W dobie wysokich strat rodzin pszczelich i nierównomiernego ich rozmieszczenia w terenie istotne jest stałe zwiększanie populacji pszczół miodnych. Zarówno dla środowiska, jak i dla produkcji roślinnej występowanie owadów zapylających ma podstawowe znaczenie. Pszczoła miodna jest głównym zapylaczem roślin entomofilnych (czyli tych, które do plonowania wymagają zapylania przez owady). Podczas zbierania pyłku i nektaru z roślin owady te dokonują krzyżowego zapylania kwiatów. Spełniają w ten sposób niezmiernie ważną rolę w przyrodzie, decydującą nawet o istnieniu wielu gatunków roślin. Spośród roślin rolniczych w Polsce około 50 gatunków korzysta z zapylania przez pszczoły, w grupie roślin ogrodowych liczba ta sięga aż 140 gatunków (15 drzew i krzewów owocowych, około 60 warzyw, ponad 60 uprawnych roślin leczniczych). W przypadku roślin ozdobnych zapylania wymaga 50 gatunków drzew, 90 gatunków krzewów i ponad 120 gatunków kwiatów. Te liczby dobitnie świadczą o konieczności utrzymania owadów zapylających na terenach rolniczych. Obecność zapylaczy jest czynnikiem zwiększającym plony i tym samym niesie ze sobą wymierne korzyści finansowe dla rolnika. Przyjmuje się, że dochody wynikające z działalności zapylającej pszczół są dziesięcio, a w wielu przypadkach nawet kilkudziesięciokrotnie wyższe w porównaniu z wartością produktów pszczelich, które uzyskują pszczelarze. Dlatego też rolnicy, w miarę możliwości, w swoich gospodarstwach powinni zakładać pasieki liczące chociażby kilka rodzin pszczelich dla efektywnego zapylania własnych i okolicznych upraw, a tym samym podniesienia rentowności produkcji. Poza wymiernymi korzyściami finansowymi oraz możliwością pozyskiwania produktów pszczelich o wysokich walorach zdrowotnych, podczas pracy w pasiece przyjemnością jest możliwość obserwacji pszczół i obcowania z tymi pożytecznymi owadami. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie rolnikom informacji dotyczących kroków, jakie należy podjąć w celu założenia własnej pasieki, informacji o tym skąd czerpać wiedzę i w jaki sprzęt trzeba się zaopatrzyć oraz jakie nakłady pracy wiążą się z utrzymaniem niewielkiej pasieki. 1
Chcąc stać się posiadaczem pasieki i czynnym pszczelarzem należy wiedzieć, że pierwszorzędową kwestią jest brak uczulenia przede wszystkim na jad pszczeli, ale także na inne produkty, takie jak pyłek czy kit pszczeli (propolis). Przy braku silnych objawów alergicznych możemy myśleć o pracy z pszczołami. Jeśli stopień uczulenia jest niewielki, nie należy się zniechęcać, a jedynie zachowywać większe środki ostrożności przy pracy w pasiece (ubiór ochronny i kapelusz pszczelarski). Przed założeniem pasieki należy zapoznać się z podstawową wiedzą o biologii i hodowli pszczół, gospodarce pasiecznej, występujących chorobach oraz ich zwalczaniu (bogata prasa i literatura pszczelarska oraz internet), co niewątpliwie pomoże w racjonalnym prowadzeniu pasieki. Dobrym rozwiązaniem jest nabycie umiejętności praktycznych u doświadczonego pszczelarza, który chętnie podzieli się wiedzą. Ważnym krokiem jest zarejestrowanie pasieki w Powiatowym Inspektoracie Weterynarii lekarz weterynarii powinien czuwać nad zdrowotnością naszych pszczół, a w razie potrzeby być pomocnym w zapobieganiu chorobom oraz ich zwalczaniu. Warto także zapisać się do miejscowego koła pszczelarzy. Przynależność do tej organizacji stwarza możliwości uzyskania pomocy od profesjonalistów, korzystania ze zróżnicowanych tematycznie fachowych szkoleń, uzyskania częściowej refundacji kosztów zakupu matek, kolejnych rodzin pszczelich, a także leków przeznaczonych do walki z warrozą (najgroźniejszą obecnie chorobą pszczół, wywoływaną przez roztocza Varroa destructor). Należy dodać, że posiadanie minimum 10 rodzin kwalifikuje do otrzymania wsparcia finansowego na zakup uli i sprzętu. Szczegółowe informacje dotyczące działania mechanizmu Wsparcie Rynku Produktów Pszczelich są dostępne w organizacjach pszczelarskich. Zakup pszczół Najlepszym okresem do założenia pasieki jest późna wiosna, początek lata (po przekwitnięciu rzepaków, kiedy rodziny są w pełni sił i można je dzielić), aby odkłady do końca lata doszły do siły pozwalającej na bezpieczne przezimowanie rodzin pszczelich. Odkład to niewielka rodzina pszczela złożona z plastrów z czerwiem, zapasem pokarmu, pewnej liczby pszczół oraz 2
młodej, czerwiącej matki. Przyszłym pszczelarzom poleca się zakup odkładów w pasiece rekomendowanej przez miejscowe koło pszczelarzy. Najwyższe ceny pszczoły osiągają wczesną wiosną, po przezimowaniu, przed rozpoczęciem sezonu pszczelarskiego. O wiele taniej można je zakupić w drugiej połowie lata, po zakończeniu towarowych pożytków pszczelich. Musimy także zdecydować się, jaką rasę pszczół chcielibyśmy posiadać czy pszczoły kraińskie, łagodne, o szybkim rozwoju wiosennym, czy też pszczoły kaukaskie o rozwoju wolniejszym, ale równie dobrze wykorzystujące występujące w okolicy pożytki. Czasami można spotkać w okolicy wiszący, najczęściej na gałęzi drzew, rój pszczół. Należy go wtedy zebrać do transportówki i osadzić w ulu (wskazane, aby dokonał tego doświadczony pszczelarz, jednocześnie informując o koniecznym postępowaniu i pokazując jak tego dokonać). Rój wiszący na drzewie Wybór miejsca na pasiekę Zakładając pasiekę należy pamiętać, że ważna jest lokalizacja. Przed zakupem pszczół trzeba przygotować miejsce na pasieczysko. Nie każde miejsce jest ku temu odpowiednie. Powinien to być teren suchy, osłonięty od silnych wiatrów i lekko zacieniony przez drzewa i krzewy. Jeżeli gospodarstwo leży na uboczu, nie stanowi to problemu. Możemy wtedy ustawić ule tam, gdzie chcemy. Jeżeli zabudowa terenu jest gęstsza, trzeba się liczyć z opinią sąsiadów. Najważniejsze jest, aby zachować bezpieczną odległość od sąsiednich posesji, budynków mieszkalnych, budynków użyteczności publicznej i od dróg publicznych. Obecnie nie obowiązują przepisy prawne, które by to zagadnie- 3
nie regulowały i pszczelarze często posiłkują się tzw. prawem zwyczajowym, ustanowionym jeszcze w okresie zaborów. Mówi ono o odległości minimum 10 metrów od uczęszczanej drogi publicznej, obcego domu mieszkalnego, podwórza lub ogrodu domowego. Jeśli ule stoją w odległości mniejszej niż 10 m, pasieka musi być zabezpieczona szczelnym ogrodzeniem, bądź żywopłotem o wysokości 3 m, co zmusza pszczoły do wysokiego wzbijania się po wylocie z uli i omijania sąsiadujących posesji. Pasieka w sadzie Pasieka na pożytku rzepakowym 4
Pszczoła na kwiecie rzepaku Ule najlepiej jest skierować wylotkami na wschód lub południowy wschód, w celu zapewnienia pszczołom możliwości jak najwcześniejszego wylatywania na pożytek. Jeżeli pasieka jest niewielka, licząca pięć, sześć rodzin, to ustawiamy ule w jednym rzędzie, zachowując odległość między nimi co najmniej 2 metry. Jeśli pasieka liczy więcej rodzin, wskazane jest, aby między rzędami, w których stoją ule, była odległość ok. 4 metrów. Takie ustawienia mają za zadanie ograniczyć do minimum zalatywanie pszczół do nie swoich uli i powodowanie rabunków w pasiece. Istotną sprawą jest obfitość okolicznej bazy pożytkowej dla pszczół. Najlepiej, jeśli są to rośliny intensywnie nektarujące i atrakcyjne dla pszczół rośliny miododajne. Należy tu wspomnieć o rzepaku, akacji, lipie, malinie, gryce, facelii oraz sadach owocowych. Jako rolnicy i miłośnicy pszczół możemy uprawiać większość z nich na swoich polach, zapewniając zatrudnienie pszczołom, a sobie nadzieję na zbiory miodu. Rolnik pszczelarz musi być świadomy możliwych zatruć pszczół. Powinien doskonale orientować się jakie środki ochrony roślin można stosować na plantacjach, wiedzieć o jakiej porze można dokonywać oprysków i stosować tę wiedzę w praktyce. Dobrze jest zwrócić się do sąsiadów z prośbą o udzielanie informacji o planowanych zabiegach. Zatrucia pszczół środkami ochrony roślin to obecnie, poza występowaniem chorób, jeden z większych problemów w pszczelarstwie i wiele rodzin pszczelich ginie corocznie wskutek lekceważenia podstawowych zasad chemicznej ochrony roślin. Informacje o stosowaniu bezpiecznej ochrony 5
roślin można uzyskać m.in. w każdym Ośrodku Doradztwa Rolniczego, w broszurach, ulotkach, bądź zapoznać się z nimi na stronie internetowej www.agrofagi.com.pl (ochrona roślin bezpieczna dla zapylaczy). Jaki ul wybrać do pasieki? W nowoczesnej gospodarce pasiecznej ul powinien stanowić dobrą ochronę dla rodzin pszczelich przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, powinien mieć dostateczną pojemność dla rodni (część ula z plastrami z czerwiem i matką) i miodni (plastry przeznaczone na miód), a jego konstrukcja powinna ułatwiać pracę pszczelarzowi (najlepiej ul rozbieralny, czyli dennica, korpus i nadstawka jako osobne elementy). Trzeba pamiętać, aby wymiar ramek odpowiadał typowi ula, w jakim będzie prowadzona gospodarka. W Polsce różnorodność wykorzystywanych przez pszczelarzy typów uli jest bardzo duża. Niejednokrotnie o wyborze ula decyduje przywiązanie do danego typu, czy też fakt prowadzenia gospodarki stacjonarnej lub wędrownej. Wielu pszczelarzy gospodaruje w ulach warszawskich i warszawskich poszerzanych, wielu zwolenników ma ul Dadanta, ale także ul wielkopolski czy Ostrowskiej. W mniejszym stopniu wykorzystywany jest w kraju ul Langstrotha (często nazywany ulem wielokorpusowym standardowym). Różnica pomiędzy tymi ulami polega przede wszystkim na sposobie poszerzania gniazda, co określają dwa systemy uli: leżaki i stojaki. W leżakach odbywa się to poprzez dostawianie z boku kolejnych ramek (plastrów), jest to tzw. poszerzanie w poziomie. Praca w ulach tego systemu jest lżejsza, ponieważ jest łatwy dostęp jednocześnie do matki i czerwiu. Pszczelarz może pracować indywidualnie, ponieważ stopniowe otwieranie kolejnych uliczek (czyli przestrzeni między górnymi beleczkami plastrów), posługiwanie się podkurzaczem i wyjmowanie plastrów nie powoduje zwiększonej aktywności i agresji pszczół (głównie ule Dadanta, warszawskie). W stojakach zaś dodawanie ramek odbywa się w pionie, polega ono na dodawaniu w miarę potrzeby kolejnych korpusów. Taka budowa uli dla wielu pszczelarzy może być utrudnieniem, gdyż w celu przeglądu całego gniazda często trzeba zdejmować ciężkie korpusy (szczególnie te wypełnione miodem). Dotyczy to uli wielkopolskich, Ostrowskiej, Langstrotha. 6
Ule drewniane, 12-ramkowe, rozbieralne typu Dadant Ule warszawskie Ule wielkopolskie, 10-ramkowe, poliuretanowe i drewniane 7
Ponadto zdejmując korpus odsłania się jednocześnie wszystkie uliczki, z których wylegają pszczoły, co utrudnia pszczelarzowi opanowanie ich w pojedynkę. W związku z tym do obsługi tych uli dobrze jest mieć do pomocy kogoś, kto pomoże zdejmować i zakładać korpusy i kto przy użyciu podkurzacza będzie operował dymem. W ulach nadstawkowych zasadnicze poszerzanie gniazda dokonuje się tak jak w leżakach, a po całkowitym wypełnieniu gniazda w pionie dodaje się nadstawkę z plastrami do gromadzenia miodu. Jednak trzeba podkreślić, że nie typ ula, ale racjonalnie prowadzona gospodarka pasieczna i umiejętności pszczelarza decydują o zbiorach miodu. Podstawowy sprzęt pszczelarski Na początek należy zaopatrzyć się w podstawowy ubiór pszczelarski: kombinezon pszczelarski, bądź bluzę i spodnie pszczelarskie, kapelusz pszczelarski, rękawice pszczelarskie, biały fartuch niezbędny podczas miodobrań, a także sprzęt do bezpośredniej pracy w pasiece: podkurzacz, dłuto pasieczne, szczoteczkę do omiatania pszczół. Sprzęt do miodobrania Jeśli jest możliwość przeprowadzenia miodobrania w naszej pasiece, należy się zaopatrzyć w podstawowy sprzęt do miodobrania, czyli widelce do odsklepiania plastrów, stół do ich odsklepiania (ewentualnie specjalną wanienkę w przypadku małej pasieki) i oczywiście miodarkę do wirowania plastrów z miodem. Przydatne także będą odstojniki do miodu oraz naczynia (najlepiej szklane), do których miód będzie rozlewany. Wymieniony sprzęt powinien według wymogów być wykonany ze stali nierdzewnej. Wskazane jest też posiadanie odpowiedniego pomieszczenia do przeprowadzania miodobrań, które musi spełniać określone warunki sanitarno-higieniczne (bieżąca woda, łatwo zmywalne powierzchnie). Czystość to podstawowy warunek miodobrania. 8
Kapelusz pszczelarski Kompletny ubiór ochronny Podkurzacz, dłuto pasieczne, szczoteczka do omiatania pszczół 9
Miodarka elektryczna, 5-plastrowa Cedzidło do miodu 10
Dobrze byłoby zaopatrzyć się także w topiarkę do wosku, aby przetapiać stare plastry i odsklepiny pozostałe po miodobraniu. Nie można ich pozostawić na pastwę szkodników wosku, jakimi są barciak większy i barciak mniejszy, które mogą spowodować duże straty. Najlepsza byłaby topiarka słoneczna, która przez cały sezon mogłaby stać na pasieczysku, a przetapianie plastrów odbywałoby się w miarę aktualnych potrzeb. Wytopiony wosk należy wymieniać na węzę na następny sezon, najlepiej bezpośrednio u producenta. W sprzęt pszczelarski najłatwiej zaopatrzyć się w internetowych sklepach pszczelarskich. Prowadzenie pasieki w sezonie Tradycyjnie określa się, że rok pszczelarski rozpoczyna się po ostatnim pożytku wykorzystywanym przez pszczoły, czyli nietypowo w stosunku do kalendarza. W Polsce jest to zwykle koniec lipca lub początek sierpnia. Gospodarka pasieczna musi być zatem nierozerwalnie związana z biologią pszczół jako jednostek i jako całej rodziny (rodzina pszczela to matka, pszczoły robotnice oraz trutnie). Systematyczne przeglądy rodzin pszczelich mają na celu kontrolę ich aktualnego stanu. 1. Przedwiośnie jeszcze jest chłodno i pszczoły rzadko wylatują z uli. W tym okresie wskazane jest pobranie z dennicy ula osypu zimowego po zaobserwowaniu jego początkowego ułożenia (pszczoły i osyp drobnocząsteczkowy), a następnie przekazanie pszczół do badań laboratoryjnych w wyspecjalizowanych jednostkach (np. Wojewódzkie Zakłady Higieny Weterynaryjnej, Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach) w kierunku ewentualnej obecności chorób. Zazwyczaj w tym czasie matki już czerwią i należy zadbać o utrzymanie właściwych warunków termicznych w gnieździe pszczelim, a także sprawdzić, czy pozostał wystarczający zapas pokarmu. 2. Wiosna zaczyna się ruch w pasiece. Termin zależy od temperatur zewnętrznych. Jeśli temperatura ustabilizuje się na poziomie minimum 15 C, należy dokonać tzw. pierwszego wiosennego przeglądu. Trzeba wtedy zwrócić uwagę na: siłę rodziny (jak wiele plastrów pszczoły obsiadają na czarno ), zapasy pokarmu (powinno być minimum 3,5 kg, sprawdzić, czy nie skrystalizowany) oraz zapasy pierzgi, obecność matki, obecność czerwiu i jego wygląd. 11
Przykład wzorcowego plastra Powrót pszczół z pyłkiem do ula Od tej pory już nieustannie, w miarę potrzeb (zwykle raz w tygodniu), należy rodziny kontrolować i dbać o ich prawidłowy rozwój i stan zdrowotny, czyli: poszerzać gniazdo, początkowo plastrami z suszem, gdy siła rodzin wzrasta, dodawać ramki z węzą w celu utrzymania właściwych warunków (higienicznych w ciągu sezonu wskazana wymiana do 50% plastrów), 12
sprawdzać zdrowotność rodzin (obserwacja pszczół, ich zachowania oraz wyglądu czerwiu krytego i otwartego), kontrolować, czy pszczoły nie wchodzą w nastrój rojowy. 3. Lato przeprowadzanie miodobrań w przypadku występowania intensywnych pożytków. Dopiero po zakończeniu pożytków można pozyskiwać miód od rodzin i dopiero, gdy jest dojrzały, o czym świadczy stopień poszycia plastrów zasklepem woskowym, a także występujący podczas nalewania miodu do naczyń charakterystyczny stożek. Taki produkt będzie posiadał wysoką trwałość i jakość przechowalniczą. Rozlewanie miodu W dalszym ciągu częste przeglądy, korekta gniazda. Wymiana matek. W profilaktyce oraz zwalczaniu warrozy bardzo ważne są zabiegi pomocnicze, jak chociażby wycinanie czerwiu trutowego, co zdecydowanie zmniejsza liczbę pasożytów w rodzinie. 13
4. Jesień ustalanie gniazd zimowych w ulach, czyli dostosowanie wielkości gniazda do siły rodziny, walka z warrozą środki zarejestrowane w kraju, dostępne w każdej lecznicy weterynaryjnej odymianie tabletkami Apiwarolu, stosowanie pasków Biowaru 500 lub Bayvarolu, Apiguardu w postaci żelu, w okresie bezczerwiowym stosowanie kwasu szczawiowego i innych dostępnych preparatów. Pasożyty Varroa spadłe na wkładkę dennicową po zabiegu odymiania Apiwarolem W przypadkach stwierdzonych niedoborów pokarmowych uzupełnia się zapasy dla zapewnienia rodzinom pokarmu białkowego. Rozpoczyna się przygotowywanie pszczół do zimowania (podkarmianie pobudzające, zmniejszanie gniazda, rozpoczęcie zimowego dokarmiania. Prowadzi się dokarmianie rodzin syropem cukrowym o stężeniu 3:2 (3 kg cukru i 2 litry wody), przeznaczając na 1 plaster dadanowski i warszawski poszerzany 2 kg czystego cukru, na plaster wielkopolski 1,6 kg. Można także wykorzystywać syropy gotowe (inwertowane lub skrobiowe), aby w mniejszym stopniu obciążać pszczoły przygotowywaniem zapasów zimowych. Należy pamiętać, że pszczoły wygryzające się w trzeciej dekadzie sierpnia i pierwszej dekadzie września to pszczoły najlepiej przygotowane do zimowania i żyjące najdłużej. 5. Zima okres spokoju, kiedy pszczoły odpoczywają od pracy, tworzą kłąb, w którym spędzą trudny okres zimowy. Obecność pszczelarza w pasiece ogranicza się jedynie do ogólnego nadzoru nad zimującymi rodzinami pszcze- 14
limi (m.in. sprawdzanie czy ptaki nie niepokoją pszczół, czy na ule nie spadają gałęzie z pobliskich drzew). Nie znaczy to jednak, że pszczelarz też nie pracuje. Zajmuje się teraz czyszczeniem pustych uli, korpusów, ramek i beleczek, wycinaniem plastrów, topieniem wosku, drutowaniem ramek na kolejny sezon, wykonywaniem niezbędnych remontów uli i sprzętu. Jest też więcej czasu na czytanie prasy i literatury pszczelarskiej oraz udział w szkoleniach i wykładach organizowanych przez regionalne koła i wojewódzkie związki pszczelarskie. Ramka z wtopioną węzą Zajmowanie się pszczołami, poznawanie ich biologii oraz obserwacja warunków przyrodniczych uczą cierpliwości i pokory. Jak wszędzie, tak i w pszczelarstwie, są lata tłuste i chude, ale najważniejszą rzeczą jest nie zrażać się w przypadku niepowodzeń. Bo pszczoły, o czym każdy ze światłych rolników wie, to nie tylko dostawca miodu, ale przede wszystkim zapylacz. To stanowi główny dochód, gdyż rośliny dobrze zapylone przez pszczoły, to wymierne efekty ekonomiczne dla rolnika. Pasieka to przyjemność, hobby, często pasja, ale i odpoczynek po wytężonej pracy w gospodarstwie. Musimy pamiętać o tym, że pszczoła miodna jest największym sprzymierzeńcem rolników. Wszystkim powinno leżeć na sercu dobro pszczół, sprawne funkcjonowanie krajowego pszczelarstwa oraz wkomponowanie małych pasiek w krajobraz polskich gospodarstw wiejskich. 15
16