Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, ul. Piotrkowska 120

Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, ul. Piotrkowska 120 ROCZNA OCENA JAKOŚCI POWIETRZA W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM W 2006 r. Opracowanie: mgr Bartłomiej Świątczak mgr Adam Wachowiec Kierownik Wydziału Monitoringu Środowiska Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska mgr Ryszard Klajs mgr inż. Andrzej Drożdżyk Łódź, kwiecień 2007

SPIS TREŚCI 1. Wstęp.....6 1.1 Podstawy prawne oceny jakości powietrza w Polsce.... 6 1.2 Cele corocznej oceny jakości powietrza.... 6 1.3 Zakres oceny bieżącej....7 1.4 Kryteria oceny, obszary odniesienia...8 1.5 Margines tolerancji.....8 1.6 Wartości kryterialne obowiązujące w rocznej ocenie jakości powietrza za rok 2005...9 2. Charakterystyka fizycznogeograficzna województwa łódzkiego.....11 2.1. Położenie i podział administracyjny...11 2.2. Ukształtowanie powierzchni terenu 13 2.3. Budowa geologiczna i najważniejsze surowce mineralne województwa...14 2.4. Klimat.14 2.5. Warunki produkcji rolniczej....15 2.6. Przemysł województwa łódzkiego.. 15 2.7. Emisja zanieczyszczeń do powietrza.. 16 2.7.1 Emisja punktowa.16 2.7.2 Emisja liniowa 21 2.7.3. Emisja powierzchniowa..27 2.8. Szlaki komunikacyjne....33 2.9. Lasy... 34 2.10. Główne problemy ekologiczne i podstawowe źródła zanieczyszczeń...34 2.11. Zagrożenie wynikające z budowy autostrad...... 34 3. Opis systemu oceny jakości powietrza.... 35 3.1. Potencjał pomiarowy systemu oceny...35 3.2. Metody wykorzystywane w ocenie..37 4. Wyniki klasyfikacji stref (powiatów)...38 4.1. Klasy stref i wymagane działania wynikające z oceny......38 5. Lista stref zakwalifikowanych do realizacji planów ochrony powietrza...65 6. Obszary przekroczeń wartości kryterialnych......67 7. Ocena istniejącego systemu oceny jakości powietrza.....69 8. Udokumentowanie wyników.....71 9. Podsumowanie i wnioski końcowe.....73 2

9.1. Przewidywane potrzeby w zakresie programu ochrony powietrza..73 9.2. Uwagi do metody bieżącej pomiarów imisji w strefach...... 75 9.3. Ocena istniejącego w województwie łódzkim systemu oceny jakości powietrza...75 SPIS TABEL 1. Wartości kryterialne stężenia zanieczyszczeń powietrza (z uwzględnieniem marginesów tolerancji za 2006 r.) 2. Podział administracyjny i ludność województwa łódzkiego, stan w dniu 31.12.2005r. (według danych GUS) 3. Emisja zanieczyszczeń ze źródeł punktowych w województwie łódzkim w 2006r. 4. Wielkość emisji zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł liniowych w województwie łódzkim 5. Wielkość emisji zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim 6. Wielkość emisji podstawowych zanieczyszczeń powietrza w województwie łódzkim ze wszystkich rodzajów emisji 7. Wykaz stacji pomiarowych wykorzystanych w ocenie bieżącej 8. Klasy stref i wymagane działania w zależności od poziomów stężeń zanieczyszczenia, uzyskanych w pierwszej rocznej ocenie jakości powietrza, dla przypadków gdy jest określony margines tolerancji 9. Klasy stref i wymagane działania w zależności od poziomów stężeń zanieczyszczenia, uzyskanych w rocznej ocenie jakości powietrza, dla przypadków gdy margines tolerancji nie jest określony 10. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem parametrów kryterialnych określonych dla SO 2, pod kątem ochrony zdrowia 11. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem parametrów kryterialnych określonych dla NO 2, pod kątem ochrony zdrowia 12. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem parametrów dla różnych czasów uśredniania stężeń PM10, ochrona zdrowia 13. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem kryteriów określonych w celu ochrony zdrowia dla ołowiu 14. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem kryteriów określonych w celu ochrony zdrowia dla benzenu 15. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem kryteriów określonych w celu ochrony zdrowia dla tlenku węgla 3

16. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem kryteriów określonych w celu ochrony zdrowia dla ozonu 17. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń oraz klasa ogólna każdej strefy, uzyskane w ocenie rocznej (OR) dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia 18. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem kryteriów określonych w celu ochrony roślin dla SO 2 19. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem kryteriów określonych w celu ochrony roślin dla NO x 20. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem kryteriów określonych w celu ochrony roślin dla ozonu 21. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń oraz klasa ogólna dla każdej strefy, uzyskane w OR dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony roślin 22. Lista stref zakwalifikowanych do programów ochrony powietrza POP na podstawie oceny wg kryteriów dla ochrony zdrowia 23. Lista stref i obszarów, dla których wskazane jest wzmocnienie systemu oceny wg kryteriów dla ochrony zdrowia 24. Lista obszarów, dla których wskazane jest wzmocnienie systemu oceny wg kryteriów dla ochrony roślin 25. Lista stref 26. Lista stacji 27. Metody wykorzystywane w ocenie, inne niż pomiary w stałych punktach 28. Wykaz ważniejszych materiałów i informacji wykorzystywanych w ocenie rocznej (nie zamieszczonych w raporcie) 4

SPIS MAP 1. Podział administracyjny województwa łódzkiego 2. Gęstość zaludnienia w województwie łódzkim (stan na dzień 31.12.2005r.) 3. Rozmieszczenie punktowych źródeł emisji w województwie łódzkim 4. Emisja najważniejszych zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł punktowych w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego w 2006 r. 5. Udziały emisji poszczególnych zanieczyszczeń w całkowitej zinwentaryzowanej emisji punktowej w województwie łódzkim. 6. Udziały emisji poszczególnych zanieczyszczeń w całkowitej zinwentaryzowanej emisji komunikacyjnej w województwie łódzkim. 7. Emisja CO ze źródeł komunikacyjnych w województwie łódzkim 8. Emisja NO 2 ze źródeł komunikacyjnych w województwie łódzkim 9. Emisja SO 2 ze źródeł komunikacyjnych w województwie łódzkim 10. Emisja PM10 ze źródeł komunikacyjnych w województwie łódzkim 11. Udziały emisji poszczególnych zanieczyszczeń w całkowitej zinwentaryzowanej emisji powierzchniowej w województwie łódzkim. 12. Emisja SO 2 ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim 13. Emisja NO 2 ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim 14. Emisja CO ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim 15. Emisja PM10 ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim 16. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony zdrowia- dwutlenek siarki 17. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony zdrowia- dwutlenek azotu 18. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony zdrowia- pył zawieszony PM10 19. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony zdrowia- ołów 20. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony zdrowia- benzen 21. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony zdrowia- tlenek węgla 22. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony zdrowia- ozon 23. Klasy ogólne stref w 2006r. w zakresie ochrony zdrowia 24. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony roślin- dwutlenek siarki 25. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony roślin- tlenki azotu 26. Klasy stref w 2006r. w zakresie ochrony roślin- ozon 27. Klasy ogólne stref w 2006r. w zakresie ochrony roślin 5

1. Wstęp 1.1 Podstawy prawne oceny jakości powietrza w Polsce Podstawowymi aktami prawnymi, określającymi obowiązki, zasady i kryteria w zakresie prowadzenia oceny jakości powietrza w Polsce są: - ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późn. zm.), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 87, poz. 798), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz. U. Nr 87, poz. 796), Z wykonywaniem oceny powiązane są również inne przepisy prawa, takie jak: - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 listopada 2002 r. w sprawie zakresu i sposobu przekazywania informacji dotyczących zanieczyszczenia powietrza (Dz. U. Nr 204, poz. 1727), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 lipca 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy ochrony powietrza (Dz. U. Nr 115, poz. 1003), W czasie prac nad oceną roczną zostały wzięte pod uwagę także zalecenia Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska zawarte w opracowaniu Wskazówki do pierwszej rocznej oceny jakości powietrza, określone jako nadal obowiązujące. 1.2 Cele corocznej oceny jakości powietrza Na mocy ustawy - Prawo ochrony środowiska (z późn. zmianami), (art. 89) Wojewoda co roku dokonuje oceny poziomu substancji w powietrzu w celu uzyskania informacji o stężeniach zanieczyszczeń na obszarze poszczególnych stref, w tym aglomeracji, w zakresie umożliwiającym: - dokonanie klasyfikacji stref w oparciu o przyjęte kryteria, dopuszczalny poziom substancji w powietrzu oraz poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji, określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji. Klasyfikacja jest podstawą do podjęcia decyzji o potrzebie zaplanowania działań na rzecz poprawy jakości powietrza w danej strefie. Na podstawie 6

oceny jakości powietrza mogą zostać nadane danej strefie klasy równoznaczne z koniecznością podjęcia prac nad opracowywaniem programów ochrony powietrza lub wzmocnienia systemu oceny. - uzyskanie informacji o przestrzennych rozkładach wartości stężenia zanieczyszczeń na obszarze aglomeracji lub innej strefy, w zakresie umożliwiającym wskazanie obszarów przekroczeń wartości kryterialnych oraz określenie poziomów stężenia występujących na tych obszarach. Informacje te są niezbędne do określenia obszarów wymagających podjęcia działań na rzecz poprawy jakości powietrza lub, w przypadku uznania posiadanych informacji za niewystarczające - podjęcia dodatkowych badań we wskazanych rejonach. - wskazanie prawdopodobnych przyczyn występowania ponadnormatywnych stężeń zanieczyszczeń w określonych rejonach (w zakresie możliwym do uzyskania na podstawie posiadanych informacji). Określenie przyczyn występowania ponadnormatywnych stężeń, w rozumieniu wskazania źródeł lub grup źródeł emisji odpowiedzialnych za zanieczyszczenie powietrza w danym rejonie, często wymaga przeprowadzenia złożonych analiz, z wykorzystaniem obliczeń za pomocą modeli matematycznych. Analizy takie, zgodnie z RMŚ w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy ochrony powietrza, stanowią element programu ochrony powietrza. - wskazanie potrzeb w zakresie wzmocnienia istniejącego systemu monitoringu i oceny W niektórych przypadkach, szczególnie w obszarach potencjalnych przekroczeń wartości kryterialnych (D+MT lub D), podjęcie decyzji co do dalszych działań wynikających z oceny będzie wymagało przeprowadzenia dodatkowych pomiarów. Ich rezultaty będą także podstawą do ewentualnych zmian lub uzupełnień w istniejącym systemie oceny. 1.3 Zakres oceny rocznej Zarówno roczne jak i wstępne oceny jakości powietrza, dokonywane są dla stref oceny. Są to obszary powiatów niewchodzących w skład aglomeracji oraz aglomeracje o liczbie mieszkańców powyżej 250 tys. Oceny jakości powietrza dokonuje się oddzielnie uwzględniając kryteria ustanowione ze względu na ochronę zdrowia ludzi oraz kryteria ustanowione ze względu na ochronę roślin. Ocena obejmuje wszystkie substancje ujęte w rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu. Lista zanieczyszczeń jakie należy uwzględnić w ocenie dokonywanej pod kątem spełnienia kryteriów określonych w celu ochrony zdrowia, obejmuje: - benzen C6H6, - dwutlenek azotu NO2, - dwutlenek siarki SO2, - ołów Pb, 7

- ozon O3, - pył PM10, - tlenek węgla CO. Do zanieczyszczeń, które należy uwzględnić w ocenie rocznej dokonywanej pod kątem spełnienia kryteriów określonych w celu ochrony roślin zalicza się: - dwutlenek siarki SO2, - tlenki azotu NOx, - ozon O3. 1.4 Kryteria oceny, obszary odniesienia Podstawę klasyfikacji stref w oparciu o wyniki rocznej oceny jakości powietrza, zgodnie z art. 89 ustawy Prawo ochrony środowiska stanowią: - dopuszczalny poziom substancji w powietrzu (w niektórych przypadkach, RMŚ w sprawie dopuszczalnych poziomów określa dozwoloną liczbę przekroczeń określonego poziomu), - dopuszczalny poziom substancji w powietrzu powiększony o margines tolerancji (dozwolone przypadki przekroczeń poziomu dopuszczalnego odnoszą się także do jego wartości powiększonej o margines tolerancji). 1.5 Margines tolerancji Zgodnie z brzmieniem Ustawy Prawo Ochrony Środowiska, stężenia zanieczyszczeń powietrza powinny zostać zredukowane przynajmniej do poziomu stężenia dopuszczalnego na całym terytorium kraju w określonym terminie i nie powinny przekraczać wartości dopuszczalnej po tym terminie. W przypadku SO2, NO2, PM10, Pb, CO i benzenu, dla dopuszczalnego poziomu stężeń ustanowiono tymczasowy margines tolerancji, stanowiący określony procent wartości dopuszczalnej. Wartość marginesu tolerancji dla kolejnych lat została określona w RMŚ w sprawie dopuszczalnych poziomów. Jego wielkość będzie stopniowo (corocznie) redukowana, aż do czasu przyjętego jako data wymaganego osiągnięcia stężeń nie wyższych od wartości granicznej. Wprowadzenie marginesu tolerancji miało na celu okresowe podniesienie poziomu stężeń dla Polski, powyżej którego kraje Unii Europejskiej mają obowiązek przygotowywania szczegółowych programów ochrony powietrza. Pozwala to na uniknięcie kosztownego i czasochłonnego opracowywania planu ochrony powietrza dla obszarów gdzie, w wyniku działań podjętych wcześniej lub aktualnie prowadzonych, możliwe jest obniżenie stężeń do wymaganego poziomu w przyjętym terminie. 8

1.6 Wartości kryterialne obowiązujące w rocznej ocenie jakości powietrza za rok 2006 Roczna ocena jakości powietrza dotyczy okresu od 1 stycznia 2006 do 31 grudnia 2006r. Opiera się ona w całości na kryteriach (w tym na dopuszczalnych poziomach substancji w powietrzu) określonych w rozporządzeniach Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002: - w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji, - w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu. W tabeli 1 przedstawiono wartości parametrów stanowiących kryteria oceny jakości powietrza za rok 2006, z rozgraniczeniem kryteriów ze względu na ochronę zdrowia oraz ochronę roślin. Dopuszczana częstość przekroczeń poziomu dopuszczalnego odnosi się również do przekraczania wartości poziomu dopuszczalnego powiększonej o margines tolerancji. Dopuszczalne poziomy substancji w powietrzu ustanowione w celu ochrony roślin odnoszą się do stężeń długookresowych (SO2 i NOx) oraz do parametru AOT40 (okres maj-lipiec). Nie mają tu więc zastosowania dozwolone częstości przekroczeń. Dla wartości ustanowionych w celu ochrony roślin nie zostały określone marginesy tolerancji. 9

Tabela 1. Wartości kryterialne stężenia zanieczyszczeń powietrza (z uwzględnieniem marginesów tolerancji za 2006r.) opracowano na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 06.06. 2002 r. (Dz. U. nr 87 z 27.06.2002 r., poz. 796) Lp. Nazwa substancji Okres uśredniania wyników pomiarów Wartość dopuszczalnego poziomu substancji w powietrzu Uwzględniony margines tolerancji wartości dopuszczalnej dla 2006 r. Dopuszczalny poziom substancji w powietrzu po uwzględnieniu marginesów tolerancji dla 2006 r. poziom dopuszczalny w 2006 r. dopuszczalna częstość przekroczeń w roku kalendarzowym [μg/m 3 ] [%] [μg/m 3 ] 1 Benzen rok kalendarzowy 5 80 9-2 3 NO 2 NO x d) SO 2 jedna godzina 200 20 240 18 razy rok kalendarzowy 40 20 48 - rok kalendarzowy 30 0 30 - jedna godzina 350 0 350 24 razy 24 godziny 125 0 125 3 razy rok kalendarzowy 20 0 20-4 Ołów f) rok kalendarzowy 0,5 0 0,5-8 godzin g) 120 g) 0 120 g) 25 dni h) 5 O 3 okres wegetacyjny 24000 μg/m 3 h i) 0 24000 μg/m 3 h i) - (1 V-31 VII) 24 godziny 50 0 50 35 razy 6 PM10 j) rok kalendarzowy 40 0 40-7 CO 8 godzin k) 10000 k) 0 10000 k) - kolorem czerwonym oznaczono wartości kryterialne określone ze względu na ochronę zdrowia ludzi kolorem zielonym oznaczono wartości kryterialne określone ze względu na ochronę roślin d) suma dwutlenku azotu i tlenku azotu w przeliczeniu na dwutlenek azotu, f) suma metalu i jego związków w pyle zawieszonym PM10, g) maksymalna średnia ośmiogodzinna spośród średnich kroczących, obliczanych ze średnich jednogodzinnych w ciągu doby; każdą tak obliczoną średnią 8-godzinną przypisuje się dobie, w której się ona kończy; pierwszym okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 17.00 dnia poprzedniego do godziny 01.00 danego dnia; ostatnim okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 16.00 do 24.00 tego dnia, h) liczba dni z przekroczeniem poziomu dopuszczalnego w roku kalendarzowym uśredniona w ciągu kolejnych trzech lat; w przypadku braku danych pomiarowych z trzech lat dotrzymanie dopuszczalnej częstości przekroczeń sprawdza się na podstawie danych pomiarowych z co najmniej jednego roku, i) wyrażony jako AOT 40, które oznacza sumę różnic pomiędzy stężeniem średnim jednogodzinnym wyrażonym w μg/m 3 a wartością 80 μg/m 3, dla każdej godziny w ciągu doby pomiędzy godziną 8.00 a 20.00 czasu środkowoeuropejskiego, dla której stężenie jest większe niż 80 μg/m 3 ; wartość tę uznaje się za dotrzymaną, jeżeli nie przekracza jej średnia z takich sum obliczona dla okresów wegetacyjnych z pięciu kolejnych lat; w przypadku braku danych pomiarowych z pięciu lat dotrzymanie tej wartości sprawdza się na podstawie danych pomiarowych z co najmniej trzech lat; w przypadku gdy w serii pomiarowej występują braki, obliczaną wartość AOT 40 należy pomnożyć przez iloraz liczby możliwych terminów pomiarowych do liczby wykonanych w tym okresie pomiarów, j) stężenie pyłu o średnicy aerodynamicznej ziaren do 10 μm (PM10) mierzone metodą wagową z separacją frakcji lub metodami uznanymi za równorzędne, k) maksymalna średnia ośmiogodzinna, spośród średnich kroczących, obliczanych co godzinę z ośmiu średnich jednogodzinnych w ciągu doby. Każdą tak obliczoną średnią 8-godzinną przypisuje się dobie, w której się ona kończy; pierwszym okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 17.00 dnia poprzedniego do godziny 01.00 danego dnia; ostatnim okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 16.00 do 24.00 tego dnia. 10

2. Charakterystyka fizycznogeograficzna województwa łódzkiego 2.1 Położenie i podział administracyjny Województwo łódzkie zajmuje centralną część Polski, sąsiadując z województwami: mazowieckim, świętokrzyskim, śląskim, opolskim, wielkopolskim oraz kujawsko-pomorskim. We wsi Piątek (powiat łęczycki) znajduje się geometryczny środek Polski. Powierzchnia województwa wynosi 18219 km 2, co stanowi 5,82 % powierzchni Polski. Jego obszar zamieszkuje 2577,5 tys. mieszkańców (stan na 31.12.2005 r.), tj. 6,75 % ludności kraju. Pod względem powierzchni województwo plasuje się na 9 miejscu, natomiast pod względem zaludnienia na 6 miejscu w Polsce. Administracyjnie województwo jest podzielone na 177 gmin w 21 powiatach ziemskich oraz 3 grodzkich. Na jego obszarze znajduje się 5234 miejscowości w tym 43 miasta, największe z nich to Łódź, a następnie (ponad 60 tys. mieszk.) Piotrków Trybunalski, Pabianice, Tomaszów Mazowiecki i Bełchatów (mapa 1-2, tabela 2). 11

Tabela 2. Podział administracyjny i ludność województwa łódzkiego, stan w dniu 31.12.2005 r. (według danych GUS). Lp. Powiat Powierzchnia [km 2 ] Liczba gmin Ludność Ludność na 1 km 2 1 bełchatowski 969 8 112548 116 2 brzeziński 359 4 30601 85 3 kutnowski 886 11 104594 118 4 łaski 617 5 50987 82 5 łęczycki 774 8 53589 69 6 łowicki 987 10 82511 84 7 łódzki wschodni 499 7 64384 129 8 opoczyński 1039 8 78850 76 9 pabianicki 491 7 119172 242 10 pajęczański 804 8 53453 67 11 piotrkowski ziemski 1428 11 90197 63 12 poddębicki 881 6 42359 48 13 radomszczański 1443 14 119123 83 14 rawski 646 6 49484 77 15 sieradzki 1491 11 121260 81 16 skierniewicki ziemski 756 9 37888 50 17 tomaszowski 1026 11 121159 118 18 wieluński 928 10 78315 85 19 wieruszowski 576 7 42386 73 20 zduńskowolski 369 4 67772 184 21 zgierski 854 9 160728 188 Razem powiaty 17823 174 1681360 94 Miasta na prawach powiatu 22 Łódź 295 1 767628 2618 23 Piotrków Trybunalski 67 1 79670 1185 24 Skierniewice 33 1 48807 1484 Razem województwo 18219 177 2577465 141 12

Mapa 2. Gęstość zaludnienia w województwie łódzkim (stan na dzień 31.12.2005 r.) 2.2 Ukształtowanie powierzchni terenu Obszar województwa łódzkiego należy do strefy przejściowej pomiędzy strefą wyżyn Polski południowej, a strefą nizin środkowopolskich. W południowej części województwa leży północna granica Wyżyny Małopolskiej. Przez północną część obszaru województwa przebiega równoleżnikowo pradolina warszawsko berlińska. Pomiędzy nimi rozciąga się obszar Nizin Środkowopolskich z obniżeniami dolin rzek Pilicy i Warty, które w swym środkowym biegu mają przebieg południkowy. Przez środek województwa ciągnie się południkowo pas wypukłych form terenu, biegnący od wyżyn południowopolskich, po pradolinę warszawsko berlińską, zwany Garbem Łódzkim. W północnej części osiąga on największe wysokości (250-284m n. p. m.), a następnie zanika. Jednostka ta pełni funkcje działu wodnego I rzędu. Dzieli on dorzecza Wisły i Odry. W zachodniej części województwa rozciąga się Nizina Południowowielkopolska, w skład której wchodzą: Wysoczyzna Łaska (200m n. p. m.), Wysoczyzna Złoczewska, Wysoczyzna Wieruszowska, Kotlina Sieradzka i Szczercowska. We wschodniej części województwa znajdują się Wzniesienia Południowomazowieckie, które dzielą się na: Wzniesienia Łódzkie, Wysoczyznę Rawską (210-225m n. p. m.), Wysoczyznę Bełchatowską (278m n. p. m.), Równinę Piotrkowską oraz Dolinę Białobrzeską. 13

Doliny większych rzek na terenie województwa (Warty, Pilicy, Bzury) leżą na jego obrzeżach. Do wnętrza wyżynnego sięgają jedynie wąskie doliny drobnych cieków, które radialnie rozchodzą się od centrum w kierunku głównych wielkich dolin. 2.3 Budowa geologiczna i najważniejsze surowce mineralne województwa Największe obszary zajmują- począwszy od północnego wschodu- antyklinoria kujawskie, kutnowskie giełrzowsko-rawskie, następnie położone na południowy wschód od tej strefy - niecka mogileńska i łódzka, wreszcie występujące jedynie na niewielkiej części obszaru województwa fragmenty monokliny krakowsko-częstochowskiej. Największym skomplikowaniem budowy geologicznej odznaczają się strefy kontaktów poszczególnych jednostek tektonicznych, będąc jednocześnie najbardziej zasobnymi w złoża surowców mineralnych. Strefa antyklinoriów zbudowana jest głównie z zaburzonych osadów jurajskich oraz leżących pod nimi skał triasowych i paleozoicznych. Na terenie tym nie występują one na powierzchni, gdyż przykryte są seriami czwartorzędowymi i trzeciorzędowymi. Występują tu sole, rudy żelaza, wapienie, margle. W okolicach Kłodawy, Rogoźna, Lubienia Kujawskiego i Łanięt występują bogate złoża permskiej soli kamiennej. Drugą strefą jednostek tektonicznych są niecki. Największą z nich jest Kredowa Niecka Łódzka. Zapełniona jest ona podobnie jak pozostałe seriami wapieni, margli, piasków i iłów kredowych. Zaleganie tych warstw utworzyło ogromny zbiornik wód o charakterze subartezyjskim. Ostatnia z trzech wydzielonych stref geologicznych to niewielkie fragmenty monokliny krakowsko - częstochowskiej, zbudowanej głównie ze skał jurajskich (okolice Wielunia, Działoszyna, Pajęczna). Surowce mineralne powstałe w erze mezozoicznej oprócz rud żelaza to jurajskie wapienie (rejon Sulejowa, Działoszyna), kredowe piaski eksploatowane głównie w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego i iły kredowe. Zagłębienia i rowy tektoniczne miocenu (trzeciorzęd) zawierają węgiel brunatny. W eksploatowanym złożu w Bełchatowie grubość pokładu węgla brunatnego wynosi średnio 60m. Węgiel brunatny występuje także w rejonie Złoczewa i Rogoźna. 2.4 Klimat Klimat obszaru województwa łódzkiego wykazuje niewielkie zróżnicowanie przestrzenne wartości elementów meteorologicznych. Największe dawki promieniowania słonecznego docierają w czerwcu (ponad 19 MJ m -2 d -1 ), a najmniej w grudniu (poniżej 2 MJ m -2 d -1 ). Roczny bilans promieniowania słonecznego jest dodatni i wynosi od 3,6 MJ m -2 d -1 do 3,9 MJ m -2 d -1. Średnie temperatury powietrza wynoszą od 7,6 do 8,0 o C. W Łodzi, w okresie 1931 1990 najwyższą średnią roczną temperaturę zanotowano w 1989 r. (9,4 o ), a najniższą w 1940 (5,4 o ). Najbardziej zmienne pod względem 14

termicznym są okresy zimowe: od 8,1 o do +2,2 o. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń, ze średnią temperaturą 3,3 o, natomiast najcieplejszy jest lipiec z temperaturą 17,9 o. Związany z warunkami termicznymi okres wegetacji roślin (temp. powyżej 5 o C) trwa na obszarze województwa 210 dni, jedynie w wyższych partiach Wyżyny Przedborskiej 205 dni. Większe zróżnicowanie przestrzenne wykazuje ilość opadów atmosferycznych. W części województwa położonej na północ od Łodzi roczna suma opadów wynosi poniżej 550 mm, opady powyżej 600 mm występują na obszarze Wzniesień Łódzkich oraz na krańcach południowych (Krysiak 2002). 2.5 Warunki produkcji rolniczej Województwo łódzkie cechuje się mniej korzystnymi warunkami produkcji rolniczej aniżeli przeciętnie w Polsce. Składają się ba to głównie słabe warunki glebowe; występują tutaj głównie gleby brunatne, bielicowe i pseudobielicowe zaliczane do IV i V klasy bonitacyjnej. Dominującą forma użytkowania gruntów rolnych jest uprawa żyta i ziemniaków. Lepsze warunki glebowe występują w północnej części województwa (powiaty: kutnowski, łęczycki, łowicki) gdzie występują gleby o lepszej przydatności rolniczej. Uprawia się tam w większym stopniu pszenicę, warzywa i owoce. Ogólna powierzchnia użytków rolnych w 2005 r. wynosiła 1 086,1 tys. ha użytków rolnych tj. około 6,0 % użytków rolnych w skali całego kraju. Względnie dużo powierzchni rolnych zajmują sady (34,2 tys. ha), których jest prawie 12 % w skali kraju. Średnia wielkość gospodarstwa rolnego wynosi 5,6 ha i jest podobna jak średnio dla kraju. Większość spośród 198 tysięcy gospodarstw rolnych to gospodarstwa małe, obejmujące 5 10 ha użytków rolnych (około 25 % ogółu). Zużycie nawozów sztucznych w rolnictwie nie jest wysokie (około 145 kg/ha), co obniża wyraźnie plony, ale wywiera również pozytywne skutki jeśli chodzi o zanieczyszczenie gleb i wód. Z roku na rok widoczne jest jednak zwiększanie ilości zużytych nawozów. 2.6 Przemysł województwa łódzkiego Istnieją znaczne różnice w stopniu uprzemysłowienia pomiędzy poszczególnymi powiatami. Obok miasta Łodzi, powiatów pabianickiego, zgierskiego o których obliczu decyduje przemysł - istnieją powiaty typowo rolnicze jak np. łęczycki, sieradzki, wieruszowski. Największym bogactwem naturalnym województwa łódzkiego jest węgiel brunatny, udokumentowany w kilku miejscach, ale wydobywany wyłącznie w wielkiej odkrywce Bełchatów ( 34.5 mln ton rocznie). Na bazie tego surowca funkcjonuje największa w Polsce elektrownia o mocy zainstalowanej 4320 MW (12 bloków energetycznych po 360 MW każdy). Istnieją możliwości wydobycia w przyszłości nieopodal zalegających złóż na polu Szczerców i rozbudowy całego kompleksu energetycznego. 15

Inne surowce mineralne eksploatowane na terenie województwa mają tylko lokalne znaczenie; są to głównie piaski szklarskie i formierskie, wapienie (Sulejów, Działoszyn) surowce ilaste ceramiki budowlanej oraz kruszywo naturalne (np. okolice Tomaszowa Maz.). 2.7. Emisja zanieczyszczeń do powietrza Powietrze atmosferyczne to obok hydrosfery i litosfery, jeden z podstawowych komponentów środowiska. Rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń ma tutaj największy zasięg i jest zdecydowanie łatwiejsze. Na skutek ruchów mas powietrza zanieczyszczenia mogą być przenoszone na duże odległości i podnosić poziom skażenia atmosfery, w miejscach czasem nawet bardzo oddalonych od punktów emisji. Źródła zanieczyszczeń powietrza są bardzo liczne i różnorodne. Najogólniej można je podzielić na naturalne źródła zanieczyszczeń wynikające z działania samej przyrody i sztuczne źródła zanieczyszczeń spowodowane działalnością ludzką. Głównymi naturalnymi źródłami zanieczyszczeń są wybuchy wulkanów, pożary lasówi stepów oraz rozkład substancji organicznych. Natomiast do antropogenicznych źródeł emisji zalicza się energetyczne spalanie paliw, procesy technologiczne stosowane w zakładach, transport, produkcję rolną. Zanieczyszczenia powietrza mogą dotrzeć wszędzie i nie dają się ograniczyć do określonego, wybranego obszaru, tak jak można często to uczynić w odniesieniu do zanieczyszczeń wód lub gleb. W związku z tym ochrona powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniami ma podstawowe znaczenie w zapobieganiu degradacji środowiska. Na stan zanieczyszczenia powietrza bezpośrednio wpływa wielkość wprowadzanych do atmosfery strumieni zanieczyszczeń. Dlatego też przy kompleksowej ocenie stanu zanieczyszczenia powietrza konieczne staje się uwzględnienie wszystkich głównych rodzajów emisji: - punktowej (energetyka zawodowa, przemysłowa i komunalna, technologia przemysłowa) - liniowej (komunikacja) - powierzchniowej (paleniska domowe) 2.7.1. Emisja punktowa Na wielkość emisji punktowej składa się emisja zanieczyszczeń ze źródeł punktowych zlokalizowanych na terenie województwa łódzkiego. Punktowe źródła mają istotny wpływ na wielkość i zasięg stężeń zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym. Informacje na temat emisji zanieczyszczeń do powietrza z emitorów punktowych w województwie łódzkim w 2006 r. pochodzą z bazy danych wykorzystywanej do ustalenia opłat za wprowadzanie do powietrza gazów i pyłów przez podmioty 16

korzystające ze środowiska, prowadzonej przez Urząd Marszałkowski w Łodzi oraz informacji uzyskanych w drodze ankietyzacji bezpośrednio z zakładów emitujących zanieczyszczenia do atmosfery. Na mapie 3 przedstawiono rozmieszczenie źródeł punktowych emitujących zanieczyszczenia do powietrza w województwie łódzkim w 2006 roku. Mapa 3. Rozmieszczenie punktowych źródeł emisji w województwie łódzkim 17

W 2006 r. z zakładów przemysłowych znajdujących się na terenie województwa łódzkiego wyemitowano ogółem 214 337 Mg zanieczyszczeń, w tym pyłów w ilości 8908 Mg i gazów w ilości 205 429 Mg. Wielkość emisji podstawowych zanieczyszczeń pochodzących z procesów energetycznego spalania paliw oraz technologii przemysłowych w województwie łódzkim w układzie powiatów oraz sumarycznie zamieszczono w tabeli 3, natomiast na mapie 4 przedstawiono zróżnicowanie przestrzenne rocznych sum emisji zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł punktowych w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego. Tabela 3. Emisja zanieczyszczeń ze źródeł punktowych w województwie łódzkim w 2006r. Emisja roczna [Mg/rok] Powiaty SO2 NO2 CO Pył bełchatowski 114207,8 42109,8 7448,3 3696,4 kutnowski 338,1 138,7 292,8 151,0 łaski 135,9 41,3 233,3 41,5 łęczycki 19,4 8,4 73,7 36,3 łowicki 295,3 83,7 136,5 88,2 łódzki wschodni 72,6 27,2 57,9 40,1 opoczyński 346,2 215,3 407,8 480,5 pabianicki 700,9 211,2 384,8 281,7 pajęczański 299,2 1919,2 3538,6 86,1 sulejowski 25,1 27,1 100,5 30,7 poddębicki 7,5 6,6 49,8 37,1 radomszczański 365,9 119,3 281,7 178,9 rawski 39,0 16,2 127,4 87,7 sieradzki 473,0 115,8 142,8 126,6 skierniewicki 12,5 3,2 19,3 8,1 tomaszowski 430,9 156,3 390,4 276,7 wieluński 377,2 140,4 152,0 202,6 wieruszowski 180,7 686,8 1559,0 969,9 zduńskowolski 535,4 114,0 76,0 150,6 zgierski 888,3 320,8 785,0 339,5 brzeziński 15,8 15,3 37,6 14,5 m. Łódź 14363,1 5539,9 746,2 766,1 m. Piotrków Trybunalski 466,8 197,3 305,4 260,8 m. Skierniewice 677,2 190,0 404,4 81,5 Suma emisji 135273,7 52403,8 17751,3 8433,3 18

Mapa 4. Emisja najważniejszych zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł punktowych w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego w 2006r. 19

W województwie łódzkim występuje znaczne zróżnicowanie rocznych sum emisji głównych zanieczyszczeń powietrza. Największy udział w emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych wystąpił w powiecie bełchatowskim (wielkość emisji w tym powiecie jak i w całym województwie jest kształtowana przez emisję z Elektrowni Bełchatów) oraz w Łodzi. Najmniejsze wartości rocznych sum emisji głównych zanieczyszczeń powietrza wystąpiły w powiecie skierniewickim, poddębickim, łaskim, łęczyckim, brzezińskim i rawskim. Na mapie 5 zobrazowano udziały emisji poszczególnych zanieczyszczeń w całkowitej zinwentaryzowanej emisji punktowej w powiatach województwa łódzkiego Mapa 5. Udziały emisji poszczególnych zanieczyszczeń w całkowitej zinwentaryzowanej emisji punktowej w województwie łódzkim. 20

2.7.2. Emisja liniowa Na stan jakości powietrza oprócz emisji ze źródeł zorganizowanych znaczący wpływ wywierają zanieczyszczenia pochodzące z środków transportu. W przypadku komunikacji źródło emisji znajduje się nisko nad ziemią, co powoduje, że substancje emitowane z silników pojazdów oddziaływają na stan czystości powietrza szczególnie w najbliższym otoczeniu dróg, a ich wpływ maleje wraz z odległością. Wielkość emisji ze źródeł liniowych oszacowano na drodze obliczeniowej na podstawie informacji o rodzaju i ilości samochodów na poszczególnych odcinkach dróg oraz wartości współczynników emisji. Ze względu na niewielkie zmiany zasobów informacji o emisji liniowej należy przyjąć, że jej wielkość jest porównywalna do roku ubiegłego. Wyniki obliczeń sumarycznej ilości zanieczyszczeń komunikacyjnych emitowanych w ciągu roku w województwie łódzkim zebrano w tabeli 4, a mapa 6 obrazuje udziały emisji poszczególnych zanieczyszczeń w całkowitej zinwentaryzowanej emisji komunikacyjnej w powiatach województwa łódzkiego. Tabela 4. Wielkość emisji zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł liniowych w województwie łódzkim CO NO 2 PM10 SO 2 Węglowodory Pb [Mg/rok] [Mg/rok] [Mg/rok] [Mg/rok] aromat. [Mg/rok] [Mg/rok] 18 636 8 209 628 734 204 1,67 21

Mapa 6. Udziały emisji poszczególnych zanieczyszczeń w całkowitej zinwentaryzowanej emisji komunikacyjnej w województwie łódzkim. W ogólnej ilości wyemitowanych zanieczyszczeń wyraźnie zaznacza się przewaga CO (co stanowi blisko 70 % sumarycznej wielkości emisji zanieczyszczeń ze źródeł liniowych). Udział emisji dwutlenku azotu w porównaniu z całkowitą ilością wyemitowanych zanieczyszczeń wynosi około 28%. Najmniejsze wartości w ogólnej liczbie emitowanych substancji wśród najważniejszych zanieczyszczeń przypadają dla dwutlenku siarki (około 2,5%) i pyłu ( około 2%). 22

Na mapach 7-10 przedstawiono rozkład emisji najważniejszych zanieczyszczeń w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego. Mapa 7. Emisja CO ze źródeł komunikacyjnych w województwie łódzkim 23

Mapa 8. Emisja NO 2 ze źródeł komunikacyjnych w województwie łódzkim 24

Mapa 9. Emisja SO 2 ze źródeł komunikacyjnych w województwie łódzkim 25

Mapa 10. Emisja PM10 ze źródeł komunikacyjnych w województwie łódzkim 26

2.7.3. Emisja powierzchniowa Poza emisją punktową i komunikacyjną na jakość powietrza znaczny wpływ wywiera również emisja powierzchniowa (niska), na której wielkość składa się emisja z lokalnych kotłowni węglowych i palenisk domowych. Pomimo niewielkiego zasięgu oddziaływania na otoczenie, negatywny wpływ emisji niskiej kumuluje się głównie w warunkach gęstej, słabo przewietrzanej zabudowy śródmiejskiej, gdzie odnotowuje się jej największe wartości. Wielkość emisji powierzchniowej w województwie łódzkim została oszacowana na podstawie danych o powierzchni ogrzewanej i rodzaju paliwa w indywidualnych systemach ogrzewania. W przypadku emisji niskiej, podobnie jak w emisji komunikacyjnej, ze względu na brak posiadania nowych danych jej wielkość w województwie pozostaje porównywalna do roku ubiegłego. W tabeli 5 przedstawiono wielkość emisji powierzchniowej w województwie łódzkim, natomiast mapa 11 obrazuje udziały emisji poszczególnych zanieczyszczeń w całkowitej zinwentaryzowanej emisji powierzchniowej w powiatach województwa łódzkiego. Tabela 5. Wielkość emisji zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim SO 2 NO 2 CO PM1O [Mg/rok] [Mg/rok] [Mg/rok] [Mg/rok] 8 651 3 777 9 013 28 721 27

Mapa 11. Udziały emisji poszczególnych zanieczyszczeń w całkowitej zinwentaryzowanej emisji powierzchniowej w województwie łódzkim. W całkowitej ilości wyemitowanych zanieczyszczeń największy udział ma emisja pyłu (57%), a najmniejszy emisja dwutlenku azotu (8%). Emisja tlenku węgla stanowi 18% ogólnej ilości wyemitowanych zanieczyszczeń, natomiast emisja dwutlenku siarki 17%. Na mapach 12-15 przedstawiono zróżnicowanie rozkładu powierzchniowej emisji zanieczyszczeń w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego. 28

Mapa 12. Emisja SO 2 ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim 29

Mapa 13. Emisja NO 2 ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim 30

Mapa 14. Emisja CO ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim 31

Mapa 15. Emisja PM10 ze źródeł powierzchniowych w województwie łódzkim 32

Podsumowanie Wielkości emisji podstawowych zanieczyszczeń powietrza ze źródeł punktowych, liniowych i powierzchniowych w województwie łódzkim przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6. Wielkość emisji podstawowych zanieczyszczeń powietrza w województwie łódzkim ze wszystkich rodzajów emisji SO 2 [Mg/rok] NO 2 [Mg/rok] CO [Mg/rok] PM1O [Mg/rok] Suma [Mg/rok] Emisja punktowa 135274 52404 17751 8433 213862 Emisja liniowa 734 8209 18636 628 28207 Emisja powierzchniowa 8651 3777 9013 28721 50162 W całości zinwentaryzowanej emisji na terenie województwa łódzkiego największy udział ma emisja punktowa (73%). Emisja zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł powierzchniowych stanowi 17 % emisji całkowitej, a ze źródeł liniowych - 10 %. 2.8 Szlaki komunikacyjne Centralne położenie województwa łódzkiego w Polsce stawia region w szczególnie uprzywilejowanej sytuacji komunikacyjnej. Historyczną tradycję mają główne szlaki kolejowe łączące wschód i zachód Polski i Europy ( Poznań Kutno Warszawa) oraz północ i południe kraju, (Warszawa Koluszki Katowice oraz Śląsk - Karsznice Wybrzeże). Rozwój transportu samochodowego ogranicza obecnie rolę komunikacji kolejowej znaczenia nabierają istniejące i planowane połączenia drogowe. Wielkie znaczenie transportu na szlakach wschód zachód oraz północ południe powoduje intensywną eksploatację istniejących szlaków komunikacyjnych i pilną potrzebę budowy sieci autostrad, które spełniać będą zarówno funkcje tranzytowe jak również wykorzystywane będą w ruchu krajowym. W okolicy Łodzi planowane jest skrzyżowanie dwóch autostrad o znaczeniu międzynarodowym. Stwarza to niepowtarzalna szansę rozwoju regionu, ale niesie również zagrożenia dla środowiska, wynikające ze wzmożonej emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych, hałasu i innych uciążliwości. Jako szczególnie pilny postulat rysuje się potrzeba wyprowadzenia ruchu tranzytowego ze szlaków przebiegających przez Łódź, ponieważ obecny układ komunikacyjny jest pod tym względem całkowicie nieprzystosowany do wzmożonego ruchu samochodów ciężarowych i osobowych, jaki obserwuje się w ostatnich latach. 33

2.9 Lasy Zróżnicowanie elementów środowiska przyrodniczego w województwie łódzkim powoduje występowanie na jego terenie różnorodnej szaty roślinnej. W wyniku działań człowieka naturalny układ, w którym występowały głównie siedliska lasów liściastych: łęgów, grądów, dąbrów i buczyn został mocno zmieniony. Lasy województwa łódzkiego zajmują tylko 20,6 % powierzchni jest to wskaźnik znacząco niższy od średniej krajowej. Skład gatunkowy lasów nie odbiega od stanu w całej Polsce środkowej. Naturalne warunki glebowo klimatyczne sprzyjają typowi lasu grądowego z przewagą sosny i z udziałem dębu i grabu. 2.10 Główne problemy ekologiczne i podstawowe źródła zanieczyszczeń Województwo łódzkie posiada bogatą strukturę gospodarczą, w skład której wchodzi przede wszystkim przemysł włókienniczy, energetyka, przemysł spożywczy, chemiczny i materiałów budowlanych. Istnieje ponad 240 tys. podmiotów gospodarczych. Z 50-ciu największych przedsiębiorstw 15 to firmy państwowe, a 26 - prywatne o polskim kapitale, 9 firmy zagraniczne. Do obiektów szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi w świetle obowiązującego rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dn. 14.07.1998 r. (Dz. U. Nr 93, poz. 589) zaliczyć trzeba przede wszystkim Elektrownię Bełchatów, Kopalnię Węgla Brunatnego Bełchatów, Zespół Elektrociepłowni w Łodzi, Grupową Oczyszczalnię Ścieków w Łodzi. 2.11 Zagrożenie wynikające z budowy autostrad Planuje się, że układ komunikacyjny województwa łódzkiego ulegnie przekształceniom, w wyniku których stworzony zostanie system autostrad i dróg ekspresowych. Będą to autostrady A 1 Gdańsk - Toruń - Łódź Katowice i A 2 Świecko - Poznań - Łódź - Warszawa Terespol uzupełnione obwodnicą Łodzi S-14 przebiegającą między Łodzią, a Aleksandrowem Łódzkim i Konstantynowem łódzkim oraz drogą szybkiego ruchu S-8 (Wrocław-Łódź-Warszawa). Wszystkie autostrady w zasadzie będą biegły w miarę możliwości przez tereny niezabudowane. Nie da się jednak uniknąć ich przejścia przez niektóre wsie i inne jednostki osadnicze lub w ich pobliżu. Trzeba wyraźnie podkreślić, że autostrady stwarzają szansę rozwoju gospodarczego dla województwa łódzkiego. Należy uznać je jako korzystny element prawidłowego - zrównoważonego ekorozwoju, pod warunkiem zminimalizowania niekorzystnych oddziaływań, jakie mogą się pojawić w wyniku ich budowy. 34

3. Opis systemu oceny jakości powietrza 3.1 Potencjał pomiarowy systemu oceny Na podstawie wyników wstępnej oceny jakości powietrza w województwie łódzkim za lata 1996 2000 oraz aneksu do w/w oceny wstępnej za lata 1997 2001, określony został obecny kształt wojewódzkiego systemu oceny jakości powietrza. Stwierdzono m.in. konieczność budowy sieci pomiarów ciągłych w aglomeracji łódzkiej oraz na obszarach reprezentatywnych dla ochrony roślin (z dala od zabudowy). Konieczne również było wdrożenie odpowiednich procedur zapewnienia jakości wyników dotychczasowych pomiarów manualnych. Stwierdzono także potrzebę rozbudowy sieci pomiarów wskaźnikowych (w tym benzenu). Obecnie po upływie przewidzianego przepisami okresu 5 lat, niezbędne będzie wykonanie kolejnej oceny wstępnej określającej potrzeby ewentualnych zmian w wojewódzkim systemie oceny jakości powietrza na kolejne 5 lat. Z pośród istniejących w 2006 r. stacji pomiarowych, do niniejszej oceny zakwalifikowano następujące stacje pomiarowe charakteryzujące się wymaganą kompletnością serii pomiarowych (tabela 7). Tabela 7. Wykaz stacji pomiarowych wykorzystanych w ocenie bieżącej Stacja Strefa miejscowość kod krajowy stacji Nazwa strefy Kod strefy Lp. 1 2 3 4 5 1 Łódź LdLodzWSSEMAstrona aglomeracja łódzka 4.10.14.00 2 Łódź LdLodzWSSEMDeczyńs 3 Łódź LdLodzWSSEMRudzka 4 Łódź LdLodzWSSEMWici3 5 Łódź LdLodzWSSEMWileńsk 6 Łódź LdLodzWSSEMWodna40 7 Łódź LdLodzWSSEMLegiono 8 Łódź LdLodzWSSEMPrzybys 9 Łódź LdLodzWSSEMZachodn 10 Łódź LdLodzWIOSAZachodn 11 Łódź LdLodzWIOSACzernik 12 Łódź LdLodzWIOSARubinst 13 Pabianice LdPabianWSSEMNowa1 14 Pabianice LdPabianWIOSAKonstan 35

1 2 3 4 5 15 Zgierz LdZgierzWSSEMStRynek 16 Zgierz LdZgierzWIOSAMielcza 17 Aleksandrów Łódzki LdAleksaWSSEMSkłodow 18 Bełchatów LdBelchaWSSEMOkrzei bełchatowski 4.10.13.01 19 Brzeziny LdBrzeziWSSEMReforma brzeziński 4.10.12.21 20 Kutno LdKutnoWIOSMWilcza kutnowski 4.10.12.02 21 Kutno LdKutnoWSSEMGrunwal 22 Łask LdLaskWSSEMWarszaw łaski 4.10.12.03 23 Gajew LdGajewWIOSAGajew łęczycki 4.10.12.04 24 Łowicz LdLowiczWSSEMSwFlori łowicki 4.10.13.05 25 Opoczno LdOpocznWSSEMPlKości opoczyński 4.10.13.07 26 Pajęczno LdPajeczWSSEMZeromsk pjęczański 4.10.13.09 27 Parzniewice LdParzniWIOSAParznie piotrkowski 4.10.13.10 28 Radomsko LdRadomsWSSEMKomunyP radomszczański 4.10.13.12 29 Radomsko LdRadomsWSSEMZeromsk 30 Radomsko LdRadomsWIOSASokola4 31 Sieradz LdSieradWSSEMGrunwal sieradzki 4.10.12.14 32 Sieradz LdSieradWSSEMPOW52 33 Tomaszów Mazowiecki LdTomaszWSSEMSw.Anto tomaszowski 4.10.13.16 34 Wieluń LdWielunWSSEMPOW14 wieluński 4.10.12.17 35 Zduńska Wola LdZdWolaWSSEMDąbrows zduńskowolski 4.10.12.19 36 Piotrków Trybunalski LdPiotrkWIOSABelzack m. Piotrków Tryb. 4.10.13.62 37 Piotrków Trybunalski LdPiotrkWSSEM3goMaja 38 Skierniewice LdSkiernWSSEMReymont m. Skierniewice 4.10.13.63 39 Skierniewice LdSkiernWSSEMKoperni 40 Ozorków LdOzorkoWSSEMWigury1 zgierski 4.10.12.20 Uzupełnieniem systemu pomiarowego w rocznej ocenie jakości powietrza było wykorzystanie pomiarów wskaźnikowych (miesięcznych) oraz obiektywnych metod szacowania (interpolacja liniowa) na obszarach słabogradientowych wartości stężenia zanieczyszczeń powietrza. 36

3.2 Metody wykorzystywane w ocenie Wymagania dotyczące metod wykorzystywanych w rocznej ocenie jakości powietrza zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 87,poz. 798). Oceny mogą być prowadzone w oparciu o: - pomiary wysokiej jakości na stałych stacjach monitoringu: najczęściej rozumiane jako pomiary ciągłe, prowadzone z zastosowaniem mierników automatycznych dobrej klasy; - pomiary manualne na stałych stacjach monitoringu prowadzone codziennie; - pomiary manualne na stałych stacjach monitoringu prowadzone w trybie cyklicznym (co 2-5 dni lub tylko w dni powszednie): traktowane jako "mniej intensywne" metody oceny; - pomiary wskaźnikowe: rozumiane jako pomiary z zastosowaniem prostych technik pomiarowych (np. metoda pasywna) lub prowadzone w ograniczonym czasie (np. pomiary mobilne); - obliczenia z wykorzystaniem matematycznych modeli rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w atmosferze i danych dotyczących emisji; - obiektywne metody szacowania, wykorzystujące informacje o emisji zanieczyszczeń. Obiektywne metody szacowania obejmują matematyczne metody obliczania stężeń na podstawie wartości uzyskiwanych z pomiarów w innych miejscach lub w innym czasie, w oparciu o wiedzę na temat rozkładów stężeń i emisji na danym obszarze. Przykładem może tu być interpolacja liniowa stężeń, prowadzona przy założeniu, że na rozważanym obszarze nie występują duże gradienty stężeń pomiędzy stacjami i metodę tą można stosować. Zakłada się, że najbardziej "intensywne" metody oceny powinny być stosowane na tych obszarach, gdzie istnieje największe ryzyko przekroczenia wartości poziomów dopuszczalnych stężenia zanieczyszczeń. W niniejszej ocenie rocznej wykorzystano wyniki następujących pomiarów zanieczyszczenia powietrza: - pomiary ciągłe na 9 stacjach automatycznych, - pomiary dobowe z 33 stacji pomiarowów manualnych, - miesięczne pomiary wskaźnikowe metodą z pasywnym poborem próbek z 219 punktów pomiarowych Ponadto w rocznej ocenie jakości powietrza w województwie łódzkim w 2006r. wykorzystano metody obiektywnego szacowania oraz analogii z inną strefą oceny o podobnej strukturze emisji i poziomie zanieczyszczenia powietrza (udokumentowanym pomiarami). Ze względu na brak możliwości finansowych na potrzeby w niniejszej oceny nie wykonano matematycznego modelowania jakości powietrza, mimo zebranych danych o emisji zanieczyszczeń do powietrza. 37

4. Wyniki klasyfikacji stref (powiatów) 4.1 Klasy stref i wymagane działania wynikające z oceny Klasyfikacji stref dokonuje się kilkuetapowo, biorąc pod uwagę jakość powietrza na obszarach najwyższych stężeń w klasyfikowanej strefie. Pierwszym etapem oceny jest cząstkowa ocena poziomu stężenia poszczególnych substancji w konkretnym czasie uśredniania ich stężenia. Drugim etapem oceny jest określenie poszczególnych klas wynikowych dla poszczególnych substancji, równoznacznych z najgorszą klasą uzyskaną dla wszystkich normowanych czasów uśredniania danej substancji. Po dokonaniu ocen wynikowych dla wszystkich poszczególnych substancji, ocenianej strefie nadawana zostaje klasa ogólna, równoznaczna z najmniej korzystną klasą wynikową w danej strefie. Zaliczenie strefy do określonej klasy wiąże się z określonymi wymaganiami co do działań na rzecz poprawy jakości powietrza (w przypadku, gdy nie są spełnione określone kryteria) lub na rzecz utrzymania tej jakości (jeżeli spełnia ona przyjęte standardy). Podstawę zaliczenia strefy do określonej klasy, jak już wspominano, stanowią wyniki oceny uzyskane na obszarach o najwyższych poziomach stężeń danego zanieczyszczenia w strefie. Ocena w tych obszarach powinna być dokonana z wykorzystaniem odpowiednich metod, zależnych od poziomów stężenia występujących na danym obszarze (np. pomiarów wysokiej jakości w rejonach gdzie stężenie przekracza górny próg oszacowania GPO, stanowiący określony procent stężenia dopuszczalnego, a zatem i poziomy dopuszczalne). W niektórych przypadkach może wystąpić kłopot z zaliczeniem strefy do realizacji programu ochrony powietrza na podstawie wyników pomiarów o niewystarczającej jakości (zbyt mała kompletność serii pomiarowych, wielkość przekroczenia mniejsza niż dokładność metody pomiarowej względem metodyk referencyjnych, zbyt mała reprezentatywność obszarowa poszczególnych stanowisk pomiarowych, itp.). W związku z powyższym w przypadku uzasadnionych wątpliwości nadawana była klasa niższa. Należy jednak pamiętać, że w toku dalszych badań, w wyniku późniejszych ocen rocznych klasa jakości powietrza w danej strefie może ulec pogorszeniu mimo, iż poziom stężenia danego zanieczyszczenia nie ulegnie znacznej zmianie. Poszczególnym strefom nadane zostały klasy jakości powietrza, z których wynikają potrzeby w zakresie działań na rzecz poprawy jakości powietrza w strefach. Termin realizacji programu ochrony powietrza uzależniany jest od poziomu stężenia w strefie. W zależności od faktu ustanowienia marginesów tolerancji dla wartości dopuszczalnych poziomów substancji, lub też ich braku wyróżniono dwa rodzaje klasyfikacji stref. Jeżeli ocenianej substancji przyznano margines tolerancji (MT), to możliwe klasy jakości powietrza to: A (najłagodniejsza klasa, poziom stężenia < D), B (poziom stężenia > D), C (najgorsza, 38

poziom stężenia > D + MT). Powyższym klasom przyporządkowano różne działania wymagane (tabela 8). Tabela 8. Klasy stref i wymagane działania w zależności od poziomów stężeń zanieczyszczenia, uzyskanych w pierwszej rocznej ocenie jakości powietrza, dla przypadków gdy jest określony margines tolerancji Poziom stężeń Klasa strefy Wymagane działania nieprzekraczający wartości dopuszczalnej* powyżej wartości dopuszczalnej* lecz nie przekraczający wartości dopuszczalnej powiększonej o margines tolerancji* powyżej wartości dopuszczalnej powiększonej o margines tolerancji* A B C brak - określenie obszarów przekroczeń wartości dopuszczalnych - określenie obszarów przekroczeń wartości dopuszczalnych powiększonych o margines tolerancji - opracowanie programu ochrony powietrza (POP) * z uwzględnieniem dozwolony częstości przekroczeń określonych w rozporządzeniu Minista Środowiska w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu... Należy zauważyć, że przy założeniu stałego trendu zanieczyszczenia powietrza poszczególnymi zanieczyszczeniami, po zlikwidowaniu marginesów tolerancji obszary o klasie B będą wymagały realizacji programu ochrony powietrza. Jeżeli ocenianej substancji nie przyznano marginesu tolerancji (MT), to możliwe klasy jakości powietrza to: A (najłagodniejsza klasa, poziom stężenia < D), C (najgorsza, poziom stężenia > D). Powyższym klasom przyporządkowano różne działania wymagane (tabela 9). Tabela 9. Klasy stref i wymagane działania w zależności od poziomów stężeń zanieczyszczenia, uzyskanych w pierwszej rocznej ocenie jakości powietrza, dla przypadków gdy margines tolerancji nie jest określony Poziom stężeń Klasa strefy Wymagane działania nieprzekraczający dopuszczalnej* powyżej wartości dopuszczalnej* wartości A C Brak - określenie obszarów przekroczeń wartości dopuszczalnych - działania na rzecz poprawy jakości powietrza opracowanie programu ochrony powietrza (POP) * z uwzględnieniem dozwolony częstości przekroczeń określonych w rozporządzeniu Minista Środowiska w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu... Wyniki klasyfikacji stref dla poszczególnych zanieczyszczeń powietrza (SO 2, NO 2, PM10, CO, Pb, O 3, benzen) pod kątem ochrony zdrowia przedstawione zostały w tabelach 10 16. Ogólna klasyfikacja jakości powietrza w strefach województwa łódzkiego w 2005r. pod kątem ochrony zdrowia przedstawia tabela 17. 39

Wyniki klasyfikacji stref (klasy wynikowe) pod kątem ochrony roślin (SO 2, NO x, O 3 ) przedstawione zostały w tabelach 18 20. Ogólną klasyfikację jakości powietrza w strefach województwa łódzkiego w 2004r. pod kątem ochrony roślin przedstawia tabela 21. Wyniki klasyfikacji stref zostały również przedstawione w postaci map (patrz mapy 16 27). Ogólna klasyfikacja jakości powietrza w strefach województwa łódzkiego pod kątem ochrony zdrowia przedstawia mapa 23. Natomiast wyniki klasyfikacji ogólnej jakości powietrza pod kątem ochrony roślin przedstawia mapa 27. Ponadto strefy wyznaczone do realizacji POP (klasa C wg wyników oceny) zostały omówione szerzej w rozdz. 5 i 6. 40

Tabela 10. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem parametrów kryterialnych określonych dla SO 2, pod kątem ochrony zdrowia Symbol klasy dla obszaru strefy nie obejmującego obszarów ochrony uzdrowiskowej dla poszczególnych czasów uśredniania stężeń SO2 1 godz. 24 godz.** Symbol klasy dla obszarów ochrony uzdrowiskowej* w strefie dla poszczególnych czasów uśredniania stężeń SO2 Symbol klasy wynikowej dla SO2 w strefie Nazwa strefy Kod strefy / / Wynikowa 1 godz. 24 godz. Wynikowa Lp. powiatu powiatu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 aglomeracja łódzka 4.10.14.00 A A A A 2 bełchatowski 4.10.13.01 A A A 3 brzeziński 4.10.12.21 A A A 4 kutnowski 4.10.12.02 A A A 5 Łaski 4.10.12.03 A A A 6 łęczycki 4.10.12.04 A A A 7 łowicki 4.10.13.05 A A A 8 łódzki wschodni 4.10.12.06 A A A 9 opoczyński 4.10.13.07 A A A 10 pabianicki 4.10.12.08 A A A 11 pajęczański 4.10.13.09 A A A 12 poddębicki 4.10.12.11 A A A 13 piotrkowski 4.10.13.10 A A A A 14 radomszczański 4.10.13.12 A A A 15 rawski 4.10.13.13 A A A 16 sieradzki 4.10.12.14 A A A 17 skierniewicki 4.10.13.15 A A A 18 tomaszowski 4.10.13.16 A A A 19 wieluński 4.10.12.17 A A A 20 wieruszowski 4.10.12.18 A A A 21 zduńskowolski 4.10.12.19 A A A 22 zgierski 4.10.12.20 A A A 23 m. Piotrków 4.10.13.62 A A A Tryb. 24 m. Skierniewice 4.10.13.63 A A A 41

Mapa 16. Klasy stref w 2006 r. w zakresie ochrony zdrowia DWUTLENEK SIARKI 42

Tabela 11. Klasyfikacja stref z uwzględnieniem parametrów kryterialnych określonych dla NO 2, pod kątem ochrony zdrowia Symbol klasy dla obszaru strefy nie obejmującego obszarów ochrony uzdrowiskowej dla poszczególnych czasów uśredniania stężeń NO2 Symbol klasy dla obszarów ochrony uzdrowiskowej* w strefie dla poszczególnych czasów uśredniania stężeń Symbol klasy wynikowej dla NO2 w strefie Nazwa Kod strefy / NO2 Lp. strefy/powiatu powiatu 1 godz. rok Wynikowa 1 godz. rok Wynikowa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 aglomeracja 4.10.14.00 A C C C łódzka 2 bełchatowski 4.10.13.01 A A A 3 brzeziński 4.10.12.21 B B B 4 kutnowski 4.10.12.02 B B B 5 Łaski 4.10.12.03 A A A 6 łęczycki 4.10.12.04 A B B B 7 łowicki 4.10.13.05 A A A 8 łódzki wschodni 4.10.12.06 A A A 9 opoczyński 4.10.13.07 A A A 10 pabianicki 4.10.12.08 A A A 11 pajęczański 4.10.13.09 A A A 12 poddębicki 4.10.12.11 A A A 13 piotrkowski 4.10.13.10 A A A A 14 radomszczański 4.10.13.12 B B B 15 rawski 4.10.13.13 B B B 16 sieradzki 4.10.12.14 A A A 17 skierniewicki 4.10.13.15 A A A 18 tomaszowski 4.10.13.16 A A A 19 wieluński 4.10.12.17 B B B 20 wieruszowski 4.10.12.18 A A A 21 zduńskowolski 4.10.12.19 A A A 22 zgierski 4.10.12.20 A A A 23 m. Piotrków 4.10.13.62 A A A Tryb. 24 m. Skierniewice 4.10.13.63 A A A 43

Mapa 17. Klasy stref w 2006 r. w zakresie ochrony zdrowia DWUTLENEK AZOTU 44