OPINIA DOKONUJĄCA OCENY ROZWIĄZAŃ PRAWNYCH ZAWARTYCH W PROJEKCIE MOS-T W PRZYSZŁOŚĆ

OPINIA DOKONUJĄCA OCENY ROZWIĄZAŃ PRAWNYCH ZAWARTYCH W PROJEKCIE MOS-T W PRZYSZŁOŚĆ M ł o d z i e ż o w y O ś r o d e k S o c j o t e r a p i i w U s t c e I z b a R z e m i o s ł a i P r z e d s i ę b i o r c z o ś c i P o m o r z a Ś r o d k o w e g o w S ł u p s k u Program MOS-t MOS-t w przyszłość. Wypracowanie nowych form aktywizacji zawodowej dla wychowanków Młodzieżowych Ośrodków Socjoterapii. U S T K A 2 0 1 3

Copyright by Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii w Ustce, ul. Wróblewskiego 5 76 270 Ustka tel. 59 814 40 49, fax 59 814 74 61 www.mos.ustka.pl Opinia prawna opracowana została w ramach projektu MOS-T w przyszłość. Wypracowanie nowych form aktywizacji zawodowej dla wychowanków Młodzieżowych Ośrodków Socjoterapii dofinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich, Działanie 6.1 Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie realizowanego przez Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii w Ustce 2

Wstęp Przedmiotem niniejszej opinii jest ocena rozwiązań prawnych zaproponowanych w projekcie Program MOS-T w przyszłość. Wypracowanie nowych form aktywizacji zawodowej dla wychowanków Młodzieżowych Ośrodków Socjoterapii, współfinansowanym ze środków Unii Europejskiej, Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013, Priorytet VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich, Działanie 6.1 Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie, realizowanego przez Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii w Ustce. Głównym celem projektu jest wypracowanie narzędzi, które ułatwią absolwentom Młodzieżowych Ośrodków Socjoterapii funkcjonowanie na rynku pracy. I. MŁODZIEŻOWY OŚRODEK SOCJOTERAPII INSTYTUCJA POLSKIEGO SYSTEMU OŚWIATY Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii, zwane dalej MOS, funkcjonują poza ściśle rozumianym systemem szkolnym, a ich działalność ma służyć zaspokojeniu szeroko rozumianych potrzeb edukacyjnych tych dzieci i młodzieży, których dysfunkcje społeczne uniemożliwiają uczestnictwo w zajęciach prowadzonych w szkołach ogólnodostępnych. Do ich podstawowych zadań należy eliminowanie przyczyn i przejawów zaburzeń zachowania oraz przygotowanie wychowanków do życia zgodnego z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi. W skład MOS powinna wchodzić szkoła specjalna: podstawowa, gimnazjum lub szkoła ponadgimnazjalna. Zadania MOS są realizowane przez organizowanie zajęć dydaktycznych, profilaktycznowychowawczych, terapeutycznych i resocjalizacyjnych umożliwiających nabywanie umiejętności życiowych ułatwiających prawidłowe funkcjonowanie w środowisku rodzinnym i społecznym, pomoc w planowaniu kariery edukacyjnej i zawodowej, z uwzględnieniem możliwości i zainteresowań wychowanków oraz działania wspierające rodziców. II. ZAŁOŻENIA PROGRAMU MOS-T Program MOS-T w przyszłość, ma na celu znaczne poszerzenie oferty w planowaniu dalszej kariery zawodowej i edukacyjnej podopiecznych MOS. Autorzy projektu opierając się na swoich dotychczasowych doświadczeniach zawodowych oraz przeprowadzonych badaniach, których wyniki zostały zaprezentowane w Raporcie MOS-T wskazują, że wychowankowie MOS po ukończeniu nauki w ośrodku socjoterapeutycznym w większości przypadków nie podejmują dalszej nauki lub po jej podjęciu nie kończą jej i tym samym stanowią istotną grupę ryzyka jeśli chodzi o adaptację na rynku pracy. Tym samym znajdują się w kategorii osób zagrożonych wykluczeniem społecznym z powodu bezrobocia, ubóstwa oraz potencjalnym wejściem na drogę zachowań antyspołecznych. Brak przygotowania zawodowego oraz właściwego stosunku do pracy i jednocześnie niski poziom wiedzy 3

ogólnej - właściwie uniemożliwiają im efektywne wejście na rynek pracy i skazują na pozostanie w grupie społecznie problemowej. Projekt Program MOS-T w przyszłość jest skierowany do wychowanków uczących się w ostatniej klasie gimnazjum specjalnego przy MOS. Przy czym ostatni rok nauki oznacza tu zarówno uczniów klas III jak i wychowanków kończących 18 rok życia, którzy według prawa kończą obowiązek szkolny. Powodem objęcia działaniami tej grupy jest ryzyko poszerzającego się tu zjawiska degradacji społecznej oraz dylemat wyboru dalszej ścieżki edukacyjnej oraz życiowej, przed którym stają absolwenci MOS. Na potrzeby niniejszej opinii tylko informacyjnie należy wspomnieć, że Program MOS-T w przyszłość składa się z dwóch modułów: Treningu Alternatyw Życiowych, który jest programem identyfikującym i rozwijającym potencjał młodych ludzi dla ich sukcesu w przyszłości, na drodze kontynuacji kariery edukacyjnej lub zawodowej (jego realizacja nie wymaga zmian w obowiązującym systemie prawnym) oraz Programu Szkolenia Zawodowego z Przyuczeniem do Wykonywania Pracy Asystent w zawodzie. Zaproponowane w projekcie Szkolenie Zawodowe z Przyuczeniem do Wykonywania Pracy Asystenta w zawodzie... jest dedykowane młodzieży realizującej cykl kształcenia ogólnego na poziomie gimnazjum i ma przygotować wychowanków MOS do zdobycia kwalifikacji na Pierwszym Poziomie Krajowych Ram Kwalifikacyjnych, zwanych dalej KRK. Szkolenie Zawodowe jest próbą aplikacji koncepcji KRK do specyficznej sytuacji edukacyjnej grupy pominiętej w obecnie funkcjonującym w Polsce systemie edukacji zawodowej. Przedstawiona w Programie MOS-T w przyszłość koncepcja Szkolenia Zawodowego bazuje na dualnym modelu kształcenia zawodowego polegającym na praktycznej nauce zawodu w zakładzie rzemieślniczym i równoległej nauce szkolnej w gimnazjum. Proponuje się by Szkolenie Zawodowe odbywało się w cyklu 10- miesięcznym, co według autorów pozwoli na równomierny rozwój potencjału zawodowego i osobistego uczestnika zgodnie z szeroką koncepcją kompetencji zawodowych: czyli wyposaży wychowanka MOS w niezbędną wiedzę zawodową, odpowiednie umiejętności oraz pomoże wykształcić w nim pożądane postawy w pracy. Przewiduje się, że po odbyciu 10-miesięcznego przyuczenia do pracy jego uczestnik przystąpi do egzaminu sprawdzającego według standardów opracowanych dla przyuczenia do wykonywania danego zawodu (na poziomie wymagań zawodowych dla asystenta w danym zawodzie) przed Komisją Egzaminacyjną powołaną przez Izbę Rzemieślniczą. Zdany egzamin będzie jednocześnie stanowił przygotowanie do wejścia na I poziom KRK. Absolwent będzie miał otwartą dalszą ścieżkę kariery - zarówno edukacyjnej jak i zawodowej oraz możliwość zdobywania kolejnych poziomów KRK. W ocenie przygotowującego niniejszą opinię, Program MOS-T w przyszłość zawiera dobrze przemyślane i całościowo opracowane propozycje rozwiązań, których wdrożenie przyczyni się do lepszego startu w dorosłe życie wychowanków MOS opuszczających mury placówki. 4

III.OCENA OBOWIĄZUJĄCEGO STANU PRAWNEGO POD KĄTEM MOŻLIWOŚCI WDROŻENIA PROGRAMU MOS-T 1. Zakres aktów normatywnych poddanych analizie. W pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie, czy wdrożenie Programu MOS-T w przyszłość może nastąpić w ramach obowiązującego prawa, czy też niezbędne są jego zmiany? A jeżeli tak to jakie? Mając na uwadze powyższe dokonano analizy aktów normatywnych o podstawowym znaczeniu w interesującym nas zakresie (zarówno ustaw, jak i aktów o charakterze wykonawczym). I były to: 1) ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.); 2) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.); 3) ustawa z dnia 23 marca 1989 r. o rzemiośle (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 979, z późn. zm.); 4) ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz. 1001, z późn. zm.); 5) rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz. U. Nr 60, poz. 278, z późn. zm.); 6) rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum, oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum (Dz. U. Nr 214, poz. 1808); 7) rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 grudnia 2010 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz. U. Nr 244, poz. 1629); 8) rozporządzenie Ministra edukacji Narodowej z dnia 11 stycznia 2012 r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych (Dz. U. 2012 r. poz. 186 i poz. 1152); 9) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. 2012 poz. 204); 10) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 maja 2011 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach (Dz. U. Nr 109, poz. 631); 11) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz ośrodkach (Dz. U. Nr 228, poz. 1498 oraz z 2012 r. poz. 981); 12) rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 26 kwietnia 2007 r. w sprawie refundowania ze środków Funduszu Pracy wynagrodzeń wypłaconych młodocianym pracownikom (Dz. U. Nr 77, poz. 518, z późn. zm.); 5

13) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. 2012 r. poz. 977); 14) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach (Dz. U. z 2012 poz.184) 15) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 września 2012 r. w sprawie egzaminu czeladniczego, egzaminu mistrzowskiego oraz egzaminu sprawdzającego, przeprowadzanych przez komisje egzaminacyjne izb rzemieślniczych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1117). 2.1. Organizacja i zadania młodzieżowego ośrodka socjoterapii w świetle ustawy o systemie oświaty. Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty w skład systemu oświaty wchodzą m.in. MOS przeznaczone dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania. Przy czym przez naukę można również tutaj rozumieć m.in. kształtowanie u uczniów postaw przedsiębiorczości sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu gospodarczym, czy przygotowywanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia (art. 1 pkt 13a i 14 ustawy). Zakładanie i prowadzenie MOS należy do zadań własnych powiatu, a zapewnienie kształcenia, wychowania i opieki, w tym profilaktyki społecznej w tej placówce jest zadaniem oświatowym powiatu. Zadaniem oświatowym powiatu jest także zapewnienie warunków prowadzenia kwalifikacyjnych kursów zawodowych w szkołach i placówkach prowadzonych przez powiat, tj. również w MOS (art. 5 ust 5a i art. 5a ust. 2 i 2b ustawy). Przy czym przez kwalifikacyjny kurs zawodowy należy rozumieć kurs, którego program nauczania uwzględnia podstawę programową kształcenia w zawodach, w zakresie jednej kwalifikacji, którego ukończenie umożliwia przystąpienie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie w zakresie tej kwalifikacji. Zgodnie z art. 5 ust. 3 ustawy środki niezbędne na realizację powyższych zadań oświatowych zagwarantowane są w dochodach jednostek samorządu terytorialnego. Przytoczenie powyższych rozwiązań prawnych obowiązujących na gruncie ustawy o systemie oświaty pozwala na stwierdzenie, że w ramach istniejących przepisów są podstawy prawne do pewnych modyfikacji zadań dotychczas realizowanych przez MOS, których źródło finansowania ustawa już określa. Tym samym wdrożenie Programu MOS-T w przyszłość nie spowoduje dodatkowych skutków finansowych dla jednostek samorządu terytorialnego, a jedynie pewne przesunięcia wydatków w ramach posiadanego budżetu. 2.2. Praktyczna nauka zawodu w rozumieniu ustawy o systemie oświaty. Ustawa o systemie oświaty określa także zasady odbywania praktycznej nauki zawodu, ale te przepisy, w celu ich właściwego zrozumienia powinny być interpretowane łącznie z odpowiednimi przepisami Kodeksu pracy oraz aktów do niego wykonawczych. Zgodnie z art. 70 ust. 1 ustawy o systemie oświaty praktyczna nauka zawodu może odbywać się w placówkach kształcenia ustawicznego, placówkach kształcenia praktycznego, warsztatach szkolnych, u pracodawców, a 6

także w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Praktyczna nauka zawodu odbywa się w ww. podmiotach na podstawie umowy zawartej pomiędzy szkołą a tym podmiotem. Umowa powinna określać w szczególności sposób ponoszenia kosztów realizowania praktycznej nauki zawodu. Jednocześnie minister właściwy do spraw oświaty w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy został upoważniony do określenia, w drodze rozporządzenia, warunków i trybu organizowania praktycznej nauki zawodu w podmiotach wskazanych wyżej, szczegółowej treści umowy zawieranej między szkołą a tym podmiotem, a także kwalifikacji wymaganych od osób prowadzących praktyczną naukę zawodu. Przytoczone wyżej przepisy mają odpowiednie zastosowanie do młodocianych pracowników odbywających praktyczną naukę zawodu w ramach odbywania przygotowania zawodowego na zasadach określonych w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania. To właśnie do rozwiązań zawartych w tym rozporządzeniu odwołuje się Program MOS-T w przyszłość. 2.3. Dofinansowanie kosztów kształcenia w świetle ustawy o systemie oświaty. Z punktu widzenia rzemieślników chcących wziąć udział w Programie niezmiernie istotne są kwestie ewentualnego wsparcia finansowego (potwierdzają to badania przeprowadzone przez autorów projektu). Dlatego też wydaje się, że przyjęcie za podstawę realizacji Programu rozwiązań dotyczących odbywania przygotowania zawodowego, a zwłaszcza jednej z jego form, czyli przyuczenia do wykonywania określonej pracy pozwoli również na spełnienie oczekiwań finansowych rzemieślników. Zgodnie bowiem z art. 70b ustawy o systemie oświaty pracodawcom, którzy zawarli z młodocianymi pracownikami umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego, przysługuje dofinansowanie kosztów kształcenia, jeżeli pracodawca lub osoba prowadząca zakład w imieniu pracodawcy albo osoba zatrudniona u pracodawcy posiada kwalifikacje wymagane do prowadzenia przygotowania zawodowego młodocianych określone w przepisach w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania. Ponadto warunkiem niezbędnym do dofinansowania jest to, by młodociany pracownik ukończył przyuczenie do wykonywania określonej pracy i zdał egzamin, zgodnie z ww. przepisem. Przepisy ust. 2 w art. 70b ustawy określają, że w przypadku przyuczenia do wykonywania określonej pracy kwota dofinansowania wynosi 254 zł za każdy pełny miesiąc kształcenia (kwota ta jest waloryzowana wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, jeżeli wskaźnik ten w okresie od roku kalendarzowego, w którym przeprowadzona była ostatnio waloryzacja, wynosi co najmniej 105 %). Dofinansowanie jest przyznawane na wniosek pracodawcy złożony w terminie 3 miesięcy od dnia zdania przez młodocianego pracownika egzaminu sprawdzającego. Dofinansowanie to jest finansowane ze środków Funduszu Pracy. Z tego punktu widzenia realizacja Programu MOS-T w przyszłość nie wymagałaby zmian w ustawie o systemie oświaty. 7

2.4. Wnioski. Reasumując powyższe należy stwierdzić, że przepisy ustawy o systemie oświaty nie zakazują takiej modyfikacji zadań MOS, które polegałyby na przyuczaniu, wychowanków tej placówki będących jednocześnie uczniami gimnazjum, do wykonywania określonej pracy, w rozumieniu przepisów o przygotowaniu zawodowym młodocianych. Tym samym w ocenie sporządzającego niniejszą opinię dokonanie odpowiedniej interpretacji obowiązujących przepisów tej ustawy, jest wystarczające do uznania, że realizacja Programu może odbywać się na gruncie obecnie obowiązującej ustawy (co nie zmienia faktu, że pewne zmiany legislacyjne na poziomie aktów wykonawczych do ustawy o systemie oświaty są niezbędne, o czym będzie mowa niżej). Niemniej jednak przepisów zezwalających na zatrudnianie uczniów gimnazjum należy poszukiwać poza ustawą o systemie oświaty. Te kwestie regulowane są w dziale dziewiątym Kodeksu pracy. 3.1. Zatrudnianie młodocianego w świetle Kodeksu pracy. Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy młodocianym jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 lat. Kodeks zabrania zatrudniać osoby, które nie ukończyły 16 lat. Kodeks pracy zezwala ponadto, co do zasady, na zatrudnianie młodocianych, którzy ukończyli co najmniej gimnazjum i przedstawią świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża ich zdrowiu. Młodociany, który nie posiada kwalifikacji zawodowych może być zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego. Szczegółowe zasady i warunki odbywania przygotowania zawodowego przekazano do uregulowania Radzie Ministrów, w drodze rozporządzenia. Wyżej wspomniano, że Kodeks pracy zezwala na zatrudnianie młodocianych, którzy ukończyli gimnazjum, jednakże ustawodawca upoważnił Ministra Pracy i Polityki Społecznej w porozumieniu z Ministrem Edukacji Narodowej do określenia, w drodze rozporządzenia, przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne m. in.: zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum oraz zatrudnianie osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum. Z młodocianym zawierana jest umowa o pracę jedynie w celu przygotowania zawodowego. Umowa taka powinna w szczególności określać rodzaj przygotowania zawodowego (nauka zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy), czas trwania i miejsce odbywania przygotowania zawodowego, sposób dokształcania teoretycznego (uzupełnianie wykształcenia ogólnego) oraz wysokość wynagrodzenia. Równolegle z przygotowaniem zawodowym pracownik młodociany jest obowiązany dokształcać się do ukończenia 18 lat. W szczególności powinien dokształcać się w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum, jeżeli szkoły takiej nie ukończył. Pracodawca jest jednocześnie obowiązany zwolnić młodocianego od pracy na czas potrzebny do wzięcia udziału w zajęciach szkolnych w związku z dokształcaniem się. Kodeks pracy określił ponadto, że jeżeli młodociany nie ukończył przygotowania zawodowego przed osiągnięciem 18 lat, obowiązek dokształcania się odpowiednio w szkole podstawowej, gimnazjum lub szkole ponadgimnazjalnej, może być przedłużony do czasu ukończenia przygotowania zawodowego. Przepisy Kodeksu pracy regulują też wymiar czasu pracy młodocianego, który nie może przekraczać 8 godzin na dobę. Do czasu pracy młodocianego wlicza się czas nauki w wymiarze wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych, bez względu na to, czy odbywa się ona w godzinach pracy. Bardzo istotny z punktu widzenia 8

możliwości wdrożenia Programu MOS-T w przyszłość jest też przepis art. 206 Kodeksu pracy, który stanowi, że przepisy działu dziewiątego, mają odpowiednie zastosowanie do młodocianych zatrudnionych na podstawie umowy o przygotowanie zawodowe u pracodawców będących rzemieślnikami. 3.2. Realizacja Programu MOS-T w przyszłość w świetle Kodeksu pracy. Przytoczone wyżej przepisy Kodeksu pracy pozwalają na dokonanie wstępnej oceny, według której jednoczesna nauka w gimnazjum oraz zatrudnienie u pracodawcy, w tym u rzemieślnika w celu przygotowania zawodowego (przyuczenia do wykonywania określonej pracy) jest możliwe. Na taką interpretację wpływają następujące okoliczności: 1) wolno zatrudniać osoby, które ukończyły 16 lat (młodociany); 2) młodociany, który nie posiada kwalifikacji zawodowych może być zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego (przyuczenia do wykonywania określonej pracy); 3) wyjątkowo (zgodnie z przepisami Ministra Pracy i Polityki Społecznej) można zatrudniać młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum; 4) pracownik młodociany ma obowiązek dokształcania się, w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum do ukończenia 18 lat; 5) młodocianemu, który nie ukończył przygotowania zawodowego (przyuczenia do wykonywania określonej pracy) przed osiągnięciem 18 lat, można przedłużyć obowiązek dokształcania się w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum do czasu ukończenia przygotowania zawodowego. Przyrównując powyższe okoliczności z przyjętymi założeniami Programu MOS-T w przyszłość można stwierdzić, że nie naruszają one kanonów określonych w Kodeksie pracy, ponieważ: 1) Programem będą objęci wychowankowie, którzy ukończyli 16 lat, uczący się w ostatniej klasie gimnazjum specjalnego przy MOS. Przy czym ostatni rok nauki oznaczać będzie zarówno uczniów klas III jak i wychowanków kończących 18 lat, którzy według prawa kończą obowiązek szkolny; 2) objęcie wychowanków MOS Szkoleniem Zawodowym będzie tak naprawdę przyuczeniem do wykonywania określonej pracy odbywanym na podstawie stosownej umowy o pracę; 3) Szkolenie Zawodowe oparte zostało na funkcjonującym w prawie pracy dualnym modelu kształcenia zawodowego polegającym na praktycznej nauce zawodu w zakładzie rzemieślniczym i równoległej nauce szkolnej w gimnazjum. Zestawienie celów Programu z obowiązującymi przepisami Kodeksu pracy pozwala uznać, że jego realizacja nie naruszy postanowień działu dziewiątego tego Kodeksu. 9

4.1. Dopuszczalność jednoczesnego pobierania nauki w gimnazjum i przygotowania zawodowego odbywanego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy. W związku z powyższymi wnioskami ogólnymi dot. dopuszczalności jednoczesnego zatrudnienia młodocianych w celu przygotowania zawodowego odbywanego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy i pobierania nauki na poziomie gimnazjum należy dokonać szczegółowej analizy przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum. Otóż zgodnie z 1 ust. 1 rozporządzenia z młodocianym, który nie ukończył gimnazjum, może być, na wniosek jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna, zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, jeżeli został on przyjęty do oddziału przysposabiającego do pracy utworzonego w gimnazjum oraz uzyskał pozytywną opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej albo uzyskał zezwolenie dyrektora gimnazjum, w którego obwodzie mieszka, na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą oraz uzyskał pozytywną opinię, o której mowa wyżej. Przytoczony wyżej przepis wskazuje jednoznacznie, że młodociany będąc jednocześnie uczniem gimnazjum może zawrzeć z pracodawcą umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy. Aby tak się stało, niezbędne jest spełnienie trzech warunków: 1) stosowny wniosek przedstawiciela ustawowego lub opiekuna; 2) pozytywna opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej; 3) nauka w gimnazjum z oddziałem przysposabiającym do pracy. Tylko na marginesie niniejszej sprawy należy wspomnieć, że pozostałe przepisy ww. rozporządzenia nie mają znaczenia dla rozpatrywanej sprawy, ponieważ nie dotyczą uczniów gimnazjum. 4.2. Gimnazjum z oddziałem przysposabiającym do pracy. Przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz ośrodkach, zezwalają obecnie na organizowanie szkół specjalnych przysposabiających do pracy jedynie dla młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi. MOS funkcjonujące (według stanu na dzień 31 marca 2012 r.) w Polsce są przeznaczone w przeważającej liczbie dla dzieci i młodzieży w normie intelektualnej. Istnieje też kilka ośrodków dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem lekkim: Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii dla dziewcząt w normie intelektualnej 5; Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii dla chłopców w normie intelektualnej 27; Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii koedukacyjne dla dzieci i młodzieży w normie intelektualnej 28; 10

Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii koedukacyjne dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem w stopniu lekkim 2; Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii dla chłopców w normie intelektualnej i z upośledzeniem w stopniu lekkim 3; Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii koedukacyjne dla dzieci i młodzieży w normie intelektualnej i z upośledzeniem w stopniu lekkim 1. To oznacza, że w obecnym stanie prawnym w MOS nie mogą zostać utworzone oddziały przysposabiające do pracy, a tym samym nie mógłby być wdrożony Program MOS-T w przyszłość. Dlatego też odpowiedniego dostosowania prawnego wymagają zarówno rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 grudnia 2002 r., jak i rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. IV. NIEZBĘDNE ZMIANY LEGISLACYJNE 1. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum, oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum. W przypadku tego rozporządzenia proponuje się dodanie w 1 w ust. 1 pkt 3, który po wejściu w życie brzmiałby: z młodocianym, który nie ukończył gimnazjum, może być, na wniosek jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna, zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, jeżeli jest on wychowankiem młodzieżowego ośrodka socjoterapii przyjętym do oddziału przyuczającego do wykonywania określonej pracy utworzonego w gimnazjum specjalnym oraz uzyskał pozytywną opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej.. Zaproponowane rozwiązanie pozwoli na podejmowanie, przez dyrektorów MOS, fakultatywnych decyzji o potrzebie utworzenia tego typu oddziału w gimnazjum specjalnym przeznaczonym dla młodzieży w normie intelektualnej i z upośledzeniem w stopniu lekkim. 2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz ośrodkach. Nierozerwalnie związana ze zmianą z pkt 1 powinna być także zmiana rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r., polegająca na dodaniu w 4 dodatkowego ust. 1a, który mógłby otrzymać następujące brzmienie: w młodzieżowym ośrodku socjoterapii w gimnazjum specjalnym może być utworzony oddział przyuczający do wykonywania określonej pracy, na zasadach określonych w przepisach dotyczących przygotowania zawodowego młodocianych. Pozostałe przepisy przedmiotowego rozporządzenia nie wymagają zmian i zachowują swoją aktualność nawet do tak zmodyfikowanego zakresu zdań MOS. 3. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 maja 2011 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach. 11

Ze zmianami określonymi w powyższych pkt 1 i 2 powinna też pójść nowelizacja przedmiotowego rozporządzenia. Zgodnie z brzmieniem obecnie obowiązującego rozporządzenia młodzieżowe ośrodki socjoterapii są prowadzone dla dzieci i młodzieży, które z powodu zaburzeń rozwojowych, trudności w uczeniu się i zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym są zagrożone niedostosowaniem społecznym i wymagają stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy, wychowania i socjoterapii. Do zadań młodzieżowych ośrodków socjoterapii należy eliminowanie przyczyn i przejawów zaburzeń zachowania oraz przygotowanie wychowanków do życia zgodnego z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi. Zadania te są realizowane przez organizowanie zajęć resocjalizacyjnych, terapeutycznych, rewalidacyjnych oraz profilaktyczno-wychowawczych umożliwiających nabywanie umiejętności życiowych ułatwiających prawidłowe funkcjonowanie w środowisku rodzinnym i społecznym oraz przez organizowanie i udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej w formach, o których mowa w odrębnych przepisach. Jak wynika z przytoczonych przepisów zadaniem MOS jest m.in. organizowanie zajęć resocjalizacyjnych. Powtarzając za autorami Programu MOS-T w przyszłość, jednym z podstawowych środków oddziaływania resocjalizacyjnego jest praca. Wartość pracy, o ile uczy lub utrwala posiadane umiejętności, które będą mogły być wykorzystane po opuszczeniu ośrodka, jest szczególnie cenna. Wynika ona z możliwości, jaką dają kwalifikacje zawodowe i zatrudnienie w sferze wypełniania ról społecznych. Na tle potrzeby rekonstrukcji więzi społecznych zerwanych przez pobyt w ośrodku jest to element szczególnie ważny. Szczególną wartość w ramach pomocy realizowanej w trakcie wychowania resocjalizacyjnego należy wiązać z edukacją zawodową, traktowaną jako nieodłączny element kształtowania ich kompetencji zawodowych. W obliczu trudności ze znalezieniem miejsca zatrudnienia, należy zwrócić szczególną uwagę na kierowaną ofertę kształcenia zawodowego. Oferta kształcenia zawodowego powinna być maksymalnie dopasowana do potrzeb rynku pracy, obejmując trafną diagnozę aktualnych i przyszłych ofert zatrudnienia, ale również powinna uwzględniać indywidualne możliwości i dotychczasowe kompetencje samych bezpośrednio zainteresowanych, a więc - wychowanków MOS. Indywidualizacja kształcenia w oparciu o kryterium bio-psychospołecznych uwarunkowań, uwzględniająca predyspozycje wychowanków, ich zainteresowania i potrzeby, pozwala przewidywać lepsze rezultaty podejmowanych działań edukacyjno-wychowawczych. Właściwie realizowany wymiar edukacji zawodowej w resocjalizacji jest jednym z podstawowych elementów decydujących o tym, że czas przeznaczony na pobyt w instytucji resocjalizacyjnej jest czasem wykorzystanym dla dobra wychowanka. Możliwość zdobycia wiedzy (nie tylko drogą nauczania, ale także - różnych przekazów edukacyjnych występujących w wielu wymiarach pracy resocjalizacyjnej) - uzupełnia istotne braki w tym zakresie, powodowane wielokrotnie zaniedbaniem edukacji przed umieszczeniem w MOS. Mając na uwadze powyższe rozumienie pojęcia resocjalizacja można byłoby przyjąć założenie, że przygotowanie zawodowe wychowanków odbywane w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy mieściłoby się już w obecnie określonych zdaniach MOS. W celu wyeliminowania mogących powstać wątpliwości proponuje się jednak pewne zmiany w przedmiotowym rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 maja 2011 r. Chodzi o dodanie przepisu wskazującego, że zadania MOS mogą być dodatkowo realizowane przez aktywizację zawodową wychowanków. Ponadto należałoby dodać w 16 rozporządzenia przepis zezwalający na utworzenie w młodzieżowym ośrodku socjoterapii gimnazjum specjalnego z oddziałem przyuczającym do wykonywania określonej pracy. Dodatkowo mając na uwadze treść 17, należałoby również dodać przepis wskazujący, że jeżeli w młodzieżowym ośrodku 12

socjoterapii utworzono oddział, o którym mowa wyżej, wychowankom należy umożliwić udział w zajęciach praktycznych organizowanych przez pracodawcę, z którym wychowanek podpisał umowę o pracę w celu przyuczenia do wykonywania określonej pracy. 4. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 5 marca 2005 r. w sprawie ramowych statutów placówek publicznych. Jedynie porządkujący charakter powinna mieć zmiana rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 5 marca 2005 r. Załącznik nr 5 do tego rozporządzenia określa ramowy statut młodzieżowego ośrodka socjoterapii. Skoro zaproponowano w ww. rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 maja 2011 r. zmianę istniejącej dotychczas struktury tych ośrodków, polegającą na możliwości utworzenia gimnazjum specjalnego z oddziałem przyuczającym do wykonywania określonej pracy, to statut MOS powinien taką zmianę również odzwierciedlać. Proponuje się więc następujące brzmienie stosownego przepisu: Jeżeli w młodzieżowym ośrodku socjoterapii utworzono oddział przyuczający do wykonywania określonej pracy, statut określa również szczegółowe zadania ośrodka w zakresie aktywizacji zawodowej wychowanków, sposób wykonywania tych zadań oraz zakres i formy współpracy ośrodka z pracodawcami zatrudniającymi wychowanków.. V. WDROŻENIE PROGRAMU MOS-T W PRZYSZŁOŚĆ Zaproponowane zmiany w ww. rozporządzeniach mają na celu umożliwienie realizacji Programu MOS-T w przyszłość, a zwłaszcza jego drugiego modułu: Programu Szkolenia Zawodowego z Przyuczeniem do Wykonywania Pracy Asystent w zawodzie. Wejście w życie nowych regulacji pozwoli na odbywanie Szkolenia Zawodowego na zasadach określonych w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania, wydanym na podstawie art. 191 3 i art. 195 2 Kodeksu pracy. Zgodnie z przepisami przedmiotowego rozporządzenia przygotowanie zawodowe młodocianych pracowników może odbywać się przez naukę zawodu albo przyuczanie do wykonywania określonej pracy. Nas interesuje jedynie przygotowanie zawodowe prowadzone w formie przyuczenia o wykonywania określonej pracy, bowiem taki jest cel Programu MOS-T w przyszłość. Tak więc przyuczenie do wykonywania określonej pracy ma na celu przygotowanie młodocianego do pracy w charakterze przyuczonego pracownika i może dotyczyć wybranych prac związanych z nauką zawodu określonego w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, ale także w zawodzie odpowiadającemu danemu rodzajowi rzemiosła, nieujętemu w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy. Przyuczenie do wykonywania określonej pracy prowadzi pracodawca (osoba prowadząca zakład w imieniu pracodawcy, osoba zatrudniona u pracodawcy), którym może być też rzemieślnik. Pracodawca musi posiadać kwalifikacje wymagane od instruktorów praktycznej nauki zawodu, określonych w przepisach dotyczących praktycznej nauki zawodu. Pracodawca ma obowiązek zawrzeć z młodocianym na piśmie umowę o pracę w celu przyuczenia do wykonywania określonej pracy (wzór umowy w załączeniu). O zawarciu takiej umowy pracodawca ma 13

obowiązek zawiadomić wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego ze względu na miejsce zamieszkania młodocianego oraz właściwą izbę rzemieślniczą, jeżeli pracodawcą jest rzemieślnik (wzór zawiadomienia w załączeniu). Przyuczenie młodocianego do wykonywania określonej pracy może trwać od 3 do 6 miesięcy. O długości trwania tego przyuczenia decyduje pracodawca. Ponadto pracodawca decyduje również o zakresie oraz programie przyuczenia do wykonywania określonej pracy. Realizując swoje kompetencje pracodawca powinien wziąć pod uwagę wybrane treści programu nauczania uwzględniającego podstawę programową kształcenia w zawodach określonych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego lub programu zapewniającego spełnienie wymagań egzaminacyjnych określonych w standardach będących podstawą przeprowadzania egzaminu kwalifikacyjnego na tytuł czeladnika w zawodach nieujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy. Przyuczenie do wykonywania określonej pracy kończy się egzaminem sprawdzającym składanym bezpośrednio u pracodawcy, a jeżeli pracodawca jest rzemieślnikiem przed komisją egzaminacyjną izby rzemieślniczej, na zasadach określonych przez Związek Rzemiosła Polskiego. Jeżeli wynik egzaminu jest pozytywny, pracodawca lub izba rzemieślnicza wydaje zaświadczenie stwierdzające nabycie umiejętności w wykonywaniu prac, których dotyczyło przyuczenie, oraz określające jego rodzaj, czas trwania i uzyskaną ocenę. Przepisy przedmiotowego rozporządzenia przewidują również sytuację, w której młodociany uzyskał negatywną ocenę z egzaminu. Wówczas pracodawca lub izba rzemieślnicza ustala, na jaki okres, nie dłuższy jednak niż 3 miesiące, należy przedłużyć przyuczenie do wykonywania określonej pracy. Młodocianemu, który ukończył przyuczenie do wykonywania określonej pracy z wynikiem pozytywnym i podjął naukę zawodu obejmującą zakres przyuczenia do wykonywania określonej pracy, zalicza się okres przyuczenia do okresu praktycznej nauki zawodu. Bardzo istotny, jest przepis, który pozwala osobom osiągającym pełnoletność przed ukończeniem przyuczenia do wykonywania określonej pracy, ukończyć przyuczenie na warunkach określonych dla młodocianych. Młodocianemu odbywającemu przyuczenie do wykonywania określonej pracy przysługuje stosowne wynagrodzenie. Kwota tego wynagrodzenia nie może być niższa niż 4% miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim kwartale, obowiązującego od pierwszego dnia następnego miesiąca po ogłoszeniu przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski. Tylko w celu przypomnienia, gdyż była o tym mowa wyżej, należy wskazać, że pracodawcy zatrudniającemu młodocianego w celu przyuczenia do wykonywania określonej pracy przysługuje stosowne dofinansowanie (wzór wniosku o dofinansowanie w załączeniu). Przedstawiony powyżej stan prawny dotyczący przyuczenia młodocianego pracownika do wykonywania określonej pracy będzie miał wprost zastosowanie do wychowanków MOS uczących się w gimnazjum i biorących udział w Programie MOS-T w przyszłość, pod warunkiem wcześniej zasygnalizowanych niezbędnych zmian we wskazanych rozporządzeniach, a także wprowadzenia jednej zmiany w rozporządzeniu Rady Ministrów, polegającej na przedłużeniu przyuczenia, wychowanka MOS będącego uczniem gimnazjum specjalnego, do wykonywania określonej pracy do 10 miesięcy. Według sporządzającego niniejszą opinię rozporządzenie to nie wymaga innych zmian, albowiem wszystkie cele Programu mogą zostać zrealizowane w ramach aktualnie obowiązującego stanu prawnego, gdyż: 1) Program Szkolenia Zawodowego z Przyuczeniem do Wykonywania Pracy Asystent w zawodzie odpowiada instytucji przyuczenia do wykonywania określonej pracy; co prawda przepisy rozporządzenia nie przewidują specjalnej nazwy dla uzyskanych kwalifikacji (jak proponują autorzy Programu), jednakże w 14

zaświadczeniu wydanym po zdanym egzaminie określa się nabyte umiejętności w wykonywaniu prac, których dotyczyło przyuczenie; można byłoby pokusić się o wprowadzenie do przedmiotowego rozporządzenia stosownej nazwy kwalifikacji uzyskanych w wyniku ukończenia przyuczenia do wykonywania określonej pracy i to nie tylko na potrzeby realizacji Programu, ale w stosunku do wszystkich młodocianych zdobywających ten rodzaj kwalifikacji zawodowych, natomiast taka zmiana nie ma znaczenia z punktu widzenia możliwości realizacji Programu; 2) szkolenie praktyczne będzie odbywało się u pracodawcy, najczęściej u rzemieślnika, a nauka teoretyczna w gimnazjum w oddziale przyuczającym do wykonywania określonej pracy; 3) program Szkolenia Zawodowego dla poszczególnych asystentów (6 najbardziej popularnych na ternie powiatu słupskiego) określili autorzy Programu, ale wydaje się, że równie dobrze mogliby określać go pracodawcy, bowiem tak pracodawcy, jak i autorzy Programu muszą korzystać z podstawy programowej kształcenia w zawodach; w tym miejscu nasuwa się pytanie, czy ustalając program przyuczenia do wykonywania określonej pracy pracodawca powinien uzgodnić jego zakres z dyrektorem gimnazjum w MOS? Wydaje się, że cele Programu MOS-T w przyszłość są tak określone, że współpraca MOS i pracodawców (rzemieślników) jest niezmiernie istotna i do takich ustaleń będzie dochodziło i stąd nie wydaje się konieczne dodawanie przepisu w rozporządzeniu, że takie programy powinny być ustalane w porozumieniu z dyrektorami MOS; 4) absolwent Programu Szkolenia Zawodowego z Przyuczeniem do Wykonywania Pracy Asystent w zawodzie przystąpi do egzaminu sprawdzającego i jego pozytywny wynik pozwoli mu na kontynuowanie nauki na kolejnych szczeblach KRK, jak to przewidują przepisy rozporządzenia. VI. KONKLUZJA Autor niniejszej opinii dokonał oceny proponowanych rozwiązań w Programie MOS-T oraz przedstawił możliwości prawne jego pełnego wdrożenia. Jak wynika z rozważań zawartych w opinii wdrożenie Programu wymaga niewielkich zmian legislacyjnych na poziomie aktów wykonawczych do Kodeksu pracy oraz ustawy o systemie oświaty (projekty nowelizacji 5 rozporządzeń stanowią załącznik do opinii). Proponuje się by zmiana stanu prawnego w przedmiotowym zakresie nastąpiła z dniem 1 września 2013 r. Tylko na marginesie niniejszej sprawy autor opinii oraz wstępnych projektów aktów normatywnych zwraca uwagę, że na kolejnych etapach procesu legislacyjnego niezbędne będą szczegółowe wyliczenia kosztów przyuczenia do wykonywania określonej pracy jednego wychowanka, populację wychowanków mogących zostać objętych Programem, a także wskazanie źródeł sfinansowania Programu (ewentualnych przesunięć w budżetach odpowiednich jednostek samorządu terytorialnego). 15