Wykład VI.2 Formuły łacińskie: Ogólna refleksja nad prawem, filozofia i teoria prawa (II)

Wykład VI.2 Formuły łacińskie: Ogólna refleksja nad prawem, filozofia i teoria prawa (II) I. Tworzenie prawa technika ustawodawcza 1. Ad ea, quae frequentius accidunt, iura adaptantur = Prawa dostosowuje się do tych przypadków, które zdarzają się często. por. [D. 1.3.23, Celsus]: Ex his, quae forte uno aliquo casu accidere possunt, iura non constituuntur = Praw nie ustanawia się dla tych przypadków, które zdarzyć się mogą tylko raz. Iulianus 59 dig. D. 1,3,10: Neque leges neque senatus consulta ita scribi possunt, ut omnes casus qui quandoque inciderint comprehendantur, sed sufficit ea quae plerumque accidunt contineri. Ani ustawy, ani uchwały senatu nie mogą być pisane tak, aby obejmowały wszystkie przypadki, które mogą się zdarzyć, lecz wystarczy, że zawierają te, które zdarzają się najczęściej. 2. De minimis non curat lex = Ustawy nie troszczą się o drobiazgi. por. Lex non debet esse ludibrio = Ustawa nie powinna być przedmiotem drwin. por. Lex nihil frustra facit = Ustawa niczego nie czyni na próżno. por. 11 Zasady techniki ustawodawczej: W ustawie nie zamieszcza się wypowiedzi, które nie służą wyrażaniu norm prawnych, a w szczególności apeli, postulatów, zaleceń, upomnień, oraz uzasadnień formułowanych norm. Tacitus, Annales 3.27: Corruptissima re publica plurimae leges. W najbardziej skorumpowanym państwie najwięcej praw. 3. In legibus magis simplicitas quam difficultas placet [I. 2.23.7] = W ustawach lepsza jest prostota niż zawiłość. por. Simplicitas legibus amica [I. 3.2.3] = Prostota jest przyjaciółką ustaw. I. 2.23.7: Sed quia stipulationes ex senatusconsulto Pegasiano descendentes et ipsi antiquitati displicuerunt et quibusdam casibus captiosas eas homo excelsi ingenii Papinianus appellat et nobis in legibus magis simplicitas quam difficultas placet, ideo omnibus nobis suggestis tam similitudinibus quam differentiis Lecz ponieważ formalne przyrzeczenie wywodzące się z uchwały Pegazjańskiej nie znajdowały uznania w samej starożytności i w niektórych przypadkach człowiek o genialnym umyśle, Papinian, nazywa je podchwytliwymi, a nam w prawach 1

utriusque senatusconsulti, placuit exploso senatusconsulto Pegasiano, quod postea supervenit, omnem auctoritatem Trebelliano senatusconsulto praestare bardziej podoba się prostota niż zawiłość, tak więc po przedstawieniu nam zarówno podobieństw, jak i różnic obu uchwał senatu, postanowiliśmy uchylić Pegazjańską uchwałę, która została podjęta później, i dać pełną moc obowiązującą uchwale Trebeliańskiej. 4. Legem brevem esse oportet [Seneca, Epistulae morales] = Ustawa powinna być zwięzła. por. 5 Zasady Techniki Prawodawczej: Przepisy ustawy redaguje się zwięźle i syntetycznie, unikając nadmiernej szczegółowości, a zarazem w sposób, w jaki opisuje się typowe sytuacje występujące w dziedzinie spraw regulowanych tą ustawą. Seneca ad Lucillum epistulae 94.38: In hac re dissentio a Posidonio, qui «improbo inquit - quod Platonis legibus adiecta principia sunt. Legem enim brevem esse oportet, quo facilius ab inperitis teneatur. Velut emissa divinitus vox sit: iubeat, non disputet. Nihil videtur mihi frigidius, nihil ineptius quam lex cum prologo. Mone, dic quid me velis fecisse: non disco sed pareo.' Proficiunt vero; itaque malis moribus uti videbis civitates usas malis legibus. [39] At non apud omnis proficiunt.» W tej sprawie jestem innego zdania niż Posidonius, który mówi tak: «Nie podoba mi się, że u Platona do praw przydatne są pewne ogólne zalecenia. Albowiem prawo powinno być zwięzłe, aby ludzie niedoświadczeni mogli go tym samym lepiej przestrzegać. Niech będzie ono jakby rozporządzeniem wydanym z woli bogów: niech rozkazuje, a nie rozprawia. Nic nie wydaje mi się bardziej niedorzeczne i niestosowne, jak prawa poprzedzone wstępem. Skarć, powiedz co chcesz, bym uczynił, nie uczę się bowiem, tylko okazuję posłuszeństwo. A jednak prawa pomagają dobrym obyczajom]. Tak więc, jak ci wiadomo, państwa mające złe prawa, mają także złe obyczaje. Prawa bowiem wszystkich nie poprawiają». Ch.L. de Montesquieu, O duchu praw, t. II, Warszawa 1957, s. 139: Księga XXIX, rozdział 16: Ustawy nie powinny być zbyt wysubtelnione: powinny być pisane dla ludzi przeciętnych; nie powinny one wyrażać logicznego kunsztu, lecz rozum zwykłego ojca rodziny. 2

5. Leges ad omnibus intellegi debent [C. 1.14.9: Imperatores Valentinianus III et Marcianus, const. 454 r. n.e.] = Ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich. por. 6 Zasady Techniki Prawodawczej: Przepisy ustawy redaguje się tak, aby dokładnie I w sposób zrozumiały dla adresatów zawartych w nich norm wyrażały intencje prawodawcy. C. 1.14.11:Imperatores Leo, Zeno: Cum de novo iure, quod inveterato usu non adhuc stabilitum est, dubitatio emergat, necessaria est tam suggestio iudicantis quam sententiae principalis auctoritas. [474 n.e.] Gdy pojawia się wątpliwość co do nowego prawa, które przez długie stosowanie nie zostało jeszcze dostatecznie wyjaśnione, niezbędne jest zapytanie sędziego, jak też uzyskanie opinii znanych autorytetów. INP PAN 1996, Jakość Prawa, s. 32: Formułowanie przepisów w sposób niezrozumiały może mieć różne przyczyny: nieuwagę, poszukiwanie kompromisu między różnymi opcjami ciała stanowiącego prawo czy nawet zwykłe niechlujstwo. 6. Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur [Ulpianus, D. 1.3.8] = Prawa są stanowione nie ze względu na konkretne osoby, lecz dla wszystkich. II. Stosowanie prawa 1. Applicatio est vita regulae =Stosowanie [prawa] jest życiem normy prawnej. por. Executio est finis et fructus legis = Wykonanie jest celem i owocem prawa. por. Exercendae sunt leges [Suetonius, Vitae Caesarum] = Prawa należy stosować. 2. De similibus idem est iudicium [Tomasz Akwinata, Summa Theologiae] = W podobnych sprawach powinno zapadać podobne rozstrzygnięcie. por. Bonus iudex variae ex personis causisque constituet [Celsus, D. 6.1.38] = Dobry sędzia rozstrzyga różnie, stosownie do [różnych] osób i przypadków. por. Legibus, non exemplis iudicandum = Sądzić należy na podstawie ustaw, a nie przykładów (ex C. 7.45.13, imp. Iustinianus, 529 r. n.e.) 3

C. 7.45.13: Imperator Justinianus: Nemo iudex vel arbiter existimet neque consultationes, quas non rite iudicatas esse putaverit, sequendum, et multo magis sententias eminentissimorum praefectorum vel aliorum procerum (non enim, si quid non bene dirimatur, hoc et in aliorum iudicum vitium extendi oportet, cum non exemplis, sed legibus iudicandum est), nec si cognitionales sint amplissimae praefecturae vel alicuius maximi magistratus prolatae sententiae: sed omnes iudices nostros veritatem et legum et iustitiae sequi vestigia sancimus. [529 n.e.] Niech żaden sędzia lub arbiter nie sądzi, że jest przymusowo związany jakimkolwiek wynikiem konsultacji z cesarzem, o której sądzi, że nie została prawidłowo wydana, czy też w zgodzie z prawem, i to w szczególności stosuje się w odniesieniu do decyzji prześwietnych prefektów i innych urzędników, bowiem jeśli cokolwiek nie zostało prawidłowo rozstrzygnięte, konsekwencje nie powinny być rozciągane na decyzje innych sędziów, jak i decyzje sądów nie powinny mieć za swoja podstawę przykładowych rozstrzygnięć innych sędziów, ale powinny być oparte na prawie; ostateczne decyzje prefektów lub trybunałów wszystkich innych urzędników, nie są wiążące, jeśli są sprzeczne z prawem; i rozkazujemy wszystkim naszym sędziom, aby podążali za prawdą, i zasadami prawa i sprawiedliwością. 3. Iudex est lex loquens [Cicero, de Legibus] = Sędzia jest mówiącą ustawą. por. Iudicis est dicere, non dare = Rzeczą sędziego jest orzekać, nie stanowić prawo. III. Zwyczaj i jego znaczenie dla prawa 1. Consuetudo certa esse debet = Zwyczaj powinien być trwały. 2. Inveterata consuetudo pro lege servatur [Iulianus, D. 1.3.32.1] = Utrwalony zwyczaj stosuje się jak prawo. 3. Consuetudo est optima legum interpres [Paulus, D. 1.3.37] = Zwyczaj jest najlepszą wykładnią ustawy. 4. Consuetudinis ususque longaevi non vilis auctoritas est, verum non usque adeo sui valitura momento, ut aut rationem vincat aut legem [C. 8.52.2] = Powaga zwyczaju i długotrwałej praktyki nie jest mała, jednak nie aż tak duża, by mogła uchylić rozsądek lub ustawę. 5. Ex non scripto ius venit, quod usus comprobavit. Nam diuturni mores consensu utentium comprobati legem imitantur [I. 1.2.9] = Prawem 4

niepisanym jest to, które zostało potwierdzone przez stosowanie. Albowiem długotrwałe zwyczaje, potwierdzone przez zgodę stosujących je, przybierają postać prawa. 6. Inveterata consuetudo pro lege non immerito custoditur, et hoc est ius, quod dicitur moribus constitutum [Iulianus, D. 1.3.32.1] = Słusznie przestrzega się od dawna istniejącego zwyczaju na równi z ustawą, jest to właśnie prawo, o którym się mówi, że powstało ze zwyczaju. por. art. 38 Statutu MTS: Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości stosuje zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej przez prawo. por. art. 65 1 k.c.: Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. Ulpianus 1 de off. proc. D. 1,3,33: Diuturna consuetudo pro iure et lege in his quae non ex scripto descendunt observari solet. Paulus 1 quaest. D. 1,3,37: Si de interpretatione legis quaeratur, in primis inspiciendum est, quo iure civitas retro in eiusmodi casibus usa fuisset: optima enim est legum interpres consuetudo. Długotrwały zwyczaj zwykło się stosować jako prawo i ustawę w tych (przypadkach), w których nie ma prawa pisanego. Jeśli pytamy o wykładnię ustawy, w pierwszej kolejności należy mieć na uwadze, jakiego prawa społeczność w takich przypadkach przestrzegała wcześniej; albowiem zwyczaj jest najlepszym interpretatorem ustawy. IV. Wykładnia interpretacja prawa 1. Clara non sunt interpretanda = Jasne wyrażenia nie wymagają interpretacji. Interpretatio cessat in claris = Interpretacja nie jest dozwolona w przypadkach jasnych. In claris non fit interpretatio = W przypadkach jasnych nie ma potrzeby dokonywania interpretacji. Absoluta sententia expositore non indiget = Jasne sformułowanie nie wymaga objaśnienia. por. Quod constat clare, non debet verificari = Nie należy dowodzić tego, co jest jasne. por. Manifesta non indigent probatione = Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu. 5

art. 228 kpc: 1. Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu. 2. To samo dotyczy faktów znanych sądowi urzędowo, jednakże sąd powinien na rozprawie zwrócić na nie uwagę stron. art. 168 kpk: Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu. To samo dotyczy faktów znanych z urzędu, należy jednak zwrócić na nie uwagę stron. Nie wyłącza to dowodu przeciwnego. 2. Apices iuris non sunt iura [Ulpianus, D. 17.1.29.4] = Sztuczki prawne nie stanowią prawa. wykładnia contra legem sprzecznie z prawem wykładnia praeter legem obok prawa wykładnia secundum legem zgodnie z prawem por. Contra legem facit, qui id facit quod lex prohibet, in fraudem vero, qui salvis verbis legis sententiam eius circumvenit [Paulus, D. 1.3.29] = Wbrew ustawie postępuje ten, kto czyni to, czego ustawa zabrania ; z ominięciem ustawy działa zaś ten, kto nie naruszając jej słów, obchodzi jej treść. 3. A verbis legis non est recedendum [Marcellus, D. 32.69] = Należy trzymać się słów ustawy. por. Verbis legis tenaciter inhaerendum = Należy mocno trzymać się słów ustawy. por. Qui cadit a syllaba, cadit a toto = Kto odchodzi od zgłoski, odchodzi od całego tekstu. wykładnia: per non est «tak, jakby tego nie było» wykładnia: lege non distinguente nec nostrum est distinguere tam, gdzie ustawa nie rozróżnia, nie naszą rzeczą jest wprowadzanie różnic 4. Benignius leges interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur [Celsus, D. 1.3.18] = Ustawy są wtedy właściwiej interpretowane, gdy zachowuje się ich ducha. por. Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem [Celsus, D. 1.3.27] = Znać ustawy, to nie przyswoić sobie ich słowa, ale znać ich siłę i moc prawną (treść i moc działania). 5. Eius est interpretari leges, cuius est condere [C. 1.14.12.3 5] = Do interpretacji prawa upoważniony jest ten, kto je stanowi. 6

por. Kan. 16 1 K. Pr. Kan. (1983): W sposób autentyczny ustawy interpretuje prawodawca oraz ten, komu on zlecił władzę autentycznego interpretowania. C. 1.14.1: Imperator Constantinus: Inter aequitatem iusque interpositam interpretationem nobis solis et oportet et licet inspicere. [316 n.e.] Tylko do nas należy i nam przystoi badać różnicę między zasadą słuszności a ścisłego prawa. 6. Exceptio est strictissimae interpretationis = Wyjątek powinien byc interpretowany ściśle. por. Exceptiones non sunt extendendae = Wyjątków nie należy interpretować rozszerzająco. por. Exceptio firmat regulam in casibus non exceptis = Wyjątek potwierdza regułę w przypadkach, których nie uznano za wyjątkowe. wykładnia: interpretatio declarativa (potwierdzająca) extensiva (rozszerzająca) restrictiva (zawężająca) strictissima (najściślejsza) 7. Exclusa censentur omnia, quae lex enumerando non inclusit = Należy uznać za wyłączone to wszystko, czego ustawa wyliczając, nie włączyła. por. art. 244 k.c. 1. Ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipoteka. 2. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipotekę regulują odrębne przepisy. 8. Expressio specialis omnem impedit extensionem = Dokładne wyrażenia wykluczają wykładnię rozszerzającą. wykładnia: interpretatio stricta ścisła 9. Fictio non operatur ultra casum fictum = Fikcja nie wywiera skutków prawnych poza przypadkiem, dla którego została ustanowiona por. art. 1020 k.c.: Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. 10. Incivile est nosi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere [Celsus, D. 1.3.24] = Nie prawidłowe jest 7

wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy, na podstawie jednego jej fragmentu. 11. Minime sunt mutanda, quae interpretationem certam semper habuerunt [Paulus, D. 1.3.23] = Jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze miało jednoznaczną interpretację. 12. Verba cum effectu accipienda [Ulpianus, D. 2.7.5.2] = Słowa należy rozumieć zgodnie z ich znaczeniem. por.: Verba accipienda sunt secundum subiectam materiam = Słowa należy rozumieć zgodnie z ich treścią. por. 8 ust. 1 Zasady Techniki Prawodawczej: W ustawie należy posługiwać się poprawnymi wyrażeniami językowymi (określeniami) w ich podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu. V. Zasady kolizyjne 1. Lex posterior derogat legi priori = Ustawa późniejsza uchyla (znosi) ustawę wcześniejszą. 2. Lex specialis derogat legi generali = Ustawa szczegółowa uchyla (znosi) ustawę ogólną. 3. Lex superior derogat legi inferiori = Ustawa wyższa uchyla (znosi) ustawę niższą. 4. Lex posterior generalis non derogat legi priori speciali = Ustawa późniejsza ogólna nie uchyla (nie znosi) ustawy wcześniejszej szczegółowej. ldt. 12.5: Ut quodcumque postremum populus iussisset id ius ratumque esset (ex Liv. 7.17.12; 9.33.8-9; 9.34.6-7:) Cokolwiek ostatnio lud postanowił, to niech będzie prawem i niech będzie ważne. Paulus 4 quaest. D. 1,3,26: Non est novum, ut priores leges ad posteriores trahantur. Paulus 5 ad leg. Iul. et Pap. D. 1,3,28: Sed et posteriores leges ad priores pertinent, nisi contrariae sint [ ]. Modestinus: 2 excus. D.1,4,4: Aƒ metagenšsterai diat xeij scuròterai tîn prõ aùtîn e sin. Id est: posteriors leges plus valent quam quae ante eas fuerunt (Dig. ed. sterot.). 8 Nie jest niczym nowym, że ustawy wcześniejsze dostosowuje się do przyjętych później. Lecz i ustawy późniejsze odnoszą się do wcześniejszych, chyba że są z nimi sprzeczne [ ]. Późniejsze ustawy [rozporządzenia: ex D. 1.4: De constitutionibus principum] znaczą więcej niż te, które były przed nimi.

9