GÓRNICTWO I GEOLOGIA 2011 Tom 6 Zeszyt 2 Ireneusz BAIC, Beata WITKOWSKA-KITA IMBIGS, Centrum Gospodarki Odpadami i Zarządzania Środowiskowego Oddział Zamiejscowy w Katowicach FORESIGHT OGWK KONSULTACJE SPOŁECZNE Streszczenie. Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego w Warszawie wspólnie z Katedrą Przeróbki Kopalin i Utylizacji Odpadów Politechniki Śląskiej w Gliwicach oraz Katedrą Górnictwa Odkrywkowego Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie rozpoczął w 2009 r. realizację projektu pn: Foresight w zakresie priorytetowych i innowacyjnych technologii zagospodarowania odpadów pochodzących z górnictwa węgla kamiennego (Foresight OGWK). Głównym celem projektu jest identyfikacja wiodących technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego o znaczeniu strategicznym, których rozwój w następnych 20 latach będzie priorytetowy dla Polski oraz opracowanie scenariuszy ich rozwoju poprzez zastosowanie usystematyzowanej metodyki badawczej. Realizacja projektu, oprócz wyboru najlepszych technologii oraz wskazania scenariuszy ich rozwoju, przyczyni się również do osiągnięcia innych wymiernych celów, w tym m. in.: wzmocnienia potencjału sektora B+R, wzmocnienia innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw działających w branży odpadów wydobywczych oraz zacieśnienia współpracy pomiędzy sektorem nauki a sektorem przedsiębiorstw. W pracy przedstawiono szczegółową analizę wyników uzyskanych w trakcie przeprowadzonych w ramach projektu Foresight OGWK konsultacji społecznych. Konsultacje społeczne polegały na wypełnieniu przez zainteresowanych respondentów specjalnie przygotowanej ankiety, będącej syntezą dotychczasowych wyników prac badawczych z wykorzystaniem metody Delphi. Ankieta składała się z 6 pytań merytorycznych, dotyczących: hierarchizacji celów strategicznych, hierarchizacji celów cząstkowych, innowacyjności kierunków gospodarczego wykorzystania odpadów z górnictwa węgla kamiennego, hierarchii kryteriów, mających wpływ na innowacyjność technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego, hierarchii kierunków prac naukowo-badawczych, umożliwiających postęp w zakresie rozwoju technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego, hierarchii obszarów instytucjonalnych niezwiązanych z wytwarzaniem i przetwórstwem odpadów z górnictwa węgla kamiennego oraz pytania umożliwiającego określenie struktury badanych respondentów.
8 I. Baic, B. Witkowska-Kita FORESIGHT OGWK PUBLIC CONSULTATIONS Summary. The major aim of the project titled Foresight in priority and innovative technologies of hard coal mining waste management (Foresight OGWK) is identification of leading technologies in mining waste management of primary meaning, as their development in next 20 years in Poland will be a priority. The public consultations in the project involved filling by the respondents a questionnaire being a synthesis of current research results obtained with the following methods: Delphi, Cross-impact-matrix and AHP method. The following paper presents detailed analysis of results gained in public consultations. 1. Wprowadzenie Istotnym problemem gospodarki odpadami w Polsce, wymagającym jak najszybszego rozwiązania, jest zagospodarowanie odpadów pochodzących z przemysłu wydobywczego. W Polsce odpady pochodzące z przemysłu wydobywczego, głównie z górnictwa węgla kamiennego, stanowią ok. 60% wytwarzanych rocznie odpadów przemysłowych. Według danych GUS w 2009 r. sektor górnictwa węgla kamiennego wytworzył ok. 24,1 mln Mg odpadów. Dodatkowo w środowisku zdeponowanych zostało już ponad 570 mln Mg odpadów wydobywczych wytworzonych przez ten sektor gospodarki. Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego w Warszawie wspólnie z Katedrą Przeróbki Kopalin i Utylizacji Odpadów Politechniki Śląskiej w Gliwicach oraz Katedrą Górnictwa Odkrywkowego Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie rozpoczął w 2009 r. realizację projektu pn: Foresight w zakresie priorytetowych i innowacyjnych technologii zagospodarowania odpadów pochodzących z górnictwa węgla kamiennego (Foresight OGWK). Głównym celem projektu jest identyfikacja wiodących technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego o znaczeniu strategicznym, których rozwój w następnych 20 latach będzie priorytetowy dla Polski oraz opracowanie scenariuszy ich rozwoju poprzez zastosowanie usystematyzowanej metodyki badawczej. Realizacja projektu, oprócz wyboru najlepszych technologii oraz wskazania scenariuszy ich rozwoju, przyczyni się również do osiągnięcia innych wymiernych celów, w tym m.in.: wzmocnienia potencjału sektora B+R, wzmocnienia innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw działających w branży odpadów wydobywczych oraz zacieśnienia współpracy pomiędzy sektorem nauki a sektorem przedsiębiorstw.
Foresight OGWK... 9 W świetle aktualnie obowiązujących przepisów jest wymagane spojrzenie na problem zagospodarowywania odpadów wydobywczych z nowej perspektywy. Technologie stosowane obecnie w Polsce umożliwiają ograniczony sposób wykorzystania tego rodzaju odpadów. Uwzględniając fakt, że innowacyjne rozwiązania technologiczne opracowane przez naukowców spotykają się z dobrym przyjęciem w środowisku górniczym, należy podjąć działania służące budowie nowej strategii gospodarki odpadami pochodzącymi z górnictwa węgla kamiennego. W ramach V etapu realizacji projektu Foresight OGWK pn: Wstępna weryfikacja wyników badań poprzez konsultacje społeczne przeprowadzono 3 spotkania o charakterze konsultacji społecznych. Odbyły się one: 22 lutego 2011 r. w Krakowie w ramach Szkoły Eksploatacji Podziemnej 2011 - Sesja: Górnictwo a środowisko naturalne, 16 marca 2011 r. w Gliwicach na Wydziale Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej w ramach posiedzenia Sekcji Przeróbki Kopalin Katowickiego Oddziału PAN, 23-25 marca 2011 r. w Rytrze w ramach konferencji - KOMEKO Innowacyjne i przyjazne dla środowiska techniki i technologie przeróbki surowców mineralnych - Bezpieczeństwo Jakość Efektywność. Uczestnikami tych spotkań byli m.in. przedstawiciele Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, Spółek Węglowych (KW S.A., PKW S.A., KHW S.A., JSW S.A.), Wyższego Urzędu Górniczego, Górniczej Izby Przemysłowo-Handlowej, Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa, jednostek badawczo-naukowych, wyższych uczelni technicznych, jednostek samorządu terytorialnego, przedsiębiorstw zajmujących się odzyskiem i unieszkodliwianiem odpadów wydobywczych oraz produkcją maszyn i urządzeń dla górnictwa węgla kamiennego, organizacji pozarządowych oraz mediów. Zgodnie z założeniami projektu konsultacje społeczne służyły wyrażeniu opinii przez osoby reprezentujące różne dziedziny gospodarki zainteresowane wynikami realizowanego projektu Foresight OGWK. Wprowadzenie jako etapu realizacji przedmiotowego projektu konsultacji społecznych miało również na celu: stworzenie poczucia współuczestnictwa i zaangażowania uczestników, maksymalizację efektywności i trafności procesów decyzyjnych, pozyskanie społecznej akceptacji dla decyzji podjętych w trakcie realizacji projektu.
10 I. Baic, B. Witkowska-Kita Konsultacje społeczne prowadzone w ramach projektu Foresight OGWK polegały na wypełnieniu przez zainteresowanych respondentów specjalnie przygotowanej ankiety, będącej syntezą dotychczasowych wyników prac badawczych z wykorzystaniem metody Delphi. Ankieta składała się z 6 pytań merytorycznych, dotyczących: 1. hierarchizacji celów strategicznych, 2. hierarchizacji celów cząstkowych, 3. innowacyjności kierunków gospodarczego wykorzystania odpadów z górnictwa węgla kamiennego, 4. hierarchii kryteriów mających wpływ na innowacyjność technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego, 5. hierarchii kierunków prac naukowo-badawczych, umożliwiających postęp w zakresie rozwoju technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego, 6. hierarchii obszarów instytucjonalnych niezwiązanych z wytwarzaniem i przetwórstwem odpadów z górnictwa kamiennego i pytania umożliwiającego określenie struktury badanych respondentów. Poniżej zaprezentowano szczegółową analizę uzyskanych wyników badań. 2. Analiza wyników konsultacji społecznych Pytanie nr 1 Proszę o podanie (zakreślając x) czy reprezentujesz: branżę górnictwa węgla kamiennego branżę ochrony środowiska jednostkę naukową (instytut, uczelnia, PAN) administrację rządową i samorządową inną branżę W tabeli 1 przedstawiono strukturę ankietowanych respondentów.
Foresight OGWK... 11 Wyszczególnienie górnictwa węgla kamiennego Struktura ankietowanych respondentów ochrony środowiska Liczba respondentów Jednostka naukowa (instytut, uczelnia, PAN) Administracja (samorządowa) Inna branża Σ respondentów Tabela 1 Udział % I spotkanie 8 2 28 0 4 42 28,6% II spotkanie 14 2 25 4 3 48 32,6% III spotkanie 24 1 22 6 4 57 38,8% Σ respondentów 46 5 75 10 11 147 100,0% udział % 31,3% 3,4% 51,0% 6,8% 7,5% W konsultacjach społecznych uczestniczyło łącznie 147 osób (respondentów). W pierwszym spotkaniu 42 osoby (28,6%), w II spotkaniu 48 osób (32,6%), a w III spotkaniu 57 osób (38,8%). Najwięcej respondentów reprezentowało jednostki naukowo-badawcze (51%) oraz branżę górnictwa węgla kamiennego (31,1%). Rysunek 1 przedstawia procentowy udział ankietyzowanych respondentów wg grup. 6,80% 51% 7,50% branża górnictwa 31,30% wegla kamiennego branża-ochrona środowiska 3,40% jednostki naukowobadawcze administracja inne Rys. 1. Procentowy udział ankietyzowanych respondentów wg grup Fig. 1. Percentage involvement of questioned respondents acc. to the groups Pytanie nr 2 Czy akceptujesz przedstawioną poniżej hierarchię celów strategicznych odnoszących się do zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego? (TAK/) W przypadku braku akceptacji zaproponuj swoją kolejność. [1] Pełne wykorzystanie odpadów wytwarzanych obecnie i w okresach wcześniejszych przez górnictwo węgla kamiennego [2] Identyfikacja nowych obszarów zastosowań surowców odpadowych i produktów wytworzonych na bazie odpadów z górnictwa węgla kamiennego
12 I. Baic, B. Witkowska-Kita [3] Ochrona złóż surowców mineralnych poprzez zastępowanie (substytucję) produktami otrzymanymi z przetwarzania i recyklingu odpadów wydobywczych Zaproponowaną hierarchię celów strategicznych odnoszących się do zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego zaakceptowało 81% respondentów. Inną kolejność zaproponowało 19% respondentów, z czego najwięcej przypada na kolejność (2,1,3) 7,5%. Na rys. 2 przedstawiono procentowy udział wszystkich udzielonych przez respondentów odpowiedzi na pytanie nr 2. 90% 81% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 4,80% 7,50% 1,30% 2% 3,40% 0% TAK (1,2,3) (1,3,2) (2,1,3) (2,3,1) (3,1,2) (3,2,1) Rys. 2. Procentowy udział wszystkich udzielonych odpowiedzi na pytanie nr 2 Fig. 2. Percentage involvement of all the answers question no. 2 Szczegółowe wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 2 przedstawiono w tabeli 2. Kolejność odpowiedzi Tabela 2 Wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 2 górnictwa węgla kamiennego ochrony środowiska Ilość odpowiedzi Jednostka naukowa (instytut, uczelnia, PAN) Administracja (samorządowa) Inna branża Σ respondentów Udział % TAK (1,2,3) 40 3 59 8 9 119 81% (1,3,2) 1 5 1-7 4,8% (2,1,3) 2 1 5 1 2 11 7,5% (2,3,1) 2 - - - - 2 1,3% (3,1,2) - - 3 - - 3 2,0% (3,2,1) 1 1 3 - - 5 3,4% Σ 6 2 16 2 2 28 19%
Foresight OGWK... 13 Pytanie nr 3 Czy akceptujesz przedstawioną poniżej hierarchię celów cząstkowych odnoszących się do zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego? (TAK/) W przypadku braku akceptacji zaproponuj swoją kolejność. [1] Stworzenie mechanizmów prawnych i finansowych motywujących rozwój i wdrażanie innowacyjnych technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego [2] Ograniczenie negatywnego oddziaływania odpadów z górnictwa węgla kamiennego na środowisko [3] Ukierunkowanie innowacyjnych technologii przetwarzania odpadów z górnictwa węgla kamiennego pod kątem spełnienia wymagań stawianych przez obowiązujące i planowane uregulowania prawne na poziomie krajowym i UE [4] Stworzenie mechanizmów stymulujących współdziałanie branży wydobywczej oraz samorządów terytorialnych w zakresie zagospodarowania produktów otrzymanych z przetwarzania i recyklingu odpadów wydobywczych Zaproponowaną hierarchię celów cząstkowych dotyczących zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego zaakceptowało 80,3% respondentów. Inną kolejność zaproponowało 19,7% respondentów, z czego najwięcej przypada na kolejność (1,3,2,4) 3,3%. Na rys. 3 przedstawiono procentowy udział wszystkich udzielonych przez respondentów odpowiedzi na pytanie nr 3. 90,0% 80,0% 80,30% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 1,40% 3,30% 0,70% 2% 4% 1,40% 0,70% 0,70% 2% 0,70% 0,70% 0,70% 0,0% TAK (1,2,3,4) (1,3,2,4) (1,4,2,3) (2,1,3,4) (2,3,1,4) (3,1,4,2) (4,1,2,3) Rys. 3. Procentowy udział wszystkich udzielonych odpowiedzi na pytanie nr 3 Fig. 3. Percentage involvement of all the answers question no. 3
14 I. Baic, B. Witkowska-Kita Szczegółowe wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 3 przedstawiono w tabeli 3. Kolejność odpowiedzi Tabela 3 Wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 3 górnictwa węgla kamiennego ochrony środowiska Ilość odpowiedzi Jednostka naukowa (instytut, uczelnia, PAN) Administracja (samorządowa) Inna branża Σ respondentów Udział % TAK (1,2,3,4) 39 4 56 10 9 118 80,3% (1,2,4,3) - - 2 - - 2 1,4 (1,3,2,4) 3-2 - - 5 3,3 (1,3,4,2) 1 - - - - 1 0,7 (1,4,2,3) 1 1 1 - - 3 2,0 (1,4,3,2) 1-4 - 1 6 4,0 (2,1,3,4) - - 2 - - 2 1,4 (2,1,4,3) - - 1 - - 1 0,7 (2,3,1,4) - - 1 - - 1 0,7 (2,4,3,1) 1-2 - - 3 2,0 (3,1,4,2) - - 1 - - 1 0,7 (3,2,1,4) - - - - 1 1 0,7 (4,1,2,3) - - 1 - - 1 0,7 (4,3,1,2) - - - - 2 2 1,4 Σ 7 1 19 0 2 29 19,7% Pytanie nr 4 Uszereguj przedstawione poniżej kierunki gospodarczego wykorzystania odpadów z górnictwa węgla kamiennego (przyjmując następującą punktację: 1 to kierunek o najwyższym potencjale innowacyjności, z najwyższymi szansami na rozwój w przyszłości, 2 -, 3 -., 4 -, a 5 to kierunek o najniższym potencjale innowacyjności, z najniższymi szansami na rozwój w przyszłości): Budownictwo hydrotechniczne, ziemne, rekultywacja i rewitalizacja terenów Lokowanie pod ziemią (wypełnianie pustek poeksploatacyjnych) Zastosowanie jako materiału podsadzkowego Produkcja substytutów kruszyw naturalnych wykorzystywanych w pracach inżynieryjno-technicznych Odzysk substancji węglowej ze zdeponowanych w środowisku odpadów oraz z bieżącej produkcji (odpady po głębokim wzbogacaniu) Za najważniejszy kierunek gospodarczego wykorzystania odpadów z górnictwa węgla kamiennego uznano:
Foresight OGWK... 15 Budownictwo hydrotechniczne, ziemne, rekultywacja i rewitalizacja terenów - 35,4% respondentów, Zastosowanie jako materiału podsadzkowego - 21,1% respondentów, Lokowanie pod ziemią (wypełnianie pustek poeksploatacyjnych) - 19,0% respondentów, Produkcja substytutów kruszyw naturalnych wykorzystywanych w pracach inżynieryjno-technicznych - 13,6% respondentów, Odzysk substancji węglowej ze zdeponowanych w środowisku odpadów oraz z bieżącej produkcji (odpady po głębokim wzbogacaniu) 10,9% respondentów. Powyższe wyniki przedstawiono na rys. 4 oraz w tabeli 4. 40,0% 35,4% 35,0% 30,0% 25,0% 19,0% 21,1% 20,0% 15,0% 13,6% 10,9% 10,0% 5,0% 0,0% (1, ) (2, ) (3, ) (4,...) (5, ) Rys. 4. Procentowy udział udzielonych odpowiedzi względem najważniejszego kierunku gospodarczego wykorzystania odpadów z górnictwa węgla kamiennego Fig. 4. Percentage involvement of received answers versus the most important economy direction hard coal mining waste management Tabela 4 Wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 4 Kolejność odpowiedzi górnictwa węgla kamiennego ochrony środowiska Ilość odpowiedzi Jednostka naukowa (instytut, uczelnia, PAN) Administracja (samorządowa) Inna branża Σ respondentów Udział % (1, ) 20 2 22 5 3 52 35,4% (2, ) 4 2 15 3 4 28 19,0% (3, ) 9 1 19-2 31 21,1% (4,...) 7-11 1 1 20 13,6% (5, ) 6-8 1 1 16 10,9% Σ odpowiedzi 46 5 75 10 11 147 100,0%
16 I. Baic, B. Witkowska-Kita Pytanie nr 5 Czy akceptujesz przedstawioną poniżej hierarchię kryteriów, mających wpływ na innowacyjność technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego? (TAK/) W przypadku braku akceptacji zaproponuj swoją kolejność. [1] Ekonomiczne [2] Technologiczne [3] Prawne [4] Społeczne Zaproponowaną hierarchię kryteriów, mających wpływ na innowacyjność technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego, zaakceptowało 78,2% respondentów. Inną kolejność zaproponowało 21,8% respondentów, z czego najwięcej przypada na kolejność (2,3,1,4) 4,1% oraz na kolejność (2,1,3,4) i (1,2,4,3) 3,4%. Na rys. 5 i w tab. 5 przedstawiono procentowy udział wszystkich udzielonych odpowiedzi na pytanie nr 5. 80,0% 78,2% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 3,4% 2,0% 2,0% 0,7% 3,4% 1,4% 4,1% 0,7% 0,7% 0,7% 1,4% 0,7% 0,7% 0,0% TAK (1,2,3,4) (1,2,4,3) (1,3,2,4) (1,3,4,2) (1,4,2,3) N IE (2,1,3,4) (2,1,4,3) (2,3,1,4) (2,3,4,1) (2,4,1,3) (3,1,2,4) (3,1,4,2) (3,4,2,1) (4,2,3,1) Rys. 5. Procentowy udział wszystkich udzielonych odpowiedzi na pytanie nr 5 Fig. 5. Percentage involvement of all given answers - question no. 5
Foresight OGWK... 17 Kolejność odpowiedzi Tabela 5 Wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 5 górnictwa węgla kamiennego ochrony środowiska Ilość odpowiedzi Jednostka naukowa (instytut, uczelnia, PAN) Administracja (samorządowa) Inna branża Σ respondentów Udział % TAK (1,2,3,4) 33 5 57 10 10 115 78,2% (1,2,4,3) 2-3 - - 5 3,4% (1,3,2,4) 1-2 - - 3 2,0% (1,3,4,2) 3 - - - - 3 2,0% (1,4,2,3) - - 1 - - 1 0,7% (2,1,3,4) 2-3 - - 5 3,4% (2,1,4,3) - - 2 - - 2 1,4% (2,3,1,4) 1-4 - 1 6 4,1% (2,3,4,1) - - 1 - - 1 0,7% (2,4,1,3) - - 1 - - 1 0,7% (3,1,2,4) 1 - - - - 1 0,7% (3,1,4,2) 2 - - - - 2 1,4% (3,4,2,1) - - 1 - - 1 0,7% (4,2,3,1) 1 - - - - 1 0,7% Σ 13-18 - 1 32 21,8% Pytanie nr 6 Czy akceptujesz przedstawioną poniżej hierarchię kierunków prac naukowobadawczych umożliwiających postęp w zakresie rozwoju technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego? (TAK/) W przypadku braku akceptacji zaproponuj kolejność [1] Opracowanie nowych innowacyjnych technologii wykorzystania odpadów z górnictwa węgla kamiennego [2] Minimalizacja ilości wytwarzanych odpadów wydobywczych u źródła m.in. przez prowadzenie eksploatacji z zastosowaniem odpowiedniego sprzętu technicznego, ograniczenie zakresu robót kamiennych i udostępniających, minimalizację zanieczyszczenia pozapokładowego itp. [3] Możliwość zastosowania urządzeń do wstępnego odkamieniania urobku na dole kopalni [4] Opracowanie wytycznych technicznych dla prac rekultywacyjnych z wykorzystaniem odpadów z górnictwa węgla kamiennego (zasady - dobór produktów - warunki stosowania) [5] Inwentaryzacja i określenie możliwości rewitalizacji (przywrócenie walorów użytkowych) obszarów, na których są zdeponowane odpady z górnictwa węgla kamiennego.
18 I. Baic, B. Witkowska-Kita Zaproponowaną wcześniej hierarchię kierunków prac naukowo-badawczych (1,2,3,4,5) umożliwiających postęp w zakresie rozwoju technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego zaakceptowało 77,5% respondentów. Inną kolejność kierunków prac naukowo-badawczych zaproponowało: 8,8% uznając, że najważniejszym kierunkiem prac naukowo-badawczych jest kierunek nr 3: Możliwość zastosowania urządzeń do wstępnego odkamieniania urobku na dole kopalni (3,...), 6,8% uznając, że najważniejszym kierunkiem prac naukowo-badawczych jest kierunek nr 2: Minimalizacja ilości wytwarzanych odpadów wydobywczych u źródła, m.in. przez prowadzenie eksploatacji z zastosowaniem odpowiedniego sprzętu technicznego, ograniczenie zakresu robót kamiennych i udostępniających, minimalizację zanieczyszczenia pozapokładowego itp. (2,...), 3,4% uznając, że najważniejszym kierunkiem prac naukowo-badawczych jest: Opracowanie nowych innowacyjnych technologii wykorzystania odpadów z górnictwa węgla kamiennego (kierunek prac naukowo-badawczych nr 1), nie akceptując jednocześnie zaproponowanej przez 77,5% respondentów kolejności, 2,0% uznając, że najważniejszym kierunkiem prac naukowo-badawczych jest kierunek nr 4: Opracowanie wytycznych technicznych dla prac rekultywacyjnych z wykorzystaniem odpadów z górnictwa węgla kamiennego (zasady - dobór produktów - warunki stosowania) (4,...), 1,4% uznając, że najważniejszym kierunkiem prac naukowo-badawczych jest kierunek nr 5: Inwentaryzacja i określenie możliwości rewitalizacji (przywrócenie walorów użytkowych) obszarów, na których są zdeponowane odpady z górnictwa węgla kamiennego (5,...). Na rys. 6 przedstawiono procentowy udział udzielonych odpowiedzi na pytanie nr 6, z uwzględnieniem odpowiedzi najważniejszej wg respondentów.
Foresight OGWK... 19 % 80 70 60 50 40 30 20 10 0 77,6 TAK (1,2,3,4,5) 3,4 6,8 8,8 (1, ) (2, ) (3,.) (4, ) 2 1,4 (5, ) Rys. 6. Procentowy udział odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 6, z uwzględnieniem odpowiedzi najważniejszej wg respondentów Fig. 6. Percentage involvement of given answers by the respondents to question no. 6 including the most important answer acc. to the respondents W tabeli 6 zamieszczono wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 6. Kolejność odpowiedzi Tabela 6 Wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 6 górnictwa węgla kamiennego ochrony środowiska Ilość odpowiedzi Jednostka naukowa (instytut, uczelnia, PAN) Administracja (samorządowa) Inna branża Σ respondentów Udział % TAK (1,2,3,4,5) 33 4 61 8 8 114 77,6% (1, ) 1 3 1 5 3,4% (2, ) 3 6 1 10 6,8% (3,.) 6 1 4 2 13 8,8% (4, ) 1 1 1 3 2,0% (5, ) 2 2 1,4% Σ 13 1 14 2 3 33 22,4% Pytanie nr 7 Czy akceptujesz przedstawioną poniżej hierarchię obszarów instytucjonalnych niezwiązanych z wytwarzaniem i przetwórstwem odpadów z górnictwa kamiennego? (TAK/) W przypadku braku akceptacji zaproponuj swoją kolejność [1] Stworzenie warunków prawnych i instytucjonalnych umożliwiających rozwój technologiczny branży oraz osiągnięcie celów strategicznych
20 I. Baic, B. Witkowska-Kita [2] Stworzenie instrumentarium finansowego wspierającego inicjatywy technologiczne w zakresie zagospodarowania odpadów z górnictwa kamiennego [3] Określenie obszarów koniecznych zmian w obowiązującym prawie (górniczo-geologicznym, środowiskowym, budowlanym i in.) [4] Rozwijanie skutecznej kampanii informacyjnej pozwalającej przekazać najnowsze osiągnięcia z zakresu rozwoju technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa kamiennego Zaproponowaną hierarchię obszarów instytucjonalnych niezwiązanych z wytwarzaniem i przetwórstwem odpadów z górnictwa węgla kamiennego zaakceptowało 86,4% respondentów. Inną kolejność zaproponowało 13,6% respondentów, z czego najwięcej przypada na kolejność (1,3,2,4) i (2,3,1,4) 4,1%. Na rys. 7 przedstawiono procentowy udział wszystkich udzielonych przez respondentów odpowiedzi na pytanie nr 7. 90,0% 86,4% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,7% 4,1% 2,0% 4,1% 2,0% 0,7% 0,0% TAK (1,2,3,4) (1,2,4,3) (1,3,2,4) (2,1,3,4) (2,3,1,4) (3,1,2,4) (3,2,1,4) Rys. 7. Procentowy udział wszystkich udzielonych odpowiedzi przez respondentów na pytanie nr 7 Fig. 7. Percentage involvement of given answers by the respondents to question no. 7 W tabeli 7 przedstawiono wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 7.
Foresight OGWK... 21 Kolejność odpowiedzi Tabela 7 Wyniki analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytanie nr 7 górnictwa węgla kamiennego ochrony środowiska Ilość odpowiedzi Jednostka naukowa (instytut, uczelnia, PAN) Administracja (samorządowa) Inna branża Σ respondentów Udział % TAK (1,2,3,4) 37 4 67 10 9 127 86,4% (1,2,4,3) 1 - - - - 1 0,7% (1,3,2,4) 4-1 - 1 6 4,1% (2,1,3,4) - - 3 - - 3 2,0% (2,3,1,4) 3 1 2 - - 6 4,1% (3,1,2,4) 1-2 - - 3 2,0% (3,2,1,4) - - - - 1 1 0,7% Σ () 9 1 8-2 20 13,6% 3. Wnioski 1. Przeprowadzona z zastosowaniem metody Delphi ocena innowacyjności technologii zagospodarowania odpadów pochodzących z górnictwa węgla kamiennego odzwierciedla hierarchizację postępowania z odpadami wynikającą z zapisów zawartych w ustawie z dnia 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych (Dz. U z 2008 r. Nr 138 poz. 865 ), tzn. zapobieganie, minimalizację i gospodarcze zagospodarowanie odpadów wydobywczych. 2. Za priorytetowy cel strategiczny respondenci uznali, podobnie jak eksperci biorący udział w badaniach metodą Delphi, Pełne wykorzystanie odpadów wytwarzanych obecnie i w okresach wcześniejszych przez górnictwo węgla kamiennego, podkreślając, że możliwość jego realizacji jest uzależniona od stworzenia odpowiednich mechanizmów prawnych i fiskalnych preferujących wykorzystanie surowców odpadowych. 3. Za priorytetowy cel cząstkowy respondenci uznali: Stworzenie mechanizmów prawnych i finansowych motywujących rozwój i wdrażanie innowacyjnych technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego. 4. Za najważniejszy kierunek gospodarczego wykorzystania odpadów z górnictwa węgla kamiennego uznano w konsultacjach społecznych: Budownictwo hydrotechniczne, ziemne, rekultywacja i rewitalizacja terenów. 5. Oceniając hierarchię ważności kryteriów mających wpływ na innowacyjność technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego respondenci, podobnie jak
22 I. Baic, B. Witkowska-Kita eksperci biorący udział w badaniach metodą Delphi, uznali, że niezależnie od kierunków gospodarczego wykorzystania przedmiotowych odpadów, najistotniejszą rolę odgrywa kryterium ekonomiczne, a następnie kryterium techniczno technologiczne. 6. Według respondentów i ekspertów najważniejsze kierunki prac naukowo-badawczych, umożliwiających postęp w zakresie rozwoju technologii zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego to: Opracowanie nowych innowacyjnych technologii wykorzystania odpadów z górnictwa węgla kamiennego, Minimalizacja ilości wytwarzanych odpadów wydobywczych u źródła, m.in. przez prowadzenie eksploatacji z zastosowaniem odpowiedniego sprzętu technicznego, ograniczenie zakresu robót kamiennych i udostępniających, minimalizacje zanieczyszczenia pozapokładowego itp. 7. Według respondentów i ekspertów najważniejszym obszarem instytucjonalnym niezwiązanym z wytwarzaniem i przetwórstwem odpadów z górnictwa kamiennego jest: Stworzenie warunków prawnych i instytucjonalnych umożliwiających rozwój technologiczny branży oraz osiągnięcie celów strategicznych. Reasumując, należy stwierdzić, że przeprowadzone konsultacje społeczne potwierdziły sygnalizowaną przez ekspertów projektu Foresight OGWK pilną konieczność opracowania kompleksowego programu zagospodarowania odpadów pochodzących z górnictwa węgla kamiennego oraz stworzenia warunków prawnych i instytucjonalnych, umożliwiających rozwój technologiczny branży wydobywczej i przetwórczej, a także instrumentarium finansowego wspierającego inicjatywy technologiczne w zakresie zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego. BIBLIOGRAFIA 1. Baic I, Góralczyk S.: Foresight w zakresie priorytetowych i innowacyjnych technologii zagospodarowania odpadów pochodzących z górnictwa węgla kamiennego. Monografia Paliwo Bezpieczeństwo Środowisko, ITG KOMAG, Gliwice 2010. 2. Kudełko M., Kamiński J., Kaszyński P.: Foresight OGWK Metoda Delphi - raport z przeprowadzonej ankietyzacji. Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN Kraków, Kraków 2010 (praca niepublikowana). 3. Baic I., Góralczyk S.: Diagnoza stanu obecnego rozwoju technologii zagospodarowania odpadów pochodzących z górnictwa węgla kamiennego. Przegląd Górniczy Nr 5/2011.
Foresight OGWK... 23 4. Baic I. i in.: Ocena innowacyjności technologii zagospodarowania odpadów pochodzących z górnictwa węgla kamiennego metoda Delphi. Przegląd Górniczy Nr 5/2011. 5. Baic I. i in.: Foresight OGWK Analiza innowacyjności technologii zagospodarowania odpadów pochodzących z górnictwa węgla kamiennego z zastosowaniem metody Delphi. Rocznik Ochrona Środowiska Tom 13. Rok 2011, Środkowopomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska, Koszalin 2011. 6. Baic I. i in.: Technologie zagospodarowania odpadów z górnictwa węgla kamiennego diagnoza stanu aktualnego, ocena innowacyjności, analiza SWOT. Rocznik Ochrona Środowiska Tom 13. Rok 2011, Środkowopomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska, Koszalin 2011. 7. Wyniki konsultacji społecznych, opracowania własne, IMBiGS, Politechnika Śląska, AGH (prace niepublikowane), Katowice, Gliwice, Kraków 2011. Recenzent: Prof. dr hab. inż. Aleksander Lutyński Abstract The Institute of Mechanised Construction and Rock Mining in cooperation with the Department of Mineral Processing and Waste Utilization in Silesian University of Technology and Department of Opencast Mining in AGH University of Science and Technology in Cracow started in 2009 a project titled Foresight in priority and innovative technologies of hard coal mining waste managemen (Foresight OGWK). The major aim of the project is identification of leading technologies in mining waste management of primary meaning, as their development in next 20 years in Poland will be a priority as well as creating scenario of their development through applying systematized research methodology. Realization of the project, apart from choosing the best technologies and creating scenarios will also contribute to reaching other important aims such as: strengthening the R&D area potential, strengthening innovativeness and competitiveness of waste management enterprises and tightening cooperation between science sector and enterprises. The following paper presents detailed analysis of results gained in public consultations. The public consultations in the Foresight OGWK project involved filling by the respondents a questionnaire being a synthesis of current research results obtained with the following methods: Delphi, Cross-impact-matrix and AHP method. The questionnaire contains 6 essential questions related to: ranking strategic aims, ranking particular aims, innovativeness of economic use of hard coal mining waste, ranking criteria
24 I. Baic, B. Witkowska-Kita influencing the waste management technologies, ranking research and development works providing a progress of hard coal mining management technologies, ranking institutional areas not connected with management and recycling of hard coal mining waste as well as questions allowing to define the structure of tested respondents.