I nstalacje co cw i zw

I nstalacje co cw i zw Propozycja modyfikacji rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania w budynkach wielorodzinnych Proposal for modification of settlements of individual heating costs in multifamily buildings HALINA CIUMAN, ALEKSANDRA SPECJAŁ Rozliczenia odbiorców energii według faktycznego zużycia są prawnie wymagane oraz przyczyniają się do racjonalnego gospodarowania energią. W budynkach wielorodzinnych szczególnie istotne jest, aby lokatorzy ponosili koszty ogrzewania dobrze skorelowane z rzeczywistym zużyciem ciepła w każdym lokalu. Stosowane od ponad 20 lat metody podziału kosztów ogrzewania w budynkach wielolokalowych powodują wiele problemów dla lokatorów, spółdzielni mieszkaniowych, zarządców budynków oraz firm rozliczeniowych, ale satysfakcjonującego rozwiązania nadal nie znaleziono. W artykule przedstawiono propozycję modyfikacji sposobu rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania przy zastosowaniu podzielników kosztów ogrzewania lub ciepłomierzy lokalowych. Zaproponowany sposób rozliczeń pozwoli na zmniejszenie nieuzasadnionych rozbieżności w kosztach ogrzewania poszczególnych lokali i zniechęci lokatorów do nadmiernego ograniczania dostawy ciepła do pomieszczeń oraz ich uszczelniania, przyczyniając się do poprawy warunków cieplno-wilgotnościowych w pomieszczeniach. Ponadto ograniczony zostanie wpływ zysków ciepła od przewodów instalacji centralnego ogrzewania oraz przepływów ciepła między lokalami na rozliczenia indywidualnych kosztów ogrzewania. Słowa kluczowe: podzielniki kosztów ogrzewania, koszt ogrzewania, oszczędność energii Settlements of the energy consumers according to the actual consumption are legally required and contribute to the improvement of energy efficiency. In multifamily buildings, it is particularly important that tenants pay for the cost of heating, which are well correlated to the actual heat consumption at each apartment. The method of settlements of heating costs in multifamily buildings, which has been used for over 20 years, causes many problems for tenants, housing co-operatives, building managers and companies conducting settlements, but a satisfactory solution has still not been found. The article presents the proposal of modifying the method of calculating individual heating costs by using heat cost allocators or heat meters in premises. The proposed method will allow to reduce unjustified discrepancies in the heating costs of individual premises and discourage tenants from excessively limiting the heat supply to the premises and sealing them. In this way, it will contribute to the improvement of thermal and humidity conditions in apartments. In addition, the impact of heat gains from heating pipes and heat flows between premises on the settlement of individual heating costs will be limited. Keywords: heat cost allocators, heating costs, energy saving Wprowadzenie Rozliczenia odbiorców energii według faktycznego zużycia są nie tylko niezbędnym warunkiem poprawy efektywności energetycznej w budownictwie, ale również są wymagane, zgodnie z obowiązującymi przepisami [5,16,19]. W przypadku budynków wielorodzinnych szczególnie istotne jest, aby koszt ogrzewania każdego lokalu mieszkalnego był dobrze skorelowany z rzeczywistym zużyciem ciepła do tego celu, a metoda jego określania była akceptowana społecznie. Z dotychczasowych ponad dwudziestoletnich doświadczeń wynika, że zamontowanie urządzeń umożliwiających rozliczanie kosztów ogrzewania poszczególnych lokali w budynku wielorodzinnym (ciepłomierzy mieszkaniowych lub podzielników kosztów ogrzewania) stymuluje energooszczędne zachowania lokatorów, czego efektem jest zmniejszenie zużycia ciepła do ogrzewania budynku szacowane na ok. 10 20% zużycia dotychczasowego. Nie zawsze oznacza to jednak adekwatne do energooszczędnych zachowań lokatorów zmniejszenie kosztu ogrzewania lokali, czyli odpowiednio do zmniejszonego zużycia ciepła. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń ze stosowania systemów rozliczeniowych kosztów ogrzewania w budynkach wielorodzinnych można również stwierdzić, że wprowadzenie tych systemów wpływa zazwyczaj na wzrost świadomości właściciela i zarządcy budynku oraz jego lokatorów odnośnie do potrzeby poszanowania energii i racjonalnego jej wykorzystania, co ma rów- dr inż. Halina Ciuman, dr inż. Aleksandra Specjał Politechnika Śląska, Katedra Ogrzewnictwa, Wentylacji i Techniki Odpylania, Gliwice 6 1/2018 www.informacjainstal.com.pl

nież związek z większą troską o stan techniczny budynku (poprzez bieżące remonty, przeglądy okresowe, likwidację wad technicznych itp.) oraz systemu ogrzewania (poprzez legalizację urządzeń pomiarowych, konserwację instalacji i urządzeń, usuwanie przecieków, niesprawnego działania systemu, rozregulowania hydraulicznego, zapowietrzenia instalacji, itp.). Równocześnie, pomimo tak długiego okresu funkcjonowania tych systemów oraz wprowadzania nowych, udoskonalanych elektronicznych podzielników kosztów ogrzewania, nadal prowadzone są dyskusje dotyczące konieczności poprawy dokładności rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania, co jest możliwe m.in. przez udoskonalenie algorytmów rozliczeniowych. Problemy nieprawidłowych rozliczeń kosztów ogrzewania są corocznie sygnalizowane przez lokatorów wielorodzinnych budynków w różnych publikacjach i w Internecie, a także kierowane są do Ministerstwa Energii. Poprawa wiarygodności rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania przy zastosowaniu podzielników kosztów ogrzewania jest konieczna również w związku z wymaganiami unijnymi dotyczącymi opomiarowania zużycia ciepła w budynkach wielolokalowych [5]. Instalacje co cw i zw Sposoby i możliwości określania kosztu ogrzewania w budynku wielorodzinnym Metoda określania kosztu ogrzewania w budynku wielorodzinnym zależy głównie od zastosowanego sposobu określania sezonowego zużycia energii u poszczególnych odbiorców korzystających ze wspólnej instalacji centralnego ogrzewania oraz od struktury tej instalacji. Koszt ogrzewania całego budynku K cb jest sumą kosztów stałych K sb (niezależnych od ilości zużytej energii) i kosztów zmiennych K zb (uzależnionych od ilości zużytej energii). Kosztem stałym jest opłata za moc zamówioną i jej przesył (w przypadku energii dostarczanej z sieci ciepłownicznej) lub suma kosztów stałych eksploatacji własnego źródła ciepła. Koszt zmienny to koszt zużytej energii na ogrzewanie budynku w okresie sezonu grzewczego. W przypadku zasilania budynku z systemu ciepłowniczego lub kotłowni lokalnej, do pomiaru zużycia ciepła na ogrzewanie budynku, zgodnie z art. 45a ust. 7 ustawy Prawo energetyczne [19], powinien być stosowany ciepłomierz zamontowany w przyłączu instalacji centralnego ogrzewania w węźle cieplnym w budynku. We wszystkich budynkach mieszkalnych wielorodzinnych, w których odbiorcy energii (jednostki rozliczeniowe) korzystają ze wspólnej instalacji centralnego ogrzewania, indywidualne koszty ogrzewania poszczególnych lokali ustala się na drodze podziału kosztu ogrzewania całego budynku, przy czym warunkiem koniecznym ukształtowania energooszczędnej postawy użytkownika jest uzależnienie opłaty za ogrzewanie lokalu od kosztu ciepła rzeczywiście do tego celu zużytego. Indywidualne rozliczenia kosztów ogrzewania w budynku wielorodzinnym polegają więc na ustaleniu kosztu ogrzewania budynku K cb, który następnie jest rozdzielany na koszty ogrzewania K ci poszczególnych jednostek rozliczeniowych, przy czym dwuczłonowa struktura kosztu ogrzewania budynku powoduje, że również koszt ogrzewania pojedynczego i-tego lokalu jest dwuczłonowy i obejmuje część stałą K si i zmienną K zi. Wysokość opłaty zmiennej K zi za ogrzewanie powinna być możliwie dokładnie skorelowana z rzeczywistym zużyciem ciepła w poszczególnych jednostkach rozliczeniowych. W celu ustalenia kosztu zmiennego K zi dla poszczególnych lokali (jednostek rozliczeniowych), konieczny jest podział sumarycznego zużycia ciepła, mierzonego w węźle cieplnym dla całego budynku. Podział taki realizuje się następująco: przez bezpośredni pomiar zużycia ciepła za pomocą ciepłomierzy zamontowanych w poszczególnych lokalach, gdy instalacja c.o. posiada jednopunktowy układ zasilania wszystkich grzejników znajdujących się w danym lokalu, metodami pośrednimi przy zastosowaniu urządzeń pomocniczych (np. podzielników kosztów ogrzewania), poprzez szacowanie zużycia ciepła, gdy istniejący układ instalacji c.o. charakteryzuje się wielopunktowym zasilaniem grzejników w lokalu. Pomiar bezpośredni metodą różnicową przy zastosowaniu ciepłomierzy mieszkaniowych wzbudza największe zaufanie odbiorców ciepła, ale ma też pewne mankamenty, gdyż ze względu na trudności w pomiarze małych strumieni objętości wody w obrębie instalacji w lokalach, wskazania ciepłomierza głównego zawsze przewyższają sumę wskazań ciepłomierzy lokalowych, co występuje głównie w budynkach o dobrej izolacyjności cieplnej przegród budowlanych i dużej szczelności. Z tego powodu, oraz ze względu na występowanie w budynku pomieszczeń wspólnego użytkowania (nieopomiarowanych), ciepłomierze mieszkaniowe nie mogą być wyłącznie podstawą do określania kosztu ogrzewania lokali, lecz powinny być traktowane, podobnie jak podzielniki kosztów ogrzewania, jako urządzenia, których wskazania służą do podziału zmiennych kosztów ogrzewania budynku. Dodatkowo, zgodnie z art.45a ust. 9 Prawa energetycznego [19], metoda rozliczeniowa indywidualnych kosztów ogrzewania powinna uwzględniać: ilość ciepła przenikającego między lokalami oszacowanego w szczególności na podstawie rejestracji temperatury powietrza w lokalu, jeżeli jest to technicznie możliwe i ekonomicznie uzasadnione, a także współczynniki wyrównawcze zużycia ciepła na ogrzewanie, wynikające z położenia lokali w bryle budynku. Należy również wspomnieć o tym, że w budynkach z jednopunktowym zasilaniem poszczególnych grzejników w lokalu, realizowanym za pośrednictwem rozdzielaczy mieszkaniowych, występuje poważniejszy problem międzymieszkaniowych przepływów ciepła. Wynika to z faktu, że lokator może całkowicie wyłączyć ogrzewanie swojego lokalu poprzez zamknięcie dopływu wody grzejnej zaworem na zasilaniu rozdzielacza do wszystkich grzejników w lokalu. Struktura tradycyjnych instalacji centralnego ogrzewania w budownictwie mieszkalnym wielorodzinnym w Polsce charakteryzuje się w większości wielopunktowym zasilaniem grzejników w poszczególnych lokalach. Jest to powodem upowszechniania się systemów podziału kosztów ogrzewania z zastosowaniem pośrednich metod opartych na szacowaniu ilości ciepła dostarczonego do lokalu przez poszczególne powierzchnie grzejne, najczęściej w przy zastosowaniu tzw. podzielników kosztów ogrzewania. Jak wynika z dotychczasowych doświadczeń, występuje wiele problemów przy rozliczeniu kosztów zakupu ciepła w budynku wielorodzinnym na koszty ogrzewania poszczególnych lokali, gdy podział kosztów odbywa się na podstawie wskazań podzielników kosztów ogrzewania. Rzeczywiste warunki pracy grzejników i podzielników w poszczególnych lokalach budynku wielorodzinnego wpływają na błędy wskazań podzielników, zarówno cieczowych, jak i elektronicznych, co z kolei generuje problemy związane z ustaleniem właściwego kosztu ogrzewania lokali w budynku wielorodzinnym. Do głównych problemów należy zaliczyć: odmienne od założeń projektowych, a także od założeń norm [11,12] warunki eksploatacyjne instalacji centralnego ogrzewania, www.informacjainstal.com.pl 1/2018 7

I wpływające na pracę grzejników i podzielników kosztów ogrzewania (szczególnie przewymiarowanie grzejników powoduje konieczność dławienia w nich strumieni wody grzejnej [2,3,4]), co nie jest uwzględniane w algorytmach rozliczeniowych, niemierzone zyski ciepła od pionów instalacji centralnego ogrzewania [9], niewłaściwe współczynniki wyrównawcze, przepływy ciepła między lokalami [6,18], dowolność podziału kosztów zmiennych na zmienne zależne i zmienne niezależne (rys. 1), niewłaściwe przygotowanie budynków do wprowadzenia systemów rozliczeniowych, nieprawidłowe zachowania użytkowników budynków, brak weryfikacji przez firmy rozliczeniowe kosztów ogrzewania przypadających na poszczególne lokale (zdarzają się sytuacje, że lokator ponosi koszt zużycia ciepła, którego instalacja w jego lokalu nie jest w stanie dostarczyć w sezonie grzewczym, zgodnie z prawami fizyki). Na rys. 1 przedstawiono najczęściej stosowany algorytm rozliczeniowy umożliwiający określenie kosztu ogrzewania pojedynczego mieszkania w budynku wielorodzinnym, w przypadku dostawy ciepła z sieci ciepłowniczej lub z lokalnej kotłowni. Wyróżniony zakres rozliczeń dotyczy podzialu kosztu zmiennego K zb, określanego na podstawie ilości ciepła zużytego do ogrzewania budynku, zmierzonego przy pomocy ciepłomierza zainstalowanego w węźle przyłączeniowym zasilającym dany budynek, na poszczególne jednostki rozliczeniowe (lokale mieszkalne). Bardzo istotną kwestią dla prawidłowych rozliczeń jest podział kosztu zmiennego K zb na koszty: zmienne zależne od wskazań urządzeń pomiarowych lub pomocniczych w lokalach mieszkalnych pomocniczych część kosztu zmiennego Rys. 1. Algorytm określania kosztu ogrzewania lokalu mieszkalnego w budynku wielorodzinnym przy dostawie ciepła z sieci ciepłowniczej lub z lokalnej kotłowni Fig.1 Algorithm for determining the heating cost of a dwelling in a multifamily building supplied by the heat from a district heating network or from a local boiler house Rys. 2. Proponowana zmiana w algorytmie rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania mieszkań w budynku wielorodzinnym Fig.2. The proposed change in the algorithm of settlements of individual heating costs of premises in a multifamily building ogrzewania dzielona proporcjonalnie do wskazań zastosowanych urządzeń, zmienne niezależne od wskazań urządzeń pomiarowych lub pomocniczych część kosztu zmiennego ogrzewania dzielona proporcjonalnie do powierzchni lub kubatury lokali mieszkalnych. Teoretycznie koszty zmienne niezależne powinny dotyczyć ogrzewania pomieszczeń wspólnego użytkowania, jednak w praktyce w systemach opartych na wskazaniach podzielników kosztów ogrzewania, coraz częściej wlicza się do nich również koszty ogrzewania łazienek a nawet kuchni, jeżeli na grzejnikach w tych pomieszczeniach nie montuje się podzielników kosztów ogrzewania. To powoduje tendencję do zwiększania udziału kosztów zmiennych niezależnych, nawet do 75% w stosunku do kosztów zmiennych zależnych przyjmowanych na poziomie tylko 25%. W praktyce, na grzejnikach w łazienkach najczęściej nie montuje się podzielników kosztów ogrzewania, co może być wytłumaczone tym, że łazienki powinny być bezwzględnie ogrzewane i wentylowane w celu odprowadzenia z nich wilgoci, a podzielniki na grzejnikach mogłyby być zachętą do wyłączania grzejników przez oszczędnych lokatorów i prowadzić w efekcie do zagrzybienia pomieszczeń. W niektórych budynkach, również podzielniki nie są montowane na grzejnikach kuchennych lub po kilku latach firmy rozliczeniowe zaprzestają odczytów podzielników w kuchniach. Takie działanie ma uzasadnienie w tym, żeby podzielniki kosztów 8 1/2018 www.informacjainstal.com.pl

w kuchniach nie skłaniały oszczędnych lokatorów do ograniczania wentylacji kuchni (z kuchenkami gazowymi) przez nadmierne uszczelnianie okien. Ze względów bezpieczeństwa musi być zapewniona możliwość doprowadzenia powietrza do spalania gazu w kuchenkach gazowych i usunięcia spalin oraz wilgoci powstałej w wyniku gotowania. W skrajnych przypadkach w mieszkaniach odczyty z podzielników obejmują więc jedynie pokoje. Ciepło pobrane przez grzejniki kuchenne i łazienkowe wliczane jest wtedy do części kosztów zmiennych niezależnych od zużycia. Dlatego też podział na koszty zmienne zależne i zmienne niezależne od zużycia ciepła powinien być w poszczególnych budynkach rozpatrywany indywidualnie. Algorytm rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania lokali (rys. 1) dotyczy budynków wielorodzinnych, w którym podział kosztów ogrzewania odbywa się na podstawie wskazań urządzeń pomiarowych (ciepłomierzy mieszkaniowych) lub urządzeń pomocniczych (np. podzielników kosztów ogrzewania). Na rysunku wyróżniono ten zakres algorytmu rozliczeń, który proponuje się zmodyfikować, dla bardziej poprawnego rozliczania indywidualnych kosztów ogrzewania poszczególnych lokali, przy równoczesnym zapewnieniu właściwych warunków eksploatacji budynku. Instalacje co cw i zw Cele proponowanej metody ustalania kosztów zmiennych w obrębie lokali mieszkalnych oraz sposób realizacji Proponowana zmiana podejścia do ustalania opłaty zmiennej zależnej od zużycia ciepła w poszczególnych lokalach odnosi się do wszystkich budynków wielorodzinnych, a więc do tych, w których do rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania stosuje się ciepłomierze mieszkaniowe, jak również do tych, gdzie wykorzystuje się podzielniki kosztów ogrzewania. Nowa metoda obliczania kosztów zmiennych przypadających na poszczególne lokale, ma na celu: 1. Powiązanie kosztu ogrzewania lokalu mieszkalnego z rzeczywistą dostawą ciepła do pomieszczeń (nie tylko ze wskazaniami urządzeń pomocniczych lub pomiarowych). Metoda uwzględnia dostawę ciepła ze wszystkich źródeł ciepła w pomieszczeniach, tj.: opomiarowanych grzejników, nie opomiarowanych przewodów instalacji c.o. i innych źródeł ciepła znajdujących się w pomieszczeniach oraz przepływy ciepła między mieszkaniami. 2. Przeciwdziałanie nieracjonalnemu ograniczaniu dostawy ciepła do pomieszczeń ogrzewanych i ograniczaniu w nich wentylacji dla zapewnienia warunków projektowej eksploatacji pomieszczeń, z możliwym obniżeniem temperatury w pomieszczeniach nie więcej niż do 16 o C, zgodnie z 134 ust. 4, 5 i 6 rozporządzenia [16], gdyż pomimo takiego zapisu prawnego, nie we wszystkich budynkach wielolokalowych zamontowane są zawory termostatyczne z głowicami umożliwiającymi obniżenie temperatury nie więcej niż do wartości 16 o C. Utrzymanie właściwych warunków cieplnych w pomieszczeniach przyczynia się do poprawy stanu zdrowia lokatorów (obniżenia kosztów społecznych na leczenie) oraz stanu konstrukcji budynku (przeciwdziałanie destrukcyjnemu wpływowi niskich temperatur powietrza w pomieszczeniach i wilgoci na przegrody budowlane np. powstanie grzybów i pleśni). Ponadto, zgodnie z Prawem energetycznym (art. 45a ust. 9), wybrana metoda rozliczeń powinna umożliwić zachowanie prawidłowych warunków eksploatacji budynków i lokali w zakresie temperatury i wentylacji, określonych w przepisach prawa budowlanego. 3. Urealnienie indywidualnych kosztów ogrzewania mieszkań, poprzez likwidowanie niewłaściwego i niewiarygodnego zróżnicowania opłat. Proponowana metoda uwzględnia wszystkie źródła ciepła w pomieszczeniach (dostawę ciepła przez grzejniki, zyski ciepła od przewodów instalacji c.o., przepływy ciepła między lokalami oraz zyski ciepła od innych źródeł ciepła), które zapewniają w nich wymaganą temperaturę minimum 16 o C, zgodnie z rozporządzeniem [16]. 4. Ograniczenie potrzeby uwzględniania w algorytmach rozliczeniowych wymagań zawartych w art. 45a ust. 9 Prawa energetycznego [19], dotyczących ilości ciepła dostarczonego do lokali z pionów grzejnych oraz przenikania ciepła między lokalami, w związku z uwzględnieniem tych strumieni ciepła w ilości ciepła potrzebnej do ogrzania pomieszczeń do 16 o C. W art. 45a ust. 9 Prawa energetycznego [19] podano, że w zależności od warunków technicznych budynków i lokali metoda rozliczeniowa ma uwzględniać ilość ciepła dostarczanego do lokalu z pionów grzewczych lub przenikania między lokalami oszacowanego w szczególności na podstawie rejestracji temperatury powietrza w lokalu, jeżeli jest to technicznie możliwe i ekonomicznie uzasadnione. Należy zauważyć, że spełnienie powyższych wymagań bez określonych zasad postępowania nie wydaje się realnie możliwe lub może nie odzwierciedlać rzeczywistych warunków. W ramach opłaty zależnej od zużycia przedstawiana metoda rozliczeniowa uwzględnia dwa składniki opłaty zmiennej zależnej od zużycia w lokalach mieszkalnych: opłatę podstawową za ogrzewanie każdego lokalu, wynikającą z zapewnienia w nim temperatury 16 o C, niezależnie od wskazań urządzeń pomiarowych lub pomocniczych, rozliczaną według powierzchni lub kubatury lokalu, opłatę dodatkową za ogrzewanie lokalu do temperatury powyżej 16 o C, zróżnicowaną dla każdego lokalu, zależną od energooszczędnych zachowań lokatorów poszczególnych mieszkań, a więc powiązaną ze wskazaniami urządzeń pomocniczych lub pomiarowych i rozliczaną na ich podstawie. Na rys. 2 przedstawiono, jakich zmian należy dokonać w algorytmie rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania mieszkań w budynku wielorodzinnym w zakresie wyróżnionym na rys. 1. Proponowana metoda jest uniwersalna, gdyż może mieć zastosowanie do systemów rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania we wszystkich budynkach wielorodzinnych, w których do podziału kosztu zmiennego stosuje się ciepłomierze mieszkaniowe lub podzielniki kosztów ogrzewania, zarówno elektroniczne, jak i cieczowe. Nie jest wymagany bowiem pomiar temperatury w pomieszczeniach, potrzebny do określenia ilości ciepła dostarczonego do lokali z pionów grzejnych oraz przenikania ciepła między lokalami, zgodnie z wymaganiami art. 45a ust. 9 Prawa energetycznego [19], gdyż zakłada się arbitralnie minimalną temperaturę w pomieszczeniach mieszkalnych równą 16 o C, a podniesienie temperatury w pomieszczeniach powyżej 16 o C tylko w niewielkim stopniu wpłynie na udział dostawy ciepła z pionów grzejnych lub z sąsiednich pomieszczeń. www.informacjainstal.com.pl 1/2018 9

I Opis metody ustalania kosztów zmiennych ogrzewania lokali mieszkalnych Zastosowanie prezentowanej metody ustalania kosztów ogrzewania mieszkań w zakresie wskazanym na rys. 2 wymaga przeprowadzenia obliczeń rocznego zapotrzebowania na energię końcową do celów ogrzewania części mieszkalnej budynku Q k,h (w kwh/rok) oraz wskaźnika tego zapotrzebowania odniesionego do 1 m 2 powierzchni ogrzewanej EK H (wyrażonego w kwh/(m 2. rok)) w ramach części mieszkalnej, tj. bez klatek schodowych, korytarzy i innych pomieszczeń wspólnego użytkowania, które rozliczane są w ramach opłaty niezależnej od zużycia. Poniżej przedstawiono kolejność i sposób wykonywania obliczeń: 1. Obliczenia rocznego zapotrzebowania na energię końcową do celów ogrzewania części mieszkalnej budynku Q k,h,20 oraz wskaźnika tego zapotrzebowania odniesionego do 1 m 2 powierzchni ogrzewanej EK H,20 w ramach części mieszkalnej wykonuje się zgodnie z normą [13] lub rozporządzeniem [15], przy założeniu projektowych temperatur powietrza w pomieszczeniach ogrzewanych, zgodnie z normą [10], dla warunków standardowego sezonu grzewczego, przyjmując dane meteorologiczne ze strony internetowej [7]. 2. Obliczenia rocznego zapotrzebowania na energię końcową do celów ogrzewania części mieszkalnej budynku Q k,h,16 oraz wskaźnika tego zapotrzebowania odniesionego do 1 m 2 powierzchni ogrzewanej EK H,16 w ramach części mieszkalnej wykonuje się zgodnie z normą [13] lub rozporządzeniem [15], przy założeniu temperatury powietrza 16 o C we wszystkich pomieszczeniach ogrzewanych w mieszkaniach, dla warunków standardowego sezonu grzewczego jak w pkt.1. 3. Wartości zapotrzebowania na energię końcową do celów ogrzewania części mieszkalnej budynku Q k,h,20 oraz Q k,h,16 oraz wskaźniki tego zapotrzebowania odniesionego do 1 m 2 powierzchni ogrzewanej EK H,20 oraz EK H,16 w ramach części mieszkalnej obliczone w pkt. 1 i 2, tj. dla standardowego sezonu grzewczego należy przeliczyć na warunki sezonu grzewczego, którego rozliczenia dotyczą. Dane klimatyczne dla danego sezonu grzewczego (średniomiesięczne temperatury w poszczególnych miesiącach sezonu grzewczego) można uzyskać z Biuletynu Monitoringu Klimatu Polski IMGW [8], a liczbę dni ogrzewania w poszczególnych miesiącach sezonu proponuje się przyjąć według tabeli 1 w rozporządzeniu [17]. Obliczenia te można wykonać przy wykorzystaniu liczby stopniodni, zgodnie z wzorami: (1a) lub (1b) oraz (2a) lub (2b) Liczbę stopniodni można obliczyć wykorzystując wzór podany w rozporządzeniu [17]: (3) (4) (5) (6) gdzie: Sd liczba stopniodni, (dzień. K)/rok 20, 16 temperatura powietrza wewnętrznego, o C t e(m) średnia wieloletnia temperatura miesiąca m [7] t e(m),rzecz średnia temperatura miesiąca m w danym rzeczywistym sezonie grzewczym [8] Ld(m) liczba dni ogrzewania w miesiącu m podana w rozporządzeniu [17] załącznik nr 1,część 3, tabela 1 L g liczba miesięcy ogrzewania w sezonie grzewczym 4. Dla aktualnego, rzeczywistego sezonu grzewczego należy obliczyć udział n rocznego zapotrzebowania na energię do celów ogrzewania części mieszkalnej budynku, koniecznego do zapewnienia temperatury powietrza 16 o C we wszystkich pomieszczeniach ogrze- 10 1/2018 www.informacjainstal.com.pl

Tabela 1. Zestawienie wskaźników rocznego zapotrzebowania na energię końcową dla systemu ogrzewania i wentylacji strefy mieszkań EK H, kwh/(m 2. rok) Table 1 Indicators of the annual final energy demand for the heating and ventilation system for the zone of dwellings EK H, kwh/(m 2. year) Rozpatrywany sezon grzewczy Budynek A Stopniodni dla Katowic Przed termomodernizacją Po termomodernizacji Sd 20 (dzień. K)/rok Sd 16 (dzień. K)/rok EK H, 20 kwh/(m 2. rok) EK H, 16 kwh/(m 2. rok) n * / % EK H, 20 kwh/(m 2. rok) EK H, 16 kwh/(m 2. rok) n * / % Sezon standardowy 3743 2855 184,5 107,5 58,3 79,9 44,3 55,4 Sezon 2012/2013 3893 3005 191,9 113,2 59,0 83,1 46,6 56,1 Sezon 2013/2014 3283 2395 161,8 90,2 55,7 70,1 37,1 53,0 Sezon 2014/2015 3382 2494 166,7 93,9 56,3 72,2 38,7 53,6 Sezon 2015/2016 3387 2499 167,0 94,1 56,4 72,3 38,7 53,6 Budynek B Stopniodni dla Katowic Przed termomodernizacją Po termomodernizacji Rozpatrywany sezon grzewczy Sd 20 Sd 16 (dzień. K)/rok (dzień. EK K)/rok H, 20 kwh/(m 2. rok) EK H, 16 kwh/(m 2. rok) n * / EK H, 20 kwh/(m 2. rok) EK H, 16 kwh/(m 2. rok) n * / % % Sezon standardowy 3743 2855 251,3 162,7 64,8 92,5 52,1 56,3 Sezon 2012/2013 3893 3005 261,4 171,3 65,5 96,2 54,9 57,0 Sezon 2013/2014 3283 2395 220,4 136,5 61,9 81,1 43,7 53,9 Sezon 2014/2015 3382 2494 227,0 142,2 62,6 83,6 45,5 54,5 Sezon 2015/2016 3387 2499 227,4 142,4 62,6 83,7 45,6 54,5 Budynek C Rozpatrywany sezon grzewczy Stopniodni dla Katowic Przed termomodernizacją Po termomodernizacji Sd 20 (dzień. K)/rok Sd 16 (dzień. K)/rok EK H, 20 kwh/(m 2. rok) EK H, 16 kwh/(m 2. rok) n * / % EK H, 20 kwh/(m 2. rok) EK H, 16 kwh/(m 2. rok) n * / % Sezon standardowy 3743 2855 569,7 422,4 74,2 115,9 69,8 60,3 Sezon 2012/2013 3893 3005 592,6 444,7 75,0 120,5 73,5 61,0 Sezon 2013/2014 3283 2395 499,6 354,3 70,9 101,6 58,6 57,7 Sezon 2014/2015 3382 2494 514,8 369,0 71,7 104,7 61,0 58,3 Sezon 2015/2016 3387 2499 515,5 360,8 71,7 104,8 61,1 58,3 * / Udział n [%] oznacza stosunek wskaźnika EK H, 16 dla strefy mieszkań z obniżoną temperaturą w mieszkaniach do 16 o C do wskaźnika EK H, 20 dla strefy mieszkań z projektowymi temperaturami w mieszkaniach Instalacje co cw i zw wanych w mieszkaniach, w stosunku do wartości obliczonych przy założeniu projektowych temperatur powietrza w pomieszczeniach. Obliczenia należy wykonać zgodnie ze wzorem: (7a) lub (7b) 5. Opłatę zależną od zużycia K z, która pokrywa koszt ogrzewania wszystkich mieszkań, podzielić na dwa składniki opłaty: podstawową K z,p i dodatkową K z,d, przy wykorzystaniu obliczonego w pkt.4 udziału n. oraz K z,p = n K z (8) K z,d = (1 n) K z (9) 6. Obliczenie składników opłat przypadających na poszczególne mieszkania. Opłata podstawowa K z,p,i za ogrzewanie mieszkania i, wynika z zapewnienia w nim temperatury 16 o C, niezależnie od wskazań urządzeń pomiarowych lub pomocniczych i powinna być obliczona według wzoru: gdzie: A i powierzchnia mieszkania i, m 2 A powierzchnia wszystkich mieszkań w budynku, m 2 Opłata dodatkowa K z,d,i za ogrzewanie mieszkania i do temperatury powyżej 16 o C stanowi część kosztu K z,d dzielonego według wskazań urządzeń pomiarowych lub pomocniczych, skorygowanych współczynnikami wyrównawczymi, wymaganymi wg ustawy [19]. Przykłady zastosowania metody podziału kosztu zmiennego w poszczególnych lokalach mieszkalnych wynikającego z ich ogrzewania do wymaganej temperatury 16 o C i powyżej tej temperatury Dla trzech budynków wielorodzinnych A, B i C zlokalizowanych w województwie śląskim przeprowadzono obliczenia zgodnie (10) www.informacjainstal.com.pl 1/2018 11

I z przedstawioną procedurą obliczeniową. Zestawione w tab.1 wyniki tych obliczeń zawierają wskaźniki rocznego zapotrzebowania na energię końcową dla systemu ogrzewania i wentylacji strefy mieszkań EK H, kwh/(m 2. rok) oraz udziały n rocznego zapotrzebowania na energię do celów ogrzewania części mieszkalnej budynku, koniecznego do zapewnienia temperatury powietrza 16 o C we wszystkich pomieszczeniach ogrzewanych w mieszkaniach, w stosunku do wartości obliczonych przy założeniu projektowych temperatur powietrza w pomieszczeniach. Zgodnie z opisaną procedurą obliczeniową, wartości udziału n są podstawą podziału kosztów zmiennych ogrzewania mieszkań na opłatę podstawową za ogrzewanie każdego lokalu do temperatury 16 o C, niezależnie od wskazań urządzeń pomiarowych lub pomocniczych i rozliczaną według powierzchni lub kubatury lokalu, oraz opłatę dodatkową za ogrzewanie lokalu do temperatury powyżej 16 o C, zróżnicowaną dla każdego lokalu, zależną od energooszczędnych zachowań lokatorów poszczególnych mieszkań, a więc powiązaną ze wskazaniami urządzeń pomocniczych lub pomiarowych i rozliczaną na ich podstawie. Do analizy wybrano następujące trzy budynki wielorodzinne, wyposażone we wspólną instalację centralnego ogrzewania z wielopunktowym zasilaniem poszczególnych grzejników: budynek A 11-kondygnacyjny, wykonany w technologii wielkopłytowej w 1981 r., składający się z trzech jednakowych segmentów, posiadający 86 lokali mieszkalnych o powierzchni użytkowej od 48 do 69 m 2 ; udział części mieszkalnej stanowi 87,0% powierzchni ogrzewanej budynku, budynek B 4-kondygnacyjny, wykonany w technologii tradycyjnej w 1974 r., składający się z trzech jednakowych segmentów, posiadający 36 lokali mieszkalnych o powierzchni użytkowej od 33 do 45 m 2, udział części mieszkalnej stanowi 91,1% powierzchni ogrzewanej budynku, budynek C 4-kondygnacyjny, wykonany w technologii tradycyjnej w latach 60. ubiegłego wieku, jednosegmentowy, posiadający 8 lokali mieszkalnych o powierzchni użytkowej od 46 do 52 m 2, udział części mieszkalnej stanowi 89,8% powierzchni ogrzewanej budynku. Obliczenia wykonano dla dwóch stanów budynków przed i po przeprowadzonej termomodernizacji do warunków zgodnych z aktualnymi wymaganiami podanymi w rozporządzeniu [16]. Do obliczeń wykorzystano program komputerowy Audytor OZC 6,6Pro [14]. W tabeli zestawiono wyniki obliczeń stopniodni ogrzewania dla Katowic, dla standardowego sezonu grzewczego oraz sezonów 2012/2013, 2013/2014, 2014/2015 i 2015/2016, które zastosowano do obliczenia wskaźników rocznego zapotrzebowania na energię końcową dla systemu ogrzewania i wentylacji strefy mieszkań EK H przy założeniu projektowych temperatur w mieszkaniach oraz przy obniżonej do 16 o C temperaturze w mieszkaniach. Zaprezentowane wyniki obliczeń wskazują na to, że wartości EK H różnią się nie tylko dla różnych stanów budynków (przed i po termomodernizacji), ale w poszczególnych sezonach grzewczych są odmienne od wartości obliczonych dla standardowego sezonu grzewczego. Oznacza to, że przedstawioną wcześniej procedurę obliczeniową należy przeprowadzić w każdym sezonie grzewczym oraz dla każdego budynku, w którym stosuje się system indywidualnych rozliczeń kosztów ogrzewania, gdyż jak widać w tabeli 1 wartości udziału wskaźnika EK H dla strefy mieszkań z obniżoną temperaturą w mieszkaniach do 16 o C w stosunku do wskaźnika EK H dla strefy mieszkań z projektowymi temperaturami w mieszkaniach, obliczonych według wzoru (7b), różnią się od siebie. Wymagania dla właścicieli lub zarządców budynków, w których wprowadzana jest metoda rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania Wdrożenie zaprezentowanej metody wymaga spełnienia podstawowych, podanych poniżej warunków: 1. Zarządca lub właściciel budynku musi posiadać: aktualną dokumentację techniczną (architektoniczno-budowlaną i instalacji c.o.), aktualne obliczenia projektowego i sezonowego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania budynku i lokali mieszkalnych (charakterystyki energetyczne lub świadectwa charakterystyki energetycznej), obliczenia współczynników wyrównawczych dla poszczególnych mieszkań, stosowanych w rozliczeniach indywidualnych kosztów ogrzewania zgodnie z ustawą [19], aktualizowane po każdej zmianie charakterystyki energetycznej budynku i lokali mieszkalnych, np. po termomodernizacji budynku. 1. Zarządca lub właściciel budynku udostępnia firmie rozliczeniowej wszystkie dokumenty wymienione w pkt. 1. 2. Zarządca lub właściciel budynku zobowiązuje firmę rozliczeniową, w zawartej z nią umowie, do uwzględniania w algorytmie rozliczeniowym podziału opłaty zależnej od zużycia na dwa składniki opłat, według przedstawionej metody obliczeniowej. 3. Zarządca lub właściciel budynku podaje w regulaminie rozliczeń: dokumentacje techniczne (tytuł i data opracowania) oraz wszystkie inne dokumenty, na podstawie których firma rozliczeniowa dokonuje rozliczeń, oraz zestawienie aktualnych współczynników wyrównawczych dla wszystkich lokali mieszkalnych. 4. Dodatkowo, w systemach rozliczeniowych indywidualnych kosztów ogrzewania w budynku wielorodzinnym wykorzystujących podzielniki kosztów ogrzewania, przed wprowadzeniem systemu rozliczeniowego oraz dla poprawy dokładności rozliczeń w systemach już funkcjonujących, zarządca lub właściciel budynku, odpowiednio przygotowuje instalację c.o. tak, aby spełniała ona wymagania zawarte w warunkach technicznych [16]. Wymagania te zostały również przedstawione w podręczniku [1]. Podsumowanie Dla poprawy rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania w budynkach wielorodzinnych oraz ich wiarygodności, proponuje się wdrożenie przedstawionej metody określania kosztów zmiennych ogrzewania lokali mieszkalnych w algorytmie rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania w budynku wielorodzinnym (na podstawie podzielników kosztów ogrzewania lub ciepłomierzy mieszkaniowych). Wprowadzenie tej zmiany w algorytmach rozliczeniowych pozwoli na osiągnięcie celów podanych w niniejszym artykule. 12 1/2018 www.informacjainstal.com.pl

Zaprezentowana metoda obliczania kosztów zmiennych przypadających na poszczególne lokale pozwala w znacznym stopniu ograniczyć wpływ zysków ciepła od instalacji centralnego ogrzewania oraz przepływów ciepła między lokalami na rozliczenia indywidualnych kosztów ogrzewania lokali mieszkalnych, a także prowadzi do zmniejszenia rozpiętości irracjonalnych opłat za ogrzewanie lokali mieszkalnych, których przyczyny zazwyczaj nie są analizowane przez firmy rozliczeniowe. Taki sposób rozliczeń kosztów ogrzewania nie będzie też zachętą dla lokatorów do nadmiernego ograniczania dostawy ciepła do pomieszczeń oraz ich uszczelniania, co prowadzi do problemów technicznych w budynkach oraz zbędnych kosztów społecznych związanych z zachorowaniami lokatorów oraz sprawami toczonymi przed sądami powszechnymi, a dotyczącymi roszczeń lokatorów odnośnie do nieprawidłowego ustalania kosztów ogrzewania lokali. Instalacje co cw i zw LITERATURA [1] Ciuman H., Specjał A.: Rozliczenia kosztów ogrzewania w budynkach wielorodzinnych przy wykorzystaniu podzielników kosztów ogrzewania. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2017. [2] Ciuman H., Kolasa C, Specjał A.: Problematyka rozliczeń indywidualnych kosztów ogrzewania w aspekcie poprawy efektywności energetycznej w budownictwie wielorodzinnym, Rynek Energii nr 5, 2011. [3] Ciuman H.: Możliwości poprawy dokładności wskazań podzielników kosztów ogrzewania na grzejnikach przewymiarowanych. INSTAL 11, 2008. [4] Ciuman H.: Wskazanie podzielnika kosztów ogrzewania na przewymiarowanym grzejniku. INSTAL nr 1, 2008. [5] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/27/UE z dnia 25 października 2012 roku w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/WE (Dz.Urz. UE L 315/1 z 14.11.2012). [6] Dzierzgowski M.: Rozliczanie indywidualnych kosztów ogrzewania z uwzględnieniem międzymieszkaniowych przepływów ciepła. INSTAL 1/2003. [7] http://mib.gov.pl/2-wskazniki_emisji_wartosci_opalowe_paliwa.htm [8] Dane klimatyczne do obliczeń energetycznych budynków [9] http://www.imgw.pl/2017/11/24/biuletyn-monitoringu-klimatu-polski/ [10] Biuletyn Monitoringu Klimatu Polski [11] Michnikowski P., Cichowicz R.: Ocena metod rozliczenia kosztów ogrzewania w budynkach wielorodzinnych. INSTAL nr 10, 2014. [12] PN-EN 12831:2006 Instalacje grzewcze w budynkach. Metoda obliczania projektowego obciążenia ciepl nego. [13] PN-EN 834:2013 (ang.) Podzielniki kosztów ogrzewania do rejestrowania zużycia ciepła przez grzejniki. Przyrządy zasilane energią elektryczną. [14] PN-EN 835:1999 Podzielniki kosztów ogrzewania do rejestrowania zużycia ciepła przez grzejniki. Przyrządy bez zasilania energią elektryczną działające na zasadzie parowania dyfuzyjnego. [15] PN-EN ISO 13790:2009 Energetyczne właściwości użytkowe budynków. Obliczanie zużycia energii na potrzeby ogrzewania i chłodzenia. [16] Program Audytor OZC 6.6 Pro do obliczania projektowego obciążenia cieplnego budynku i sezonowego zużycia energii oraz sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej budynku i lokali. SANKOM. [17] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 27 lutego 2015 roku w sprawie metodologii wyznaczania charakterystyki energetycznej budynku lub części oraz świadectw charakterystyki energetycznej (Dz.U. z 2015 roku poz. 376, zm. Dz.U. z 2017 roku poz. 22). [18] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (j.t. Dz.U. z 2015 roku poz. 1422). [19] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 17 marca 2009 roku w sprawie szczegółowego zakresu i form audytu energetycznego oraz części audytu remontowego, wzorów kart audytów, a także algorytmu oceny opłacalności przedsięwzięcia termomodernizacyjnego (Dz.U. z 2009 roku nr 43, poz. 346, zm. Dz.U. z 2015 roku poz. 1606). [20] Sarosiek W.: Indywidualne rozliczanie kosztów centralnego ogrzewania w budynkach wielorodzinnych zagrożenia wynikające z prooszczędnych zachowań mieszkańców. INSTAL 6/2014. [21] Ustawa Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 roku (j.t. Dz.U. z 2017 roku poz. 220). www.informacjainstal.com.pl 1/2018 13