Tom X Warszawa, 10 VI 1963 Nr 25. W o jc ie c h S t a r ę g a. Kosurze ( O pilion es) okolic W arszawy

P O L S K A A K A D E M I A N A U K I N S T Y T U T Z O O L O G I C Z N Y F R A G M E N T A F A U N I S T I C A Tom X Warszawa, 10 VI 1963 Nr 25 W o jc ie c h S t a r ę g a Kosurze ( O pilion es) okolic W arszawy CeiioKocuLi (O pilion es) okpecthocteii BapiuaBbi W eberknechte ( O piliones) der umgegend von Warszawa W STĘP F auna kosarzy Polski zbadana jest bardzo nierównomiernie. Najlepiej poznane są pod ty m względem Sudety, Dolny Śląsk, Pom orze Zachodnie, T atry, Beskidy, Pojezierze M azurskie i Puszcza Białowieska. Z Mazowsza w ykazany był dotychczas zaledwie jeden gatunek Trogulus tricarinatus (L.) [WaGA, 1 8 5 7, sub Trogulus nepaeformis (bez autora); R a f a l s k i, 1 9 6 0 i 1 9 6 1 ], Dlatego też celem tej pracy było wykazanie możliwie pełnej liczby gatunków kosarzy, w ystępujących w okolicach W arszawy. P raca niniejsza została w ykonana w Instytucie Zoologicznym Polskiej Akadem ii N auk w W arszawie. Pragnę podziękować Prof. Drowi T. J a c z e w s k i e m u za ogólne kierownictwo oraz szereg cennych rad, dotyczących treści i zakresu pracy, Prof. Drowi J. R a f a l s k i e m u za wskazówki pomocne przy opracowaniu zebranego m ateriału i za sprawdzenie oznaczeń trudniejszych do rozróżnienia gatunków, współpracownikom i kolegom za pom oc w zebraniu m ateriału oraz Mgr A. B r e y m e y e r za przekazanie mi do opracowania kosarzy zebranych przez Zakład Ekologii PAN w Dziekanowic Leśnym (Puszcza K am pinoska). M A TERIAŁ I M ETODYKA Cały m ateriał zebrany został na terenie m. st. W arszawy oraz powiatów: Nowy Dwór Mazowiecki, W ołomin, Otwock, Piaseczno, Grójec, Pruszków i Sochaczew i liczy ogółem 3 2 0 1 okazów. Olbrzymia większość m ateriału pochodzi z la t 1 9 5 9-1 9 6 1, ponadto w ykorzystałem w pracy niewielkie starsze m ateriały ze zbiorów In sty tu tu Zoologicznego PAN. M etody połowu były następujące: 1. na upatrzonego chw ytanie pojedynczych osobników zauważonych w ściółce, pod kam ieniam i itp. lub siedzących na ścianach domów, płotach, m urach, pniach i liściach drzew; 2. przesiewanie ściółki (głównie w lasach liściastych) przez specjalne sita, a potem przeglądanie przesiewek i w ybieranie z nich kosarzy;

380 W. Staręga 2 3. koszenie czerpakiem po trawach, krzewach i gałęziach drzew; 4. pułapki z glikolem etylenowym wg metody Barbera (Pfeifer, 1956) stosowane przez Zakład Ekologii PAN. M ateriał konserw ow any jest w alkoholu 75%. W ypreparow ane narządy kopulacyjne początkowo trzym ałem w glicerynie w celu prześwietlenia ich i dla łatw iejszej m anipulacji przy oznaczaniu, następnie przenoszone były do płynu F au re a, w którym przechowywane są jak o stale p rep a ra ty mikroskopowe. Cały m ateriał oznaczałem przy pom ocy opracowań Y. S i l h a v y e g o ( 1 9 5 6 ) oraz C. F r. R o e w e r a ( 1 9 2 3 ). W zebranym m ateriale stwierdziłem 1 5 gatunków, które szczegółowo om aw iam w dalszej części pracy. P odane ta m przeze m nie w ym iary m ają n a celu w ykazanie zakresu zm ienności poszczególnych gatunków. N a konieczność zajęcia się danym i p o m iarowym i zwrócił mi uwagę Prof. D r J. R a f a l s k i. M ateriały dowodowe przechow yw ane są w zbiorach In sty tu tu Zoologicznego Polskiej A kadem ii N auk w W arszawie. CZĘŚĆ OGÓLNA Okolice W arszawy są terenem ekologicznie bardzo zróżnicowanym, obejmującym szereg biotopów, od zwartej zabudowy miejskiej do naturalnych starych lasów liściastych (Rezerwat Sierakowski, Rezerwat Lipki, czyli Klembów). Podzielenie kosarzy na zespoły gatunków w zależności od ich występowania w poszczególnych biotopach jest rzeczą dośó trudną, gdyż wśród kosarzy przeważają gatunki nie związane ściśle z określonym środowiskiem, a przeciwnie, mogące żyć w bardzo różnych warunkach. Jedynie lasy liściaste mają swoje typowe gatunki, np.: Trogulus tricarinatus (L.), Nemastoma lugubre ( M u l l. ), Mitostoma chrysomelas ( H e r m.), Oligolophus tridens (C. L. K o c h ), Lacinius ephippiatus (C. L. K o c h ) i Odiellus palpinalis ( H e r b s t ). Są to wszystko żyjące w ściółce, pod kamieniami itp., krótkonogie i niezbyt ruchliwe gatunki wilgocio- i cieniolubne. Do fauny lasów liściastych należą też gatunki ruchliwe, prowadzące jako osobniki dojrzałe nadziemny tryb życia, na gałęziach i liściach drzew i krzewów. Są to: Leiobunum rupestre ( H e r b s t ), L. rotundum ( L a t r. ), L. blactcwalli M e a d e i Platybunus triangularis ( H e r b s t ). Młode okazy tych gatunków żyją zwykle w ściółce i pod korą pniaków. Mieszkańcem lasu liściastego (a właściwie jego skraju) okazał się w okolicach Warszawy M itopus morio ( F a b r. ), który na innych terenach, głównie górskich, jest gatunkiem występującym we wszystkich biotopach. Większość z wymienionych gatunków, a mianowicie: Nemastoma lugubre ( M u l l. ), Oligolopbus tridens (C. L. K o c h ), Lacinius ephippiatus (C. L. K o c h ), Leiobunum rotundum ( L a t r. ), L. blactcwalli M e a d e, Platybunus triangularis ( H e r b s t ), jak również Phalangium opilio L., Opilio saxatilis C. L. K o c h i rzadziej Odiellus palpinalis ( H e r b s t ) spotkać można w środowisku zbliżonym do lasów i zarośli liściastych w parkach i ogrodach, a także na wilgotnych, rzadko porośniętych olszą (Alnus sp.) lub brzozą (Betula sp.) łąkach w pobliżu wód [Oligolopbus tridens (C.L. K o c h ), Nemastoma lugubre ( M u l l. ), Lacinius ephippiatus (C.L. K o c h ), Phalangium opilio L. i Platybunus triangularis ( H e r b s t ) ].

3 Kosarze okolic Warszawy 381 Faunę lasów sosnowych i suchych lasów mieszanych reprezentują następujące gatunki kosarzy: Oligolophus tridens (C. L. K o c h ), Lacinius horridus ( P a n z.), Odiellus palpinalis ( H e r b s t ), Phalangium opilio L., Opilio saxatilis 0. L. K o c h, Platybunus triangularis ( H e r b s t ) oraz sporadycznie występujące w lasach mieszanych Nemastoma lugubre ( M u l l. ), Lacinius ephippiatus (C.L. K o c h ) i Leiobunum blacliwalli M e a d e. Są to formy bądź sucholubne [Lacinius liorridus ( P a n z.), Opilio saxatilis C. L. K o c h ], bądź ubikwistyczne [Phalangium opilio L., Platybunus triangularis ( H e r b s t ) ], które z równym powodzeniem występują w suchych biotopach naturalnych, jak i na terenach zajętych przez gospodarkę człowieka. Obszary zagospodarowane charakteryzuje fauna kosarzy o bardzo swoistym składzie. W obrębie osiedli spotkać można, oprócz kilku wymienionych uprzednio, następujące gatunki: Lacinius horridus ( P a n z.), Leiobunum rupestre ( H e r b s t ), L. rotundum ( L a t r. ), L. blaclcwalli M e a d e, Opilio parietinus (D e G e e r ), 0. saxatilis O. L. K o c h, Phalangium opilio L. i Platybunus triangularis ( H e r b s t ). Są to formy wybitnie synantropijne [Opilio parietinus ( D e G e e r ) ] lub znajdowane jedynie sporadycznie w budynkach mieszkalnych i gospodarczych [Lacinius horridus ( P a n z.), Leiobunum rotundum ( L a t r. ), Phalangium opilio L., Opilio saxatilis C. L. K o c h i Platybunus triangularis ( H e r b s t ) ]. Wśród biotopów stworzonych przez człowieka na szczególne wyróżnienie zasługują cmentarze i mosty oraz mury otaczające parki, ogrody, dziedzińce kościelne i tereny cmentarne. Spotkać tu można najrozmaitsze warunki nasłonecznienia, temperatury, podłoża i pokrycia terenu od suchych, silnie oświetlonych i nagrzanych nagich murów do wilgotnych, ocienionych i poprzerastanyeh trawą kamieni utwierdzających przyczółki mostów. W związku z tą różnorodnością środowisk pozostaje bogata fauna kosarzy, gdyż gatunki zarówno wilgociolubne, jak i sucholubne znajdują tu korzystny mikroklimat. Występują tu: Oligolophus tridens (C. L. K o c h ), Lacinius horridus ( P a n z.), Leiobumim rupestre ( H e r b s t ), L. rotundum ( L a t r. ), L. blackwdlli M e a d e, Phalangium opilio L., Opilio parietinus (D e G e e r ), 0. saxatilis C. L. K o c h i Platybunus triangularis ( H e r b s t ), a więc większość gatunków, które można w ogóle spotkać na obszarach zagospodarowanych. Łąki i pola uprawne są stosunkowo ubogim, jeśli chodzi o liczbę gatunków kosarzy, środowiskiem. Spotykałem tu zaledwie nieliczne okazy Oligolophus tridens (C.L. K o c h ), Lacinius horridus ( P a n z.), L. ephippiatus (C.L. K o c h ), Phalangium opilio L., Opilio saxatilis C. L. K o c h i Platybunus triangularis ( H e r b s t ). SYSTEMATYCZNY PR ZEG LĄ D GATUNKÓW 1. Trogulus tricarinatus (L.) Jest to jedyny kosarz znany z Mazowsza na podstawie piśmiennictwa ( W a g a, 1857; R a f a l s k i, 1960 i 1961). A. W a g a znalazł go w Tarchominie,,w ziemi pod krzakami łozy. Moje okazy pochodzą wyłącznie z Rezerwatu

382 W. Staręga 4 Sierakowskiego w Puszczy Kampinoskiej. Oprócz tego w zbiorze Instytutu Zoologicznego PAN znajduje się próbka tego gatunku z Warszawy (?), zebrana i oznaczona^przez Wł. T a c z a n o w s k i e g o. Dojrzałe osobniki występują w okolicach Warszawy prawdopodobnie przez cały rok; zbieranejbyły: dojrzałe od początku maja do końca listopada (CSfłS i N iem cy1: cały rok), młode od końca czerwca do początku sierpnia (CSftS: III-X I). Ogółem zbadałem 19 okazów T. tricarinatus (L.) z okolic W arszawy. Ich w ym iary różnią, się nieco od podanych przez E o e w ie a (1923) i S il h a v y e g o (1956) i w ynoszą dla długość ciała 6 mm, I p ara nóg 4-5, I I p ara 7,5-8, I I I p ara 4,5, IY p ara 6,5-7,5 mm, a więc okazy te są nieznacznie m niejsze, n ato m iast m ają dłuższe nogi I I i IY pary. D ługość ciała m łodych 3-5,5 mm. Stanow iska. W arszaw a, leg. et det. (sub T. tricarinatus K ocu) Wł. T a c z a n o w s k i - 9 2 juv.; pow. Nowy D w ór Mazowiecki: Puszcza K am pinoska, R ezerw at Sierakow s k i, wilgotny las liściasty, w ściółce, leg. A. S t a c h u r s k i, 9 Y 1 9 6 0 1 łj>, 3 0 YI 1 9 6 0-1 $, 1 juv., 6 V III 1960 1 juv., 31 V III 1960 2??, 14 X 1960 1 9, 25 X I 1960-1?. 2. Nemastoma (Lugubrostoma) lugubre (M u ll.) W okolicach Warszawy występuje jedynie nizinna forma N. lugubre f. bimaoulatum ( F a b e.). Dojrzałe okazy tego gatunku zbierane były w okolicach Warszawy przez cały rok (GSftS, Niemcy: cały rok; Fmlandia: V -X I), młode w końcu czerwca i początkach łipca (0 8 ił8: V-V II). Ogółem zbadałem 451 okazów tego g atu n k u, pochodzących z 11 stanow isk. Przew a żająca większość egzem plarzy była dojrzała (448 okazów), a jedyne 3 młode miały długość ciała: 2,0 i 2,2 (Płochocin, 23 VI 1961) oraz 2,5 m m (Klembów, 7 V II 1961). W ym iary osobników dorosłych: długość ciała 2,0-2,2, I p ara nóg 4,0-4,8, II p ara 6,0-7,0, I II p ara 3,8-4,5, IV p ara 6,0-6,2 mm; długość ciała 3,0, I p ara nóg 4,0-4,8, II p ara 7,0, I I I p ara 4,0-5,0, IV p ara 6,0-6,5 mm. Liczba nasadow ych nibystaw ów 1 na udach nóg: <J<J: I p ara 0, II p ara 1, III p ara 1, IV p a ra 2-3; I para 0, II p ara 1-2, I II p ara 1-2, IV p ara 3-4. Stanow iska. W arszawa: Lasek Bielański, Tarchom in, W ilanów-las Morysinek, Żołibórz- - W ólka Węglowa; pow. Nowy D wór Mazowiecki: Dziekanów Leśny, Jabłonna, Puszcza K am pinoska-r ezerw at Sierakowski; pow. Wołomin: R ezerw at Klembów, Czarna Struga; pow. Pruszków: Ołtarzew, Płochocin. 3. Mitostoma (Mitostoma) chrysomelas ( H e r m.) W okolicach Warszawy znam cztery stanowiska tego, spotykanego w y łącznie w lasach liściastych o dużej wilgotności, gatunku. Osobniki dojrzałe zbierane były od połowy czerwca do połowy grudnia (C3fłS: I-X ; Niemcy: cały rok), młode w czerwcu i lipcu (OSES: V-V III). 1 D ane dla CSRS według S i l h a v y e g o (1956), dla Finlandii H e i n a i o k i ( 1111; dla Niemiec K a s t n e r a (1928) i P f e i f e r a (1958) kompilowane. 2 Term in n ib y staw w prow adzam jako odpowiednik łacińskiego pseudogynglim n ' *ub p seu d arth ro sis i niemieckiego P seudogelenk.

5 Kosarze okolic Warszawy 3 8 3 Mam ogółem 36 okazów, w tym cztery młode. W ym iary osobników dorosłych: (?<?: długość ciała 1,5-1,8, I para nóg 8,5-9,5, II p ara 15-16,2, I II p ara 9, IV para 12-14 mm, 99: długość ciała 2,7-3,0, I para nóg 7,8-8, II para 13, I II para 8-8,5, IV para 10,5-11 mm. Długość ciała młodych 1-1,5 mm. Liczba nibystawów na udach nóg: (J<?: I p ara 5-9, II p ara 13-15, I I I para 4-6, IV para 6-9;?$: I para 3-7, II p ara 10-14, I II para 4-7, IV p ara 6-8. Stanow iska. W arszaw a: Żolibórz-W ólka Węglowa; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: D ziekanów Leśny, Puszcza K am pinoska-r ezerw at Sierakowski; pow. Pruszków: Płochocin. 4. Oligolophus (Oligolophus) tridens (C. L. K och) Zbadałem 777 okazów tego gatunku z 21 stanowisk w okolicach Warszawy. Osobniki dojrzałe łowione były od końca sierpnia do połowy grudnia (CSRS: V III-X I; Finlandia: V III-X I; Niemcy: V III-X II), młode od początku czerwca do końca sierpnia (CSRS: V -VIII; Finlandia: V II-X ; Niemcy: Y -IX ). Parę kopulującą spotkałem w połowie października (19 X 1961, Ogród Botaniczny). Ubarwienie ciała osobników dojrzałych jest norm alnie szarobrązowe z ciemniejszym m arm urkow aniem i różnie zaznaczonym siodłem (ephippium), spotykałem jednak <3$ o barw ie zielonoszarej. W ym iary: <?<?: długość ciała 3,5-4,5, I p ara nóg 8,5-9, I I p ara 14-19, I I I para 9-10,5, IV p ara 12-17 mm; 59: długość ciała 5-6,5, I p ara nóg 8-9, II para 16-18, I II p ara 9-10, IV para 14-14,5 mm. Młode okazy miały długość ciała 1,5-4 mm. Stanowiska. W arszawa: Bielany, Lasek Bielański, Ogród Botaniczny, P ark Agrykola, Pow ązki-cm entarz W ojskowy, Tarchom in, W awer-błota, W ierzbno, W ilanów, Żolibórz- -W ólka Węglowa; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Dziekanów Leśny, Jabłonna, Palm iry, Puszcza K am pinoska-r ezerw at Sierakowski; pow. W ołomin: Czarna Struga, Rezerwat K lem bów; pow. Piaseczno: Łoś; pow. Grójec: Lesznowola; pow. Pruszków: Brwinów, Ołtarzów, Płochocin. 5. Lacinius horridus (Panz.) Ten sucholubny gatunek znam z 9 stanowisk w okolicach Warszawy. Ogólna liczba zebranych okazów wynosi 67, w tym 33 dojrzałe. Osobniki dorosłe chwytane były od początku września do początku grudnia [CSRS: IX -X I; Finlandia: (ogólnie!) lato; Niemcy: IX -X II]. Młode zbierane były od końca kwietnia do połowy sierpnia (CSRS: IV-V III; Niemcy: Y -IX ). W ym iary: długość ciała 4-6, I p ara nóg 11-13, II p ara 21-28, I I I p ara 13-15, IV p ara 18-23 m m ; 9?: długość ciała 5-8, I para nóg 9-11, II para 23-26, I I I p ara 10- -12, IV p ara 17-20 mm. Długość ciała młodych 1-5 mm. Stanowiska. W arszawa: Lasek Bielański, Międzylesie, Ogród Botaniczny, Powązki; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Dziekanów Leśny, Stanisławów; pow. Piaseczno: M agdalenka; pow. Pruszków: Brwinów; pow. Sochaczew: Kampinos. 6. Lacinius ephippiatus (C. L. K o c h ) Ogółem zbadałem 231 okazów pochodzących z 8 stanowisk w okolicy Warszawy. Dorosłe i $$ zbierane były od końca czerwca do połowy października (CSRS: Y II-IX ; Finlandia: Y II-IX ; Niemcy: V I-IX ).

384 W. Staręga 6 Jodynę niedojrzałe osobniki, jakie mam, są to ubarwione podobnie do dorosłych (żółto-brązowo-szare z brązowym siodłem ) o długości ciała 3,5-4,5 mm (Płochocin, 23 VI 1961 2 okazy, Eez. Sierakowski, 30 VI 1960 4 okazy). W ym iary: długość ciała 4-5, I p ara nóg 11-12,5, II p ara 21-22, I I I p ara 13-14,5, IV p ara 18-20,5 mm; $?: długość ciała 5-8,5, I p ara nóg 8-11, II p ara 19-26, I I I para 11-12, IV p ara 16-19,5 mm. Stanow iska. W arszawa: Tarchom in; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Dziekanów Leśny, Jabło n na, Puszcza K am pinoska-e ezerw at Sierakowski; pow. W ołomin: Rezerw at K lem bów; pow. Piaseczno: Łoś; pow. Pruszków : Ołtarzew, Płocliocin. 7. Odiellus palpinalis ( H e r b s t ) Zbadałem łącznie z 10 stanowisk w okolicach Warszawy 149 okazów, w tym 63 młode. Osobniki dojrzałe łowione były od końca sierpnia do połowy stycznia (CSRS: IX -X I; Niemcy: V II-I), młode od początku maja do początku września (CSRS: V -IX ; Niemny: V I-V III). W ym iary: J J : długość ciała 2,5-3,5, I p ara nóg 6-6,5, II p ara 12-14, I I I p ara 6,5- -7, IV p ara 9,5-11 mm; długość ciała 4,5-5,5, I para nóg 5,5-6, II p ara 12-13,5, I I I p a ra 6-6,5, IV p ara 9-10 mm. Długość ciała m łodych 1,2-3 mm. Stanow iska: W arszaw a: Tarchom in, Żolibórz-W ólka Węglowa; pow. Nowy Dwór M a zowiecki: Dziekanów Leśny, Jabłonna, Palm iry, Puszcza K am pinoska-r ezerw at Sierakowski, Rajszew; pow. W ołomin: Czarna S truga, R ezerw at Klembów; pow. Piaseczno: Zalesie Górne. 8. Mitopus morio ( F a b r. ) Gatunek o bardzo zmiennej wielkości ciała i ubarwieniu. W okolicach Warszawy zbierałem go na jednym zaledwie stanowisku (3 okazy). Barwą okazy te zbliżone są do typu ubarwienia dominującego wśród populacji górskich, głównie do populacji z Bieszczadów, są tylko nieco jaśniejsze (schwytane zostały prawdopodobnie w bardzo krótkim czasie po linieniu wskazuje na to również niezbyt wielka sztywność chityny odnóży), natom iast różnią się znacznie od przedstawicieli tego gatunku znanych mi z nizinnych części Polski (wybrzeże Bałtyku: Mielno, Ustka). Osobniki dojrzałe zebrane zostały w lipcu (CSRS: V I-X I; Finlandia: V I-X ; Niemcy: od V II do jesieni). W ym iary: J J : długość ciała 5, I p ara nóg 22, II para 41, I I I p ara 25-26, IV para 36 m m; $: długość ciała 7, I p ara nóg 17,5, I I p ara 32, I I I p a ra 19, IV p a ra 30 mm. Stanow isko. W arszaw a-tarchom in, skraj lasku liściastego, pod kaw ałkam i próchniejącego drew na, 9 V II 1961 2 J J, 1 <j>, leg. W. S t a k ę g a. 9. Leiobunum rotundum ( L a t r. ) Gatunek występujący wr okolicach W arszawy rzadko, chociaż czasem w dużych skupiskach (Kampinos, 20 V II 1961-109 <J(J, 93 $$). Mam ogółem 257 egzemplarzy, wyłącznie dorosłych, z czterech stanowisk. Przedstawiciele tego prowadzącego prawdopodobnie nocny tryb życia gatunku w dzień przesiadują

7 Kosarze okolic Warszawy 385 w załamaniach murów lub szczelinach kory drzew, zwykle w grupkach liczących od 5 do 25 osobników, przy czym siedzą t?k blisko siebie, że ich długie nogi tworzą swoistą szczotkę. W wypadku zaniepokojenia, np. cieniem rzuconym przez człowieka, ratują się szybką ucieczką lub odbijając się nogami od przedmiotu, na którym siedziały, spadają z rozpostartymi odnóżami na ziemię, gdzie chwilę siedzą spokojnie, a potem uciekają dalej. Na te obyczaje, charakterystyczne zresztą, jeśli chodzi o sposób ucieczki, dla całego rodzaju Leiobunum C. L. K o c h, zwrócili już uwagę S t i p p e r g e r (1928) i S i l h a v y (1956). Osobniki dojrzałe łowione były w końcu lipca i początku października (CSRS: V II-X ; Niemcy: V I-X I). W ym iary: długość ciała 3-5, I p ara nóg 27-33, II para 48-58, I I I p ara 28-34, IV para 37-47 mm; $$: długość ciała 4-7, I para nóg 29-34, II p ara 43-61, I I I p a ra 32-36, IV p ara 37-49 mm. Stanow iska. W arszawa: Powązki, Żolibórz-W ólka Węglowa; pow. Piaseczno: Żabieniec; pow. Sochaczew: K am pinos. 1 0. Leiobunum rupestre ( H e r b s t ) Łącznie mam 64 okazy (w tym tylko 7 dojrzałych) pochodzące z 6 stanowisk w okolicach Warszawy. Osobniki dorosłe spod Warszawy są ubarwione nieco jaśniej od porównywanych z nimi okazów z obszarów górskich (Tatry, Bieszczady), a na ogół podobne do spotykanych na Wyżynie Lubelskiej (Kazimierz Dolny), czy Pojezierzu Mazurskim (Lidzbark Warmiński). Dojrzałe <$$ i $$ zbierane były w październiku (CSRS: Y III-X I; Finlandia: V II-X ; Niemcy: V III-X ) ale pojawiają się zapewne trochę wcześniej (niestety z sierpnia i września brak mi danych), młode w czerwcu i lipcu (CSRS: Y -VIII; Finlandia: Y -X ). W ym iary: dc?: długość ciała 4-5; I para nóg 28-35, II para 49-60, I I I p ara 29-39, IV para 42-57 mm; $$: długość ciała 5-6, I para nóg 25-27, II para 49-52, I I I para 27-31, IV p ara 34-41 mm. Długość ciała młodych 1,5-4,5 mm. Stanow iska. W arszawa: Ogród Botaniczny, Tarchom in; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Jabło n na; pow. Piaseczno: Piaseczno, Żabieniec; pow. Pruszków: Płochocin. 11. Leiobunum blactcwalli M eade Mam łącznie 393 okazy (w tym 69 młodych) z 17 stanowisk w okolicach Warszawy. Osobniki dorosłe zbierane były od początku sierpnia do połowy listopada (CSRS: Y III-X, X I-?; Niemcy: V III-X ), młode od początku czerwca do początku sierpnia. Kopulację obserwowałem w początkach października (Piaseczno, 4 X 1961). W ym iary: długość ciała 3-4, I p ara nóg 27-32, I I p ara 48-57, I I I p ara 27-32, IV p ara 37-45 mm;?$: długość ciała 4-6,5, I para nóg 24-28, II p ara 37-52, I I I para 24-28, IV p ara 28-39 mm. Długość ciała młodych 1-4,5 mm. Stanow iska. W arszawa: Lasek Bielański, Ogród Botaniczny, Tarchom in, W ilanów, Żolibórz-W ólka W ęglowa; pow. Nowy D w ór Mazowiecki: Dziekanów Leśny, Jabłonna,

386 W. Staręga 8 P alm iry, Puszcza K am pinoska-r ezerw at Sierakowski; pow. Wołomin; Rezerw at Klembów; pow. Piaseczno: Piaseczno, Zalesie Dolne, Żabieniec; pow. Grójec: Lesznowola; pow. P ru szków: Brwinów, Podkow a Leśna; pow. Sochaczew: Kam pinos. 12. Phalangium opilio L. Bardzo pospolity gatunek, znany mi w okolicach Warszawy z 22 stanowisk w łącznej liczbie 313 okazów. Występuje raczej w biotopach suchych. Osobniki dojrzałe zbierane były od początku czerwca do połowy listopada (CSRS: V I-X II; Finlandia: Y I-X ; Niemcy: V I-X I), młode w czerwcu i lipcu oraz w październiku (CSRS: III-V ; Finlandia: V -X ; Niemcy: cały rok). W ym iary: długość ciała 4,5-8, I p ara nóg 21-29, II p ara 35-47, I I I p ara 23-30, IV p ara 31-40 mm;??: długość ciała 5-9, I p ara nóg 15-22, II para 28-39, III para 17- -24, IV p ara 24-34 mm. Długość ciała m łodych 2-5,5 mm. Stanow iska. W arszaw a: A nin, Grochów, Międzylesie, Ogród Botaniczny, Ogród U niw ersytetu, Powązki, Powiśle, Stare M iasto, W aw er-b łota, W ygoda, Żoliborz; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Dziekanów Leśny, Stanisławów; pow. W ołomin: Czarna, Radzym in, W ołomin; pow. Otwock: Otwock, Świder, Świdry W ielkie; pow. Piaseczno: Piaseczno; pow. Grójec: Grójec; pow. Pruszków: Brwinów. 13. Opilio pańetinus ( D e G e e r ) Gatunek ściśle synantropijny, występujący wyłącznie w obrębie osiedli ludzkich. Mam w sumie z 29 stanowisk w okolicach Warszawy 280 okazów, w tym 148 młodych. Osobniki dojrzałe zbierano od początku lipca do końca października (CSRS: V III-X II; Finlandia: V II-X ; Niemcy: V I -X I 1), młode w czerwcu i lipcu (CSRS: V-V II; Finlandia: V II-IX ; Niemcy: I I I- V I I I 1). W ym iary: <J<J: długość ciała 5-9, I para nóg 24-36, II p ara 46-64, I II p ara 24-37, IV p ara 33-46 mm; $?: długość ciała 6-9, I para nóg 20-28, II p ara 38-53, I II para 21-29, IV p a ra 30-40 mm. Długość ciała m łodych 2-6 mm. Stanow iska. W arszaw a: Bielany, Międzylesie, Pow ązki, Powiśle, Stare M iasto, Śródmieście, Tarchom in, W ólka W ęglowa, Żoliborz; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Nieporęt, Nowy Dwór Mazowiecki, Puszcza K am pinoska-r ezerw at Sierakowski (leśniczówka); pow. W ołomin: Czarna, C zarna S truga, D ąbkow izna, P ustelnik, Radzym in, W ołomin; pow. P ia seczno: Piaseczno, Żabieniec; pow. Grójec: Grójec, Lesznowola, Tarczyn; pow. Pruszków: Błonie, Brwinów, Płochocin; pow. Sochaczew: G ranica, K am pinos, Paprotnia. 1 4. Opilio saxatilis C. L. K o ch Materiał zebrany przeze mnie z 11 stanowisk w okolicach Warszawy liczy 92 okazy, w tym 22 młode. Gatunek ten był przez wielu autorów uważany za nie istniejący, nazwa Opilio saxatilis C. L. K o c h za synonim nazwy Opilio parietinus ( D e G e e r ) 1 D ane dla Niemiec odnoszą się praw dopodobnie do O. parietinus ( D e G e e r ) razem z O. saxatilis C. L. K o c h, gdyż gatunki te nie były przez K a s t n e r a (1928) i wielu innych rozróżniane.

9 Kosarze okolic Warszawy 387 a dorosłe okazy 0. saxatilis C. L. K o c h za młode 0. parietinus ( D e G e e r ) ( R o e w e r, 1912, 1923, 1929; d e L e s s e r t, 1917; K a s t n e r, 1928). K r a t o c h v i l (1934) opisał go jako podgatunek tego ostatniego pod nazwą 0. parietinus silhavyi. Przyczyną tych. niejasności było rozróżnianie obu tych gatunków jedynie i)o cechach zewnętrznych, bez uwzględniania budowy aparatów kopulacyjnych. W większości przypadków, jeśli w próbce brak samców, oznaczenie nie może być całkowicie pewne, chociaż samice i osobniki niedojrzałe płciowo obu tych gatunków dają się zwykle rozróżnić na podstawie cech zewnętrznych (kształt nogogłaszczek, charakterystyczny dla O. saxatilis C. L. K o c h podłużny szereg jasnych plam w linii środkowej tergitów odwłokowych, a także różny stosunek długości ciała i nóg). Oprócz różnic w budowie ciała istnieją między obydwoma gatunkami różnice w ekologii, a mianowicie O. parietinus ( D e G e e r ) jest w całym swoim areale (Holarktyka) synantropijny, natomiast O. saxatilis C. L. K o c h w zachodnich i południowych częściach swego zasięgu, obejmującego prawie całą Europę, występuje w środowiskach naturalnych, a we wschodnich i północnych częściach przechodzi do środowisk związanych z gospodarką człowieka ( S i l i i a v y, 1956; R a f a l s k i, 1960 i 1961). S a n k e y (1949) pisze, że na obszarze Wysp Brytyjskich gatunki te nigdy razem nie występują. Kilkakrotnie napotykane przeze mnie populacje mieszane zamieszkujące środowiska synantropijne (por. wykazy stanowisk) wskazują na położenie okolic Warszawy w strefie przejściowej, w której O. saxatilis O. L. K o c h może zajmować biotopy zarówno naturalne, jak i sztuczne, stworzone przez człowieka. Osobniki dojrzałe zbierałem od końca czerwca do połowy października (CSRS: Y III-X II), młode w czerwcu i początkach października (CSRS: V-V II). W ym iary: długość ciała 2,5-6, I p ara nóg 10-16, I I p ara 19-30, I I I p ara 11-17, IV p ara 15-23 mm;??: długość ciała 4-7, I p ara nóg 11-16, II p ara 21-31, I I I p ara 12-17, IV p ara 17-23 mm. Długość ciała młodych 1,3-3 mm. Stanowiska. W arszawa: Ogród Botaniczny; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: N ieporęt, Nowy Dwór Mazowiecki, Stanisławów; pow. Wołomin: Czarna Struga; pow. Piaseczno: M agdalenka, Piaseczno, Zalesie Dolne, Żabieniec; pow. Grójec: Lesznowola; pow. Pruszków : Plochocin. 15. Platybunus triangularis ( H e r b s t ) Gatunek znany mi w okolicach Warszawy z 23 stanowisk w łącznej liczbie 158 egzemplarzy (w tym 120 młodych). Osobniki dojrzałe łowione były od końca kwietnia do początku lipca (CSRS: IY-Y II; Finlandia: V I-IX ; Niemcy: IV -V II), młode od początku września do końca lipca (CSRS: V III-IY ; F in landia: Y VII; Niemcy: V III-V ). U gatunku tego zimują młode osobniki, a nie jak u większości Phalangiidae jaja. W ym iary: < <?: długość ciała 4-5, I para nóg 17-18, II para 32-38, I II para 18-21, IV p ara 28-31 mm; $$: długość ciała 6-8, I p ara nóg 13-18, II p a ra 25-34, I I I p ara 15-19, IV p ara 23-31 mm. Długość ciała młodych 0,9-5 mm.

388 W. Staręga 10 Stanow iska. W arszaw a 1 ju v., leg. et det. (sub Platybunus denticornis K o c h ) Wł. T a c z a n o w s k i ; W arszawa: B artyki, Las Bielański, L as K abacki, M orysinek, W ilanów, W ygoda; pow. Nowy Dwór Mazowiecki: Dziekanów Leśny, Jabłonna, P alm iry, Puszcza K am pinoska-r ezerw at Sierakowski, Sadowa, Stanisław ów, Zakroczym, Zegrze; pow. W o łomin: Czarna, Czarna Struga, R ezerw at Klembów; pow. Piaseczno: Czersk, M agdalenka, Łoś, Zalesie Górne; pow. Pruszków : Podkow a Leśna; pow. Sochaczew: Puszcza K am pinoska-r ezerw at G ranica. * * * Omówione gatunki są bez w yjątku elementami faunistycznym i występującymi w całej środkowej Europie i obejmują swymi zasięgami bądź całą Holarktykę [Mitopus morio ( F a b r. ), Phalangium opilio L., Opilio parietinus ( D e G e e r ) ], bądź też większą część Europy (wszystkie pozostałe). Jedynie dwa gatunki osiągają prawdopodobnie w okolicach Warszawy granice swych zasięgów. Są to: Trogulus tricarinatus (L.) i Leiobunum blactcwalli M e a d e. T. tricarinatus (L.) zbliża się tu do północno-wschodniej granicy zasięgu. Stanowiska z Tarchomina (Waga, 1857; R a f a l s k i, 1960 i 1961) i Rezerwatu Sierakowskiego mogą nie należeć już do zwartego zasięgu, a być stanowiskami oderwanymi. Układ takich stanowisk na Niżu Polskim wzdłuż W isły wskazuje na możliwość przenoszenia się tego gatunku z jej biegiem ( R a f a l s k i, 1961). Wymienione przeze mnie stanowiska L. blaclcwalli M e a d e leżą prawdopodobnie w pobliżu wschodniej granicy jego zasięgu. W Czechosłowacji gatunek ten osiąga wschodnią granicę w środkowych Czechach i nie występuje już na Morawach i w Słowacji ( S i l h a v y, 1956). Oprócz wymienionych przeze mnie 15 gatunków kosarzy możliwe jest znalezienie w okolicach Warszawy dwu dalszych, a mianowicie: Oligolophus (O.) hanseni ( K r a e p e l i n ) i Opilio dinaricus S i l h a v y, co wynikałoby z ich rozmieszczenia geograficznego ( R a f a l s k i, 1960 i 1961). O. dinaricus S i l h. znany mi jest, oprócz wymienionych przez R a f a l s k i e g o stanowisk, z Puszczy Białowieskiej (Nadl. Białowieża, pow. Hajnówka, oddz. 500, bór mieszany, na gałęziach świerka, 9 VII 1960, leg. W. S t a r ę g a 1 $, 1 juv.; Białowieski Park Narodowy, oddz. 399, Carpinetum typicum, na przynętę, 16 VII 1960, leg. C. D z ia d o s z et M. J e r k a 11 10 $$). Potwierdza to możliwość znalezienia go w okolicach Warszawy, głównie w Rezerwacie Sierakowskim, w tym samym typie lasu co w Białowieskim Parku Narodowym Carpinetum typicum. Oznaczenia O. dinaricus S i l i i. z Puszczy Białowieskiej sprawdził autor tego gatunku, Dr V. S i l h a v y. PIŚM IEN N IC TW O H e i n a j o k i M. 1944. Die O pilionidenfauna Finnlands. A cta zool. fenn., Helsinki, 4 2, 26 pp., 28 ff., 9 m ap. K a s t n e r A. 1928. Opiliones (W eberknechte, K anker). Die Tierw elt D eutscklands, 8. Jena, p p. 1-51, 101 ff.

11 Kosarze okolic Warszawy 389 K E A T O C H vfl J. 1 9 3 4. Sekaći (Opiliones) Ceskoslovenske republiky. PrAce mor. prir. Spoi., B rno, 9 ( 5 ), 3 5 pp., 2 tt. L e s s e r t R., d e. 1917. Opilions. Catalogue des Invertóbrós de la Suisse, 9. Geneve, 80 pp., 52 ff. P f e i f e r H. 1956. Zur Okologie und Larvalsystem atik der W eberknechte. M itt. zool. Mus., Berlin, 32: 59-104, 3 ff., 1 t. R a f a l s k i J. 1960. Kosarze - Opiliones. K atalog Fauny Polski, 25. W arszawa, 29 pp., 1 tabela, 1 m apa. R a f a l s k i J. 1961. Prodrom us F aunae Opilionum Poloniae. Prace Kom. biol. P.T.P.N., P oznań, 25: 325-372, 1 m apa. R o e w e r C. Fr. 1912. Revision der Opiliones Palpatores (Opiliones Plagiostethi). II. Teil: Fam ilie der PTialangiidae (Subfamilien: Sclerosomini, Oligolophini, Phalangiini). Abh. natu rw. Ver., H am burg, 20, 296 pp., 4 tt. R o e w e r C. Fr. 1923. Die W eberknechte der Erde. System atische B earbeitung bisher bekannten Opiliones. Jen a. V I + 1116 pp., 1212 ff. R o e w e r C. F r. 1929. W eberknechte oder Afterspinnen, Opiliones. Die Tierw elt M itteleuropas, III. B and, 1. Lief., 5. Teil. Leipzig, 10 pp., 36 ff. S a n k e y J. H. P. 1949. On th e H arvestm an, Opilio saxatilis (C. L. K o c h ). Proc. zool. Soc., London, 119: 297-300, 4 ff. S i l h a v y Y. 1 9 3 9. V yznam tv a ru kopulaćnich organu v soustave sekaóu a revise nekterych evropskycli dru hu rodu Opilio H e r b s t. Sborn. prir. KI., Trebić, 3 : 7-2 0, 1 t. SiLHAVtf V. 1956. SekAći - Opilionidea. F au n a ĆSR, 7. P raha, 271 pp., 1 0 + 31 tt. S t i p p e r g e r H. 1928. Biologie und Y erbreitung der Opilioniden Nordtirols. Arb. zool. Inst. U niv., Innsbruck, 3: 19-79, 13 ff., 1 t. W a g a A. 1857. Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytej w r. 1854 do Ojcowa, cz. I I I. Bibl. w arsz., N. Ser., W arszawa, 2: 160-227. PE3IOME A b t o j ) n p iib O R H T 113 B a p n ia B b i ii e e o K p e c T H o c T e ii 1 5 b h j io b c e n o K o c n e B. P a c c M a T p u B a e T h x p a 3 M e m e H n e b O T g e jib H b ix C iio T o n a x, ({ le n o jio rm o h, h t o G h yct ah O B iit B r p a H H iib i iis m c h m iib o c th, H 3 M ep e H n n r e n a, n o r h ( y N emastomatidae) HHCJIO JIOfKHblX COHJieHCHHił. A b t o p i i p e n n o n a r a e T, mto b o b p e c T iio c T H x B a p in a B b i o c n r a io T c b o h r p a m i n b i a p e a jio B c n e n y i o u m e b m a m : Trogulus tricarinatus (L.) - c eb e p o -B o ct O H iiy io m Leiobunum blaclcwalli M e a d e B O C T onnyio. K p o M e y K a 3 a H H b ix b H a c r o n m e n p a S o T e b h h o b a B T o p c n u T a e T B 03M 0H tiibim n a x o R K y b p accm at ph B aem O M p a iio H e U B y x n a jib H e iiin H X b h j io b : Oligolophus hanseni ( K r a e p. ) i i Opilio dinaricus S i l h., n p H H iim ah b o B H H M am ie n x r e o r p a - ({iiih eck oe p a c n p o c T p a H e m ie. n p H B e g e n b i T a n in ę j w a n o B b ie M e c ia H a x o jk n e H tiii O. dinaricus S i l h. ms B e n o B O K c n o ii riym n (c e B e p o -B o c T O H iia n I l o n b i i i a ). ZUSAMMENFASSUNG Der Yerfasser gibt ans Warszawka und der Umgebung 15 Arten der Weberknechte an. Er bespricht ihre Yerbreitung in den einzelnen Biotopen, Phanologie sowie, zwecks der Feststellung der Variationsbreite, die Korper- und

390 W. Staręga 12 Beinausm asse und (bei den Nem astom atiden) auch die Pseudogelenkenzahl. Der Verfasser vermutet, dass in der Umgebung von Warszawa die nordóstliche Yerbreitungsgrenze der Art Trogulus tricarinatus (L.) und die óstliche von Leiobunum blackivalli M e a d e verlauft. tiberdies wurden in der Arbeit zwei neue Fundorte von Opilio dinaricus S ilh. aus dem Urwalde von Białowieża (Nordostpolen) angegeben. Der Verfasser ist iiberzeugt, dass in dem untersuchten Gelande, ausser den in der Arbeit aufgezahlten, das Auftreten von 2 weiteren Arten, und zwar: Oligolophus Jianseni ( K r a e p.) und Opilio dinaricus S ilh., auf Grund ihrer geographischen Verbreitung zu erwarten ist. R edaktor pracy dr A. Riedel Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e W arszaw a 1963 N akład 1550 + 150 egz. A rk. wyd. 1,0, druk. 0,75. P apier druk. sat. kl. I I I, 80 g, B I. Cena zł 6, Nr zam. 1013/63 - W rocławska D rukarnia N aukowa S-2