Rusing the moss biomonitoring technique and neutron activation analysis. J. Atmos. Chem., 9: 59-51. Gałuszka A. 5. The chemistry of soils, rocks and plant bioindicators in three acosystems of the Holy Cross Mountains, Poland. Environ. Monit. Assess., 11: 55-7. Jóźwiak M. 7. Kumulacja metali ciężkich i zmiany morfologiczne w plechach porostu Hypogymnia physodes (L.) NYL. Monitoring Środowiska Przyrodniczego, : 51-5. Kabata-Pendias A., Pendias H. 1999. Biogeochemia pierwiastków śladowych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kłos A. 7. Porosty biowskaźniki i biomonitory zanieczyszczenia środowiska, Chemia- -Dydak.-Ekol.-Metrol. 1, 1-: 1-77. Kłos A., Rajfur M., Wacławek M., Wacławek W.. Akumulacja mikro- i mikropierwiastków w mchach i porostach. Ecolog. Chem. and Engineer., 15, 3: 397-3. Marmor L., Randlane T. 7. Effects of road traffic on bark ph and epiphytic lichens in Tallinn. Folia Cryptog. Estonica, Fasc., 3: 3-37. Nagajyoti P.C., Lee K.D., Sreekanth T.V.M. 1. Heavy metals, occurrence and toxicity for plants: a review. Environ. Chem. Lett., : 199-1. Ostrowska A., Gawliński S., Szczubiałka Z. 1991. Metody analizy i oceny właściwości gleb i roślin. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. Ottessen R.T., Alexander J., De Lange R. 1999. Ground pollution in Bergen-Consequences for health and the environment. NGU Report. Geol. Survey of Norway/Trondheim. Parzych A., Jonczak J. 1. Pine needles (Pinus sylvestris L.) as bioindicators in the assessment of urban environmental contamination with heavy metals. J. Ecol. Eng. 15, 3: 9-3. Parzych A., Zduńczyk A., Astel A. 1a. Epiphytic lichens as bioindicators of air pollution by heavy metals from urban area (northern Poland). J. Elementology 1, 3: 71-795. Parzych A., Astel A., Zduńczyk A., Surowiec T. 1b. Evaluation of urban environment pollution based on the accumulation of macro- and microelements in epiphytic lichens. J. of Environ. Sci. and Health Part A 51, : 97-3. Pasieczna A. 3. Atlas of urban soils contamination in Poland. National Institute of Geology, Warsaw (in Polish). 9

Purvis O.W., Dubbin W., Chimonides P.D.J., Jones G.C., Read H.. The multi-element content of the lichen, soil, and oak bark in relation to a acidification and climate, Sci. Total Environ., 39: 55-5. Richardson D.H.S. 1995. Metals uptake in lichens. Symbiosis, 1: 119-17. Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Bydłoń G., Hajduk J. 1. Estimation of air pollution in the base stations of the integrated nature monitoring system by heavy metals and sulphur dioxide in 1-9 using lichen Hypogymnia physodes. Monitoring Środowiska Przyrodniczego, 11: 3-71. Scerbo R., Possenti L., Lampugnani L., Ristori T., Barale R., Barghigiani C. 1999. Lichen () biomonitoring of trace element contamination and air quality assessment in Livorno Province (Tuscany, Italy). Sci. Total Environ., 1: 91-1. Smith C.W., Aptroot A., Coppins B.J., Fletcher A., Gilbert O.L., James P.W., Wolseley P.A. 9. The lichens of Great Britain and Ireland, London. Tainio M., Kekkonen J., Nahorski Z. 1. Impact of airborne particulate master on human heath an assessment framework to estimate exposure and adverse heath effect in Poland. Arch. Environ. Prot. 3, 1: 95-115. Wołek J.. Wprowadzenie do statystyki dla biologów. Wyd. Nauk. Akademii Pedagogicznej, Kraków. SUMMARY Observations indicator organisms allow for rapid response, prevention or warning of adverse and possibly irreversible changes in the environment. Harmful effects of pollution on the human body is very difficult to grasp, because it is necessary to use in analytical studies bio-indicators with varying degrees of sensitivity. The aim of the study was to evaluate the content of Fe, Mn, Pb and Zn in lichen thalli: Xanthoria parietina, and and the degree of air pollution in Włynkowo (suburban area of Słupsk). The research was conducted in the summer of 13. The contents of heavy metals were determined by atomic absorption spectrometry. Quantities measured analytes were varied and specific to each species. characterized by a higher bioaccumulation in relation to Fe, Pb and Zn than Xanthoria parietina. Manganese was accumulated while similar amounts of the two lichens. Statistically significant differences in the reaction, and the concentration of lead, zinc, and iron among species. It was found a number of significant correlation coefficients between designated, parameters. Relations between elements in the examined thalli arranged in the following descending series: Fe > Mn > Zn > Pb. The contents of the elements studied in the suburban area of Słupsk was located mostly in the range of very low (Pb) and medium (Zn, Fe) and within the limits of the geochemical background (Mn). It has been found that in the suburb area lichen accumulated less Pb by 1% (P. sulcata) and 5% (X parietina), Zn of 5% and % and Fe 57% and 7% higher than in the adjacent Słupsk. In the case of Mn was found higher amounts of this metal in the thalli of lichens in the suburban area, an average of 3% (P. sulacata) and 9% (X. parietina) 1