AUTOREFERAT 1. Imię i nazwisko: Grażyna Starak 2. Posiadane dyplomy: - wrzesień 1991: dyplom magistra filologii romańskiej Uniwersytetu Śląskiego. Praca magisterska pt. La notion de catharsis dans le théâtre d Antonin Artaud została napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. Aleksandra Abłamowicza. - październik 1999 : dyplom doktora nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa. Tytuł nadany uchwałą Rady Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego na podstawie rozprawy pt. Le langage de la scène dans le théâtre d Antonin Artaud napisanej pod kierunkiem Prof. dr hab. Michała Mrozowickiego. 3. Dotychczasowe zatrudnienie : 1.10.1991 14.02.2000 : asystent w Instytucie Języków Romańskich i Translatoryki (wtedy Instytucie Filologii Romańskiej) Uniwersytetu Śląskiego, 1997 1999: doktorantka, studia doktoranckie na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego, jednocześnie asystent na tymże wydziale, 15.02.2000 30.09.2012: adiunkt w Instytucie Języków Romańskich i Translatoryki Uniwersytetu Śląskiego, 1.10.2012 do chwili obecnej: starszy wykładowca w Instytucie Języków Romańskich i Translatoryki Uniwersytetu Śląskiego. 4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): monografia pt. A la recherche de l Autre. L œuvre dramatique de Bernard-Marie Koltès. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014, str. 238, oraz pozostały dorobek. Moje zainteresowanie teatrem rozpoczęło się jeszcze w czasie nauki w szkole średniej, kiedy na zajęciach z rytmiki i choreografii w Państwowej Szkole Muzycznej II stp. 1
miałam okazję zapoznać się z różnymi technikami ruchu, z metodą Dalcroze`a, Orffa, Suzuki, co zaowocowało później szczególną pasją do analizowania technik gry aktorskiej, posługiwania się ciałem, gestem, anatomią aktora. To zainteresowanie teatrem, głównie teatrem awangardowym, poszukującym, antropologią teatralną, pogłębiałam w czasie studiów filologicznych zakończonych pracą magisterską poświęconą twórczości francuskiego reformatora teatru Antonina Artauda, skupiającą się na pojęciu catharsis. Rozprawa doktorska z 1999 roku (Le langage de la scène dans le théâtre d Antonin Artaud) napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. Michała Mrozowickiego i rekomendowana do druku przez recenzentów (Prof. dr hab. Wiesława Malinowskiego i Prof. dr hab. Eleonorę Udalską) również dotyczy twórczości Antonina Artauda, stanowi pogłębione studium jego koncepcji teatru z nastawieniem na problem języka teatralnego. Praca jest próbą rekonstrukcji, głównie na podstawie pism teoretycznych poszukiwanego przez twórcę Teatru i jego Sobowtóra języka teatralnego, języka znaków, odmiennego od tradycyjnie pojmowanego języka sceny, oraz konfrontacji tych idei z praktyką. Słowo i jego inkantacyjna funkcja, gest, ciało, oddech, przestrzeń to podstawowe kategorie, których analiza doprowadziła do rozszyfrowania tajemnicy funkcjonowania i oddziaływania tego nowego języka teatru zaproponowanego przez Artauda. Część moich prac z tego okresu dotyczyła wpływu idei Artauda na teatr i późniejsze działania parateatralne Jerzego Grotowskiego, oraz inspiracji Eugenio Barby twórczością Grotowskiego. Duży wpływ na te zainteresowania miał mój udział w seminarium prowadzonym przez Eugenio Barbę w Paryżu, na Uniwersytecie Sorbonne Nouvelle. Dalszą konsekwencją mojego zainteresowania teatrem było odkrycie twórczości Bernarda-Marii Koltèsa, którego teatr na pozór tak odmienny od tego, co proponował Artaud, miał jednak dla mnie jakiś pierwiastek wspólny, który upatrywałam po pierwsze w specyficznym podejściu do słowa w teatrze, po drugie w metafizycznym wymiarze tego teatru, który podobnie jak u Artauda, choć różnymi środkami, dotyka człowieka w sposób tak przenikliwy, że nie pozostawia ani jednej komórki ciała i umysłu nietkniętej. Artaudowi chodziło o stworzenie poprzez teatr nowego człowieka, o jego zrewolucjonizowanie, Koltès chce tylko, aby odnalazł się on w swojej odmienności, aby zaakceptował odmienność Innego. Monografia A la recherche de l Autre. L œuvre dramatique de Beranrd-Marie Koltès ma na celu dogłębną analizę dzieła Koltèsa ze szczególnym uwzględnieniem tych wątków 2
tematycznych, które stanowią o oryginalności kształtowanej przez niego wizji świata, filozofii, etyki, moralności. W szerszej perspektywie przyczynia się do lepszego rozpoznania twórczości tego pisarza w aspekcie historycznego rozwoju dramatu w drugiej połowie XX-ego wieku we Francji, wyznacza jej właściwe miejsce wobec tak licznie rozwijających się w tym czasie tendencji i kierunków, stawia pytania o klasyfikację tego dzieła, czy można go umieścić w jakimś nurcie, czy pozostaje ono poza wszelkimi ramami i tworzy własną poetykę, tak w zakresie tematyki, jak i formy, języka. Próbuje wyjaśnić też fenomen związku Koltèsa z reżyserem Patrice`em Chéreau. Praca ta ma duże znaczenie zwłaszcza w Polsce, gdzie teatr Koltèsa jest wciąż niedostatecznie znany i nie ukazało się do tej pory żadne opracowanie jego twórczości o charakterze monograficznym. Jest to pierwsza tego typu monografia w Polsce, realizuje trzy najważniejsze zadania: - daje czytelnikowi ogólną wiedzę na temat autora, etapów jego twórczości, współpracy z reżyserami, sytuuje jego teatr w perspektywie czasowej i estetycznej, - analizuje twórczość Koltèsa na podstawie wybranych sztuk i pokazuje w jaki sposób naznaczyła ona dramaturgię lat 80. Analizie poddane zostały: konstrukcja postaci, przestrzeń, czas, tematyka, - skupiając się na wybranym problemie: kategoria Innego, pokazuje filozoficzny wymiar tego teatru i ścisły związek z rzeczywistością w jakiej jest tworzony, podkreślając jednocześnie jego otwartość, pewną zagadkowość i ciągłe zawieszenie w formułowaniu odpowiedzi na najważniejsze pytania o naturę człowieka. Praca ta, o charakterze pionierskim, jest ważna również dla czytelnika francuskiego, ponieważ podejmuje problem który, pomimo, że wydaje się być najistotniejszy dla twórczości Koltèsa, jest wręcz kwintesencją jego teatru problem Innego (l`autre) nie doczekał się do tej pory osobnego opracowania, jeśli się pojawia, to tylko przy okazji omawiania innych aspektów. Korpus pracy stanowią następujące sztuki: Dans la solitude des champs de coton, La Nuit juste avant les forêts, Combat de nègre et de chiens, Roberto Zucco, ale odwołania występują również do wszystkich pozostałych utworów, również tych nie będących sztukami teatralnymi, gdyż znajomość całości twórczości była niezbędna do zbudowania pełnej wizji świata i człowieka. Źródłem wiedzy oprócz istniejących we Francji 3
opracowań twórczości Koltèsa były również wywiady z reżyserami (m.in. z Patrice`em Chéreau), oraz aktorami pracującymi nad realizacjami sztuk Koltèsa, wywiady udzielane dość licznie przez samego autora, jego obszerna korespondencja, relacje brata François Koltèsa oraz Międzynarodowe Spotkania organizowane cyklicznie w Metz rodzinnym mieście dramatopisarza. Wybór akurat tych czterech sztuk jako podstawowego korpusu badań był jak najbardziej świadomy i przemyślany, po pierwsze dlatego, iż to w nich właśnie problem Innego jawi się w sposób najbardziej widoczny, przy czym za każdym razem mamy do czynienia z innym aspektem relacji Ja Inny, Obcy, z inną interpretacją Innego. Kolejnym elementem, który wpłynął na taki wybór był fakt, iż właśnie począwszy od sztuki La nuit juste avant les forêts (pierwszej analizowanej w mojej pracy), pierwszej w pełni uznanej przez samego autora, która stanowi wyraźne odcięcie się od wszystkich tekstów ją poprzedzających, Koltès zaczął podkreślać w swojej twórczości zainteresowanie problematyką Innego. Wybrane przeze mnie sztuki tworzą pewną ramę, którą zamyka Roberto Zucco ostatnia sztuka Koltèsa będąca swoistym testamentem teatralnym, estetycznym, życiowym, syntezą całej pracy dramatopisarskiej, odbijającą w postaci Roberto Zucco niczym w zwierciadle (sobowtórze samego autora) całą życiową drogę zakończoną niezwykłym marszem ku słońcu, ku śmierci. Dwie środkowe sztuki pokazują różnorodność inwencji twórczej zarówno pod względem konstrukcji dzieł jak i tematyki. Combat de nègre et de chiens jest sztuką, która zainicjowała współpracę z Patrice`em Chéreau, a więc stanowi ważny etap ewolucji dramatopisarskiej Koltèsa, natomiast Dans la solitude des champs de coton najbardziej emblematyczna ze wszystkich sztuk skupia w sobie jak w soczewce całą koltèsowską filozofię na temat relacji międzyludzkich we współczesnym świecie. Praca została podzielona na dwie części składające się z rozdziałów, zaopatrzona w bibliografię, indeks nazwisk oraz streszczenie w j. polskim i angielskim. Poniżej przedstawiam spis treści pracy: Avant-propos Première partie : Koltès et son œuvre Tradition et héritage Itinéraire de Metz à Paris et ailleurs 4
Retour du personnage théâtral Espace temps, lumière obscurité Deuxième partie : Différents aspects de l Autre A l origine, il était la Solitude L Autre «comme un ange au milieu de ce bordel» La présence troublante de l Autre L Autre vendeur d illusions L Autre. Vers une mort solaire En guise de conclusion Bibliographie Index des noms de personnes Streszczenie Summary Twórczość Bernarda-Marii Koltèsa zainteresowała mnie ze względu na niezwykle aktualny wymiar jej filozoficznego ujęcia świata. Pomimo tego, iż od śmierci autora minęło już przeszło dwadzieścia pięć lat, obraz rzeczywistości pokazany w jego teatrze jest wciąż aktualny, a w obliczu przemian społeczno-kulturowych, jakie dokonały się w tym czasie, i wciąż dokonują, można by rzec, iż stał się jeszcze bardziej aktualny. Głos Koltèsa można traktować wręcz jako trafną diagnozę sytuacji człowieka w świecie już XXI wieku. Tym bardziej dziwi fakt, iż teatr ten jest tak mało znany w Polsce. Poza filozoficzno-etycznym przesłaniem dzieła Koltèsa ważne było dla mnie pokazanie go jako, w pewnym sensie, zjawiska przełomowego w historii teatru XX wieku. Już samo zatytułowanie Antologii dramatopisarzy francuskojęzycznych po roku 1950, autorstwa Azamy, Od Godota do Zucco, i zestawienie tych dwóch postaci pokazuje jaką rolę ich autorzy odegrali w rozwoju dramatopisarstwa drugiej połowy XX wieku. Zależało mi na pokazaniu Koltèsa jako autora umiejętnie łączącego tradycję z nowatorstwem, czerpanie ze źródeł (teatr klasyczny francuski, wielcy tragicy greccy, teatr 5
elżbietański, dialog filozoficzny w stylu Diderota) ze współczesnymi formami wypowiedzi (soliloquium, quasi-monolog). Zależało mi na pokazaniu Koltèsa naszych czasów, ale również zapowiadającego jakąś przyszłą epokę w rozwoju dramatu. Krótkie przypomnienie najważniejszych kierunków w historii teatru XX wieku wydawało się niezbędne dla prawidłowego usytuowania jego twórczości, która oczywiście nie powstawała w próżni, tylko wyrastała z określonej tradycji, odzwierciedlała pewne tendencje przekraczając je jednocześnie i proponując nowe rozwiązania, które już za życia autora znalazły kontynuatorów, by nie rzec naśladowców ( Serge Kribus, Jean-Luc Lagarce). Zadaniem pierwszego rozdziału pierwszej części pracy było właśnie ukazanie Koltèsa jako kontynuatora pewnych nowych kierunków pojawiających się w teatrze drugiej połowy XX wieku i zarazem prekursora. Drugi rozdział tejże części oprowadza czytelnika po miejscach, które formowały wyobraźnię pisarską Koltèsa, które nie tylko pokazują jego rozwój, ewolucję, ale są integralną częścią kształtującej się osobowości Koltèsa człowieka i dramatopisarza. Wśród tych miejsc szczególną rolę odegrało Metz rodzinne miasto, a zaraz potem Paryż, Nowy Jork i kraje afrykańskie. W pracy wielokrotnie podkreślona została rola przestrzeni ujmowana w sposób dosłowny i metaforyczny, jako miejsce bycia, dziania się, ale również jako scena (plateau de théâtre), którą aktorzy chcą jak najszybciej opuścić w poszukiwaniu prawdziwego życia, bądź jako, co w przypadku Koltèsa bardzo ważne, pierwsza inspiracja, zalążek dramatu spotkanie postaci który w innej przestrzeni i w innym czasie nigdy by się nie wydarzył. Przestrzeń, ściśle powiązana z czasem (ten związek został omówiony w czwartym rozdziale pierwszej części pracy), stanowi podstawę, na której opiera się koltèsowska filozofia na temat Innego (l`autre). W pierwszej części pracy znalazł się jeszcze rozdział poświęcony postaci teatralnej. Postać to, obok przestrzeni i czasu, kolejna kategoria świata przedstawionego w utworach Koltèsa, fundamentalna dla interesującego mnie zagadnienia. Aby móc uczynić postać kategorią badania filozofii Koltèsa należało najpierw pokazać w jaki sposób zmienił się jej status w teatrze Koltèsa, w jaki sposób autor przywrócił wiarę w sens istnienia postaci, opowiadania jej historii, po tym jak ogłoszono jej upadek, rozpad w wyniku głębokiego kryzysu, w jakim się znalazła (Robert 6
Abirached). Ważne w tym rozdziale jest zwrócenie uwagi na obecność postaci czarnoskórych, ich rolę i znaczenie w teatrze Koltèsa. Każdy z czterech rozdziałów, poprzedzonych wstępem, drugiej, zasadniczej części pracy przenosi czytelnika w cztery odmienne światy, w których zmagać się on będzie z obecnością Innego, bądź z jej brakiem. Analiza wybranych sztuk, w której pomocne okazało się odwołanie do Jacques`a Lacana oraz Emmanuela Lévinasa, utwierdziła mnie w przekonaniu, iż punktem wyjścia i celem całej twórczości Koltèsa jest uchwycenie i pokazanie gatunku ludzkiego w jego odmienności, różnorodności, oraz refleksja nad naszym stosunkiem do tej odmienności. Stawiane przez autora Roberto Zucco, nierzadko trudne pytania dotyczące kondycji człowieka we współczesnym świecie, jego relacji z drugim człowiekiem, z Innym, głęboko skrywanych, często nieuświadomionych pragnień, lęków, tęsknot, pozwalają odkryć obraz współczesnego człowieka, obnażyć, czasami z niezwykłą wręcz brutalnością wszystko to, co głęboko ukryte, zapomniane, wyparte. Teatr Koltèsa to z pewnością ważny głos, który powinien być słyszalny również w Polsce, w toczącej się dzisiaj dyskusji na temat humanistycznych wartości, na temat naszego człowieczeństwa. Ten tak istotny aspekt twórczości Koltèsa nie doczekał się do tej pory osobnego opracowania, dlatego moja rozprawa stanowi ważny wkład w badanie twórczości autora W samotności pól bawełnianych. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć: Pozostałe osiągnięcia naukowe: inne monografie, artykuły, tłumaczenia oraz udział w konferencjach: Przed uzyskaniem stopnia doktora, opublikowałam pięć artykułów, z czego trzy w czasopismach krajowych i dwa w zagranicznych (Francja, Turcja). W tym czasie brałam również udział w pracach nad III tomem Antologii O dramacie. Od Sartre`a do Mrożka. Poetyki, Manifesty, Komentarze, pod redakcją prof. Eleonory Udalskiej, gdzie, wspólnie z prof. Małgorzatą Sugierą, opracowywałam część dotyczącą autorów francuskich (prace dotyczyły też tłumaczenia tekstów Ghelderode, Ionesco, Geneta, Adamova). Antologia została opublikowana w roku 1997. Spośród 24 prac, które ukazały się drukiem 18 zostało opublikowanych w czasopismach krajowych recenzowanych (miejsca wydania: Warszawa, Gdańsk, Opole, Piotrków Trybunalski, Katowice) oraz w periodykach z Listy czasopism punktowanych 7
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Romanica Silesiana). Pozostałe ukazały się w czasopismach zagranicznych recenzowanych (miejsca wydania: Paryż, Valenciennes, Evora, Brno czasopismo Etudes Romanes de Brno znajduje się na liście ERIH, Ankara czasopismo tureckie Frankofoni jest cytowane w indeksie MLA (Modern Language Association of America). Pełną listę publikacji przedstawiam w załączniku. Wszystkie opublikowane dotychczas artykuły są poświęcone teatrowi, można je podzielić na kilka kategorii tematycznych. Pierwsza dotyczy różnych aspektów twórczości Antonina Artauda, m.in. wpływu jego idei na teatr europejski lat 60, 70 (P. Brook J. Grotowski), roli przestrzeni i gestu w teatrze. Kolejna kategoria skupia artykuły poświęcone problematyce zacierania się granic pomiędzy gatunkami w teatrze. Moje zainteresowanie teatrem wychodzi poza obszar Francji, dotyczy też teatru polskiego (Jerzy Grotowski, teatr Gardzienice ) oraz inspiracji europejskich twórców teatrem Wschodu. Jednak najobszerniejsza część publikacji dotyczy twórczości Bernarda-Marii Koltèsa. Jestem również autorką monografii pt. Le langage théâtral d`antonin Artaud opublikowanej w 2000 r. przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, opartej w dużej części na tekście rozprawy doktorskiej. W czasie mojej pracy naukowej brałam udział w licznych konferencjach i sympozjach krajowych i zagranicznych, m.in. we Francji (Université de Valenciennes et du Hainaut- Cambrésis, Faculté des Lettres et le Centre d`analyse du Message Littéraire et Artistique), w Portugalii (IV Congresso Internacional da Associação Portuguesa de Literatura Comparada oraz Faculté des Lettres de l`université de Porto), W Tunezji (Institut Supérieur des Sciences Humaines de Tunis), w Republice Czeskiej (Uniwersytet Masaryka w Brnie). Uczestniczyłam nie tylko w konferencjach literaturoznawczych romanistycznych, ale również w konferencjach teatrologicznych organizowanych przez Instytut Nauk o Kulturze UŚ, Zakład Teatru i Dramatu. Od początku mojej pracy naukowej łączę działalność romanisty literaturoznawcy z działalnością romanisty teatrologa. Obecnie pracuję nad drugim, poszerzonym wydaniem III tomu O dramacie, gdzie opracowuję część dotyczącą współczesnego dramatu francuskiego (Jean-Luc Lagarce, Joël Pommerat, Jean-Michel Ribes, Noëlle Renaude). Aktualnie prowadzone przeze mnie prace mają na celu rozpowszechnienie w Polsce twórczości współczesnych dramatopisarzy francuskich (XXI w). 8
Udział w projektach badawczych: W latach 2009-2011 byłam kierownikiem indywidualnego grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (nr grantu: N N103 022537). Dotyczył on analizy tematycznej i formalnej twórczości dramaturgicznej Bernarda-Marii Koltèsa i przyczynił się w znacznej mierze do powstania monografii A la recherche de l`autre w jej ostatecznym kształcie. W czerwcu 2012 projekt, przedstawiony w formie wydruku komputerowego, uzyskał akceptację od Narodowego Centrum Nauki pod względem merytorycznym i finansowym. Doświadczenia naukowe: W trakcie mojej pracy naukowej byłam kilkakrotnie stypendystką rządu francuskiego i Ambasady Francuskiej, co pomogło mi w zebraniu materiału badawczego niezbędnego do napisania zarówno pracy doktorskiej jak i rozprawy habilitacyjnej. Pobyty w Paryżu umożliwiły uczestnictwo w spektaklach teatralnych, nawiązanie kontaktu z teatrologami, badaczami twórczości Antonina Artauda (prof. Monique Borie specjalistka twórczości A. Artauda), Bernarda-Marii Koltèsa (stypendium na zaproszenie prof. Anne-Françoise Benhamou, ówczesnej dyrektorki Institut de Recherches en Etudes Théâtrales na Uniwersytecie Paris III, Sorbonne Nouvelle). Natomiast uzyskanie w/w grantu pozwoliło mi na dwukrotne odbycie kwerendy bibliotecznej w Paryżu (w 2010 i 2011 roku). 1995 trzymiesięczne stypendium w Paryżu (Paris III, Sorbonne Nouvelle) 1997 dwumiesięczne stypendium w Paryżu (Paris III, Sorbonne Nouvelle) 1999 miesięczne stypendium w Paryżu (Paris III, Sorbonne Nouvelle) 2003 miesięczne stypendium w Paryżu (Paris III, Sorbonne Nouvelle) 2006 miesięczne stypendium w Paryżu (Paris XIII, Paris-Nord ) 2007 wygłoszenie cyklu wykładów na temat współczesnego teatru francuskiego na Portugalskim Uniwersytecie Katolickim w Lizbonie. 9