Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 96 102, 2008. MARCIN S. WILGA Katedra Pojazdów i Maszyn Roboczych Politechniki Gdańskiej 80-952 Gdańsk, ul. Narutowicza 11/12 e-mail: mwilga@mech.pg.gda.pl Nowe stanowiska naziemków białawego Albatrellus ovinus, zielonawego A. cristatus i ceglastego A. confluens (macromycetes) w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy) Naziemki, czyli bielaczki (Albatrellus, syn. Scutiger) należą do klasy podstawczaków (Basidiomycetes) i do rodziny żagwiowatych (Polyporaceae) (Gumińska, Wojewoda 1985, Wojewoda 2003); rzadziej włącza się je do rodziny porzycowatych Poriaceae (Svrček, Vančura 1993). Są to grzyby naziemne, niekiedy przyczepione do drewna bądź korzeni znajdujących się w glebie, lub wyjątkowo nadrzewne wywołujące w drewnie białą zgniliznę. Tworzą jednoroczny, kapeluszowaty owocnik z trzonem, wyrastający pojedynczo lub w wiązkach. Zarodniki są krótko elipsoidalne do prawie kulistych, wyjątkowo prawie wrzecionowate, o ścianach cienkich lub nieco zgrubiałych, gładkich, amyloidalnych lub nieamyloidalnych (Domański 1974). Rodzaj naziemek jest reprezentowany w Polsce przez 5 gatunków. W Lasach Oliwskich dotychczas stwierdzono 3 gatunki z tego rodzaju: naziemka białawego, zielonawego i ceglastego. Naziemek białawy Albatrellus ovinus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar (zwany także bielaczkiem owczym) należy w Polsce do grzybów rzadkich. Został wpisany na krajową czerwoną listę gatunków zagrożonych wyginięciem i umieszczony w kategorii wymierające E (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Występuje w lasach szpilkowych oraz mieszanych z udziałem świerka pospolitego Picea abies, prawdopodobnie jest symbion- 96
Nowe stanowiska naziemków tem drzew iglastych zwłaszcza jodeł Abies (Domański i in. 1967, Wojewoda 2003). Owocniki, wyrastające zwykle w skupieniach, są często ze sobą zrośnięte nasadami. Bujakiewicz (2003) wymienia go jako relikt puszczański. W Lasach Oliwskich gatunek został stwierdzony w Dolinie Zielonej, gdzie wyrasta pod dojrzałymi okazami sosny pospolitej Pinus sylvestris, będącej domieszką na siedlisku kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae-fagetum (Wilga 2004a) (leg. M. Wilga, KRA sine num.). W Trójmiejskim Parku Krajobrazowym znane jest stanowisko tego gatunku także w rejonie Bieszkowic (pow. wejherowski, oddz. 250 leśnictwa Piekiełko, obręb Gniewowo, nadl. Gdańsk); naziemek białawy wyrósł tam w bliskości rzadkiej bokówki białej Pleurocybella porrigens [V] (por. Wilga 2005b). Wystąpiono z propozycją ochrony siedliska, na którym rosną wymienione grzyby. Nowe stanowisko zostało stwierdzone we wrześniu 2006 r. w oddziale 122 leśnictwa Matemblewo, należącym do obrębu Oliwa i nadleśnictwa Gdańsk (kwadrat DA80 w siatce ATPOL). Kilkanaście owocników wyrosło na zboczu skarpy przy leśnym dukcie, pod dojrzałymi świerkami (gatunek dominujący); domieszkę w drzewostanie stanowią sosna pospolita oraz buk zwyczajny Fagus sylvatica. Gleba pokryta jest tu opadłym igliwiem, a niezwykle ubogie runo składa się głównie z mchów, m.in. bielistki sinej Leucobryum glaucum (pod ochroną częściową; Rozporządzenie 2004). Wśród innych gatunków grzybów wielkoowocnikowych można wymienić monetnicę plamistą Rhodocollybia maculata, krowiaka aksamitnego Paxillus atrotomentosus, lisówkę pomarańczową Hygrophoropsis aurantiaca, pięknoroga największego Calocera viscosa, wodnichę oliwkowobiałą Hygrophorus olivaceoalbus, muchomora jadowitego Amanita virosa [V]; w pobliżu miejsca występowania omawianego gatunku wcześniej stwierdzono maczużnika nasięźrzałowego Cordyceps ophioglossoides oraz pępówkę pofałdowaną Omphalina umbellifera, zaliczaną do porostów (Wilga 2004b); oba taksony umieszczono w kategorii rzadki [R] na polskiej czerwonej liście (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Naziemek zielonawy Albatrellus cristatus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar (syn. bielaczek grzebieniasty) na obszarze Lasów Oliwskich został stwierdzony na kilku stanowiskach. Pierwsze 97
M.S. Wilga odnotowano w Dębim Żlebie, stanowiącym odnogę doliny Samborowo (Wilga 2000), kolejne w dolinie potoku Strzyża oraz w nowo utworzonym rezerwacie przyrody Wąwóz Huzarów w rejonie Doliny Kociego Rowu (Wilga 2005a). Gatunek wyrasta w drzewostanach liściastych oraz mieszanych z udziałem sosny pospolitej oraz świerka, często pod dojrzałymi bukami i dębami Quercus robur (por. Wojewoda 2003). W Lasach Oliwskich omawiany gatunek preferuje pobocza dróg oraz mszyste skarpy; występuje także w litych buczynach Luzulo pilosae-fagetum i Galio odorati-fagetum, oraz zdegradowanych tutejszych grądach Stellario holosteae-carpinetum betuli. Naziemek zielonawy został umieszczony w kategorii wymierające [E] na polskiej czerwonej liście makrogrzybów (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Nowe stanowisko naziemka zielonawego stwierdzono 10.IX 2006 r. w Dolinie Zielonej, w oddziale 118 leśnictwa Renuszewo, obręb Oliwa, nadleśnictwo Gdańsk (kwadrat ATPOL DA80). Skupienie kilkunastu zrośniętych ze sobą owocników wyrosło na poboczu duktu wiodącego dnem doliny (ryc. 1). Dominuje tu uboga postać żyznej buczyny niżowej, w której nasadzono świerk pospolity, przechodzącej dalej w grąd gwiazdnicowy i następnie w niewielki powierzchniowo łęg olszowy w odmianie źródliskowej. W skąpym runie rośnie kilkanaście pospolitych roślin naczyniowych, takich jak: gajowiec żółty Galeobdolon luteum, fiołek Rivina Viola riviniana i szczawik zajęczy Oxalis acetosella. Kilka lat temu rósł tu czerniec gronkowy Actaea spicata, który zanikł wskutek zmian w środowisku (zabiegi gospodarcze zrywka drewna); jest on wymieniany na liście ginących i zagrożonych roślin naczyniowych Pomorza Gdańskiego i zaliczony do kategorii LC najmniejszej troski (Markowski, Buliński 2004). Przy samym dnie doliny rośnie kilka okazałych grabów Carpinus betulus pod jednym z nich od dekady owocnikuje rzadka w kraju żagiew wielogłowa (ż. okółkowa) Polyporus umbellatus (Wilga 2004a) kategoria narażone [V] na polskiej czerwonej liście macromycetes. W wymienionym łęgu stwierdzono m.in. górski gatunek, jakim jest tojeść gajowa Lysimachia nemorum. Naziemek ceglasty Albatrellus confluens (Alb. & Schwein.) Kotl. & Pouzar (syn. bielaczek pozrastany) był podawany 98
Nowe stanowiska naziemków Ryc. 1. Naziemek zielonawy w Dolinie Zielonej w Lasach Oliwskich (10. IX 2006 r., fot. M.S. Wilga). Fig. 1. Albatrellus cristatus in the Dolina Zielona valley (10 September 2006, photo by M.S. Wilga). z rejonu Gdańska-Oliwy wcześniej przez Wojewodę (2003). Prawdopodobnie nowe stanowisko znaleziono 7.IX 2006 r. w Dębim Żlebie (odnoga doliny Samborowo), w oddziale 121 leśnictwa Matemblewo, obr. Oliwa, nadleśnictwo Gdańsk (kwadrat ATPOL DA80). Owocniki wyrosły gromadnie w kwaśnej dąbrowie Fago-Quercetum petraeae z domieszką sosny pospolitej. Runo jest tu różnorodne gatunkowo. Występują m.in. taksony chronione: naparstnica wielkokwiatowa Digitalis grandiflora [NT gatunek bliski zagrożenia na Pomorzu Gdańskim; Markowski, Buliński 2004], przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, gnieźnik leśny Neottia nidus-avis [NT bliski zagrożenia na Pomorzu Gdańskim] oraz kilka okazów wawrzynka wilczełyko Daphne mezereum [LC najmniejszej troski na Pomorzu Gdańskim], dawniej także podkolan biały Platanthera bifolia [VU narażony na Pomorzu Gdańskim], objęte ochroną częściową: turówka leśna Hierochloë australis [VU na Pomorzu 99
M.S. Wilga Gdańskim] oraz konwalia majowa Convallaria majalis. Z pospolitszych roślin można wymienić traganka szerokolistnego Astragallus glycyphyllos, wykę leśną Vicia sylvatica, konwalijkę dwulistną Maianthemum bifolium oraz dzwonka brzoskwiniolistnego Campanula persicifolia. Tutejsza mikobiota jest niezwykle bogata; stwierdzono m.in. chronionego siedzunia sosnowego Sparassis crispa (Rozporządzenie 2004b), borowiki szlachetnego Boletus edulis, usiatkowanego B. reticulatus, sosnowego B. pinophilus, ponurego B. luridus oraz żółtoporego B. calopus [R]; ostatni gatunek jest częstszy w górach. Rosną tu także gałęziaki groniasty Ramaria botrytis [E] i żółty R. flava [R], pieprznik jadalny Cantharellus cibarius oraz pieprznik wyblakły C. pallens, gołąbek złotawy Russula aurea, gąska tygrysia Tricholoma pardinum. W 1996 r. stwierdzono chronionego gwiazdosza rudawego Geastrum rufescens [E] (Wilga 2000, por. Wojewoda, Ławrynowicz 2006); w następnych latach nie zauważono jego owocników. Stwierdzono tu także naziemka zielonawego Albatrellus cristatus (por. Wilga 2000). W warstwie runa obficie występuje chroniony porost pawężnica łuseczkowata Peltigera praetextata. Przez kilka lat w miejscach wypalania gałęzi pojawiał się wątrobowiec porostnica wielokształtna Marchantia polymorpha. Pomimo dużej odmienności w budowie owocników wymienionych naziemków w stosunku do powszechnie zbieranych jadalnych gatunków macromycetes, są one bardzo często niszczone przez zbieraczy grzybów. Jest to następstwo niskiej kultury i braku poszanowania środowiska lasu oraz niedostatecznej znajomości gatunków grzybów rosnących w Lasach Oliwskich. Umieszczenie wymienionych w opracowaniu przedstawicieli rodzaju Albatrellus na czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w kategorii wymierające [E] jest następstwem ich wyraźnego, dynamicznego ustępowania z leśnych środowisk na terenie Polski w wyniku nasilającej się antropopresji (por. Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Owocniki opisanych naziemków z nowych stanowisk w Lasach Oliwskich zostały przesłane w formie eksykatów do zbiorów Instytutu Botaniki im. W. Szafera w Krakowie (KRAM-F). 100
Nowe stanowiska naziemków SUMMARY Wilga M.S. New sites of Albatrellus ovinus, A. cristatus and A. confluens (macromycetes) in the Lasy Oliwskie Forest (the Trójmiejski Park Krajobrazowy area of protected lanscape, N Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 96 102, 2008. The new sites of three rare Albatrellus species were found in Gdańsk Forest District in September 2006. A. ovinus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar was recorded in a spruce stand with pine and beech in the forest division 122 of Matemblewo Forest Range, while A. cristatus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar in Galio odorati-fagetum plant association in the Dolina Zielona valley in 118 forest division of Renuszewo Forest Range, and A. confluens (Alb. & Schwein.) Kotl. & Pouzar in Fago-Quercetum petraeae in the Dębi Żleb in 121 forest division of Matemblewo Forest Range. All these species are included into the Polish Red List of macrofungi as near extinct species. The apparent decline in their distribution is due to anthropogenic alteration of forests in Poland. PIŚMIENNICTWO Bujakiewicz A. 2003. Puszcza Białowieska ostoją rzadkich i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Parki nar. Rez. przyr. 22: 323 346. Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. 1967. Grzyby (Mycota). Podstawczaki (Basidiomycetes), Bezblaszkowe (Aphyllophorales), Żagwiowate II (Polyporaceae Pileatae), Szczeciniakowate II (Mucronoporaceae Pileatae), Lakownicowate (Ganodermataceae), Bondarcewowate (Bondarzewiaceae), Boletkowate (Boletopsidaceae), Ozorkowate (Fistulinaceae). Inst. Botaniki PAN, Warszawa. Domański S. 1974. Mała flora grzybów. Basidiomycetes (Podstawczaki), Aphyllophorales (Bezblaszkowe). Cz. 1. Bondarzewiaceae (Bondercewowate), Fistulinaceae (Ozorkowate), Ganodermataceae (Lakownicowate), Polyporaceae (Żagwiowate). PWN, Warszawa. 101
M.S. Wilga Gumińska B., Wojewoda W. 1985. Grzyby i ich oznaczanie. Wyd. III, PWRiL, Warszawa. Markowski R., Buliński M. 2004. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: 1 75. Rozporządzenie 2004a. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw nr 168 (2004), poz. 1764. Rozporządzenie 2004b. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168 (2004), poz. 1765. Svrček M., Vančura B. 1993. Atlas grzybów. Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa. Wilga M.S. 2000. Makrogrzyby (Macromycetes) doliny Samborowo w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). Acta Bot. Cassub. 1: 113 118. Wilga M.S. 2004a. Grzyby wielkoowocnikowe (macromycetes) Doliny Zielonej (Lasy Oliwskie). Przegl. Przyr. 15, 3 4: 3 18. Wilga M.S. 2004b. Maczużnik nasięźrzałowy Cordyceps ophioglossoides (Ehrenb.: Fr.) Link w okolicy Gdańska (województwo pomorskie). Chrońmy Przyr. Ojcz. 60, 5: 98 101. Wilga M.S. 2005a. Wstępny wykaz gatunków macromycetes na obszarze rezerwatu przyrody Wąwóz Huzarów w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym. Acta Bot. Cassub. 5: 183 186. Wilga M.S. 2005b. Stanowisko Pleurocybella porrigens (Pers.: Fr.) Singer (macromycetes) w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym (województwo pomorskie). Acta Bot. Cassub. 5: 179 182. Wojewoda W. 2003. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków. Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: 51 70. 102