PROJEKT WSPÓLNEGO SPRAWOZDANIA O ZATRUDNIENIU KOMISJI I RADY

KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 22.11.2017r. COM(2017) 674 final PROJEKT WSPÓLNEGO SPRAWOZDANIA O ZATRUDNIENIU KOMISJI I RADY towarzyszącego komunikatowi Komisji w sprawie rocznej analizy wzrostu gospodarczego na 2018 r. PL PL

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 2 GŁÓWNE PRZESŁANIA... 3 1. OGÓLNY ZARYS RYNKU PRACY ORAZ TENDENCJI I WYZWAŃ SPOŁECZNYCH W UNII EUROPEJSKIEJ... 12 1.1. Tendencje na rynku pracy... 12 1.2. Tendencje społeczne... 18 2. PODSUMOWANIE TABLICY WYNIKÓW ZAWIERAJĄCEJ WSKAŹNIKI SPOŁECZNE... 23 2.1. Objaśnienie tablicy wyników... 23 2.2. Dowody zebrane na podstawie tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne 25 3. REFORMY W OBSZARZE ZATRUDNIENIA I POLITYKI SPOŁECZNEJ DZIAŁANIA PODEJMOWANE PRZEZ PAŃSTWA CZŁONKOWSKIE I OSIĄGANE WYNIKI... 33 3.1. Wytyczna 5: Pobudzanie popytu na pracę... 33 3.1.1. Kluczowe wskaźniki... 34 3.1.2. Rozwiązania polityczne... 44 3.2 Wytyczna 6: Zwiększenie podaży pracy, umiejętności i kompetencji... 50 3.2.1. Kluczowe wskaźniki... 50 3.2.2. Rozwiązania polityczne... 73 3.3. Wytyczna 7: Poprawa funkcjonowania rynków pracy... 95 3.3.1 Kluczowe wskaźniki... 95 3.3.2 Rozwiązania polityczne... 108 3.4 Działania na rzecz włączenia społecznego, zwalczania ubóstwa i promowania równych szans... 120 3.4.1. Kluczowe wskaźniki... 120 3.4.2. Rozwiązanie polityczne... 137 ZAŁĄCZNIKI... 143 1

WPROWADZENIE Wspólne sprawozdanie o zatrudnieniu przewidziano w art. 148 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). Stanowi ono część pakietu jesiennego, który obejmuje roczną analizę wzrostu gospodarczego rozpoczynającą cykl europejskiego semestru. Wspólne sprawozdanie o zatrudnieniu zawiera roczny przegląd kluczowych kwestii dotyczących zatrudnienia i sytuacji społecznej w Europie, jak również działań państw członkowskich w kierunku reform zgodnych z wytycznymi dotyczącymi polityki zatrudnienia państw członkowskich 1. Sprawozdawczość w zakresie tych reform odzwierciedla strukturę wytycznych: pobudzanie popytu na pracę (wytyczna 5), zwiększenie podaży siły roboczej, umiejętności i kompetencji (wytyczna 6), poprawa funkcjonowania rynków pracy (wytyczna 7) oraz działania na rzecz włączenia społecznego, zwalczania ubóstwa i promowania równych szans (wytyczna 8). Ponadto we wspólnym sprawozdaniu o zatrudnieniu na 2018 r. monitoruje się wyniki państw członkowskich w odniesieniu do europejskiego filaru praw socjalnych. W filarze podpisanym jako międzyinstytucjonalna proklamacja przez Parlament Europejski, Radę i Komisję w dniu 17 listopada 2017 r. określono zasady i prawa w trzech obszarach: i) równe szanse i dostęp do zatrudnienia, ii) sprawiedliwe warunki pracy oraz iii) ochrona socjalna i włączenie społeczne. Monitorowanie postępów w tych obszarach opiera się zwłaszcza na szczegółowej analizie tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne towarzyszącej filarowi. Wspólne sprawozdanie o zatrudnieniu ma następującą strukturę: w rozdziale wprowadzającym (rozdział 1) opisano główne tendencje na rynku pracy i tendencje społeczne w Unii Europejskiej w celu przedstawienia kontekstu. W rozdziale 2 przedstawiono główne wyniki analizy tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne towarzyszącej europejskiemu filarowi praw socjalnych. W rozdziale 3 zawarto szczegółowy opis kluczowych wskaźników w poszczególnych państwach w ujęciu przekrojowym (w tym z uwzględnieniem tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) i polityk wdrażanych przez państwa członkowskie w celu uwzględnienia wytycznych dotyczących polityki zatrudnienia. 1 Wraz z projektem wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu Komisja przyjęła wniosek w sprawie zmiany wytycznych dotyczących zatrudnienia (COM(2017) 677). 2

GŁÓWNE PRZESŁANIA Z analizy zawartej w sprawozdaniu wynikają następujące główne przesłania: Rozwojowi gospodarczemu, który ma obecnie miejsce we wszystkich państwach członkowskich, towarzyszy stała poprawa sytuacji na rynku pracy i sytuacji społecznej. Średnio w UE w ciągu ostatniego roku poprawę odnotowano w przypadku 11 spośród 14 wskaźników w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne służącej do monitorowania postępów w zakresie europejskiego filaru praw socjalnych. Spośród pozostałych trzech dwa zasadniczo nie uległy zmianie, a tylko jeden (wpływ transferów socjalnych na ograniczanie ubóstwa) uległ nieznacznemu pogorszeniu. Ogólnie rzecz biorąc, informacje te wskazują na stałe postępy w zakresie trzech rozdziałów filaru, którym towarzyszy znaczne ożywienie gospodarcze i prowadzone w ostatnich latach działania na rzecz reform. Jak jednak podkreślono w głównej części sprawozdania, w większości państw członkowskich występują pewne problemy w odniesieniu do niektórych zasad filaru. Będą one także przedmiotem dogłębnej analizy w sprawozdaniach krajowych europejskiego semestru. Powstaje więcej nowych miejsc pracy, a zatrudnienie w dalszym ciągu rośnie w stałym tempie. W drugim kwartale 2017 r. w UE zatrudnionych było około 235,4 mln osób (156 mln w strefie euro), co stanowi najwyższy odnotowany dotąd poziom. Zatrudnienie przekracza najwyższy poziom sprzed kryzysu z 2008 r. o 1,7 %. W porównaniu z najniższym poziomem w połowie 2013 r. w UE obecnie zatrudnionych jest o 11 mln osób więcej. Przy obecnym tempie i wskaźniku zatrudnienia wynoszącym 72,2 % w drugim kwartale 2017 r. cel strategii Europa 2020, jakim jest wskaźnik zatrudnienia w wysokości 75 %, może zostać osiągnięty. Główne wskaźniki rynku pracy uległy poprawie we wszystkich obszarach. Stopa bezrobocia nadal wykazywała spadek obserwowany od połowy 2013 r. W sierpniu 2017 r. spadła w UE do 7,6 % (i 9,1 % w strefie euro), tj. najniższego poziomu w UE od grudnia 2008 r. (lutego 2009 r. w strefie euro), zbliżając się do najniższego poziomu z marca 2008 r. wynoszącego 6,8 %. W stałym tempie nadal maleje również bezrobocie młodzieży i bezrobocie długotrwałe. Wskaźniki aktywności, które nigdy nie spadały przez cały okres kryzysu, nadal wzrastają prawie we wszystkich państwach członkowskich. Chociaż poprawa nastąpiła we wszystkich państwach członkowskich, można zauważyć pokaźne różnice. Stopa bezrobocia waha się od 3,1 % w Republice Czeskiej i 3,8 % w 3

Niemczech do 17,3 % w Hiszpanii i 21,6 % w Grecji (w drugim kwartale 2017 r.). Wskaźnik zatrudnienia waha się od 57,7 % w Grecji i 62,1 % we Włoszech do 79,3 % w Niemczech i 82 % w Szwecji (w drugim kwartale 2017 r.). W wielu państwach członkowskich wskaźniki zatrudnienia muszą jeszcze wzrosnąć, aby powróciły do poziomów sprzed kryzysu, a także aby osiągnąć krajowe cele strategii Europa 2020. Niepełne wykorzystywanie siły roboczej maleje, ale pozostaje znaczące nawet w państwach, w których bezrobocie jest niskie. W okresie ożywienia gospodarczego całkowita liczba przepracowanych godzin rosła w znacznie wolniejszym tempie niż poziomy zatrudnienia. Co ważne, godziny przepracowane przez pracownika najemnego utrzymują się na stałym poziomie wynoszącym około 3% poniżej poziomu sprzed kryzysu. Ponadto (wymuszona) praca w niepełnym wymiarze godzin utrzymuje się na wysokim poziomie, chociaż w 2016 r. wzrosło zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy. Chociaż ożywienie stymuluje tworzenie zarówno stałych, jak i tymczasowych miejsc pracy, odsetek pracowników zatrudnionych na czas określony utrzymuje się w UE na stałym poziomie (około 14 %). Połączenie wysokiego odsetka umów na czas określony z niskimi wskaźnikami przechodzenia do zatrudnienia na czas nieokreślony wskazuje na segmentację rynku pracy w szeregu państw członkowskich. Samozatrudnienie wzrosło w 2016 r. zaledwie marginalnie (o 0,3 %), przy czym szybszy wzrost odnotowano wśród osób samozatrudnionych niezatrudniających pracowników. Pomimo poprawy na rynku pracy wzrost wynagrodzeń jest w większości państw wciąż niewielki. Ogólną nieznaczną dynamikę wynagrodzeń można wyjaśnić utrzymującym się zastojem na rynku pracy, słabym wzrostem wydajności i niskimi prognozami inflacyjnymi. Ponadto w okresie 2014 2016 rzeczywisty wzrost wynagrodzeń nie nadążał za wzrostem wydajności. Jest to tendencja długoterminowa: w UE od 2000 r. do 2016 r. realna wydajność w przeliczeniu na osobę zatrudnioną wzrosła o 14,3 %, natomiast realne wynagrodzenie w przeliczeniu na pracownika wzrosło o 10,2 %. W szeregu państw członkowskich, przy zaangażowaniu partnerów społecznych, podjęto kroki w celu zwiększenia stopnia przewidywalności systemu ustalania wynagrodzeń. Wprowadzono zmiany, aby poprawić zdolność reagowania systemu ustalania wynagrodzeń na warunki gospodarcze. Zmiany te dotyczyły również procesów kształtujących dynamikę płac minimalnych. Ważne jest, aby wynagrodzenia ustalano w przewidywalny sposób, zapewniający godne warunki życia z poszanowaniem autonomii partnerów społecznych. W 4

szczególności należy za pomocą przejrzystego systemu skorygować płace minimalne w dwojakim celu aby zapobiec ubóstwu pracujących, gwarantując jednocześnie dostęp do zatrudnienia i zachęty do poszukiwania pracy. W tym kontekście ważna jest średnioterminowa zdolność reagowania na zmiany w zakresie wydajności. Wraz z poprawą koniunktury na rynku pracy następuje ogólna poprawa sytuacji finansowej gospodarstw domowych. Dochód do dyspozycji gospodarstwa domowego nadal rośnie w stałym tempie. Obecnie osiągnął najwyższą wartość z 2009 r. w UE. Do zaobserwowanego wzrostu przyczyniły się głównie tworzenie większej liczby miejsc pracy i wynikający z tego wzrost dochodów z pracy. Poprawę widać prawie we wszystkich państwach członkowskich. W szeregu państw członkowskich dochód do dyspozycji gospodarstwa domowego nie osiągnął jednak jeszcze poziomu sprzed kryzysu. Wzrost współczynnika aktywności zawodowej, wskaźników zatrudnienia i wydajności jest niezbędny z uwagi na zmiany demograficzne. Postępujące starzenie się naszych społeczeństw oznacza większą presję na młodsze pokolenia te same pokolenia, które mają również utrudniony dostęp do stabilnych miejsc pracy o wysokiej jakości w celu zagwarantowania wystarczających dochodów systemom emerytalnym i zapewnienia ich trwałości. Równocześnie pociąga to za sobą konieczność dłuższej aktywności zawodowej i presję na świadczenia emerytalne w przyszłości. Ogólniej rzecz ujmując, istnieje ryzyko, że wpłynie to na umowę społeczną między pokoleniami, potencjalnie wywołując konflikt pokoleniowy i poddając w wątpliwość sprawiedliwość międzypokoleniową. W obecnej sytuacji zwiększenie zatrudnienia, aktywności zawodowej i wydajności w celu ograniczenia wspomnianych skutków ma zatem zasadnicze znaczenie. Wzrost zatrudnienia w ostatnich latach nie rozkłada się równo w różnych grupach populacji. Różnica pod względem wskaźników zatrudnienia między pracownikami o niskich i wysokich umiejętnościach jest duża (31 punktów procentowych), co uwydatnia potrzebę inwestowania w umiejętności w celu lepszego reagowania na zmieniające się potrzeby rynku pracy. Między państwami członkowskimi utrzymują się znaczne różnice pod względem zwrotu z inwestycji w kształcenie i szkolenie, co wskazuje na ewentualne korzyści, jakie mogą przynieść dalsze reformy. Wskaźnik zatrudnienia osób młodych, chociaż wzrasta, utrzymuje się prawie o 4 punkty procentowe poniżej poziomu sprzed kryzysu. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku wskaźnika zatrudnienia migrantów (urodzonych poza UE), który 5

wzrasta wolniej niż w przypadku innych grup i nie powrócił jeszcze do poziomu sprzed kryzysu. Ponadto osoby z niepełnosprawnościami mają mniejsze szanse na zatrudnienie niż osoby bez niepełnosprawności, chociaż ich sytuacja uległa poprawie. Pozytywnym zjawiskiem jest dalszy wzrost wskaźników zatrudnienia kobiet i pracowników w starszym wieku, ale w przypadku obu grup utrzymują się istotne problemy. Chociaż wskaźnik zatrudnienia kobiet osiągnął kolejny rekordowo wysoki poziom, kobiety są nadal niewystarczająco reprezentowane na rynku pracy i doświadczają znacznych różnic w płacach. Kobiety są na ogół lepiej wykształcone od mężczyzn, ale ich wskaźnik zatrudnienia, mimo że stale wzrasta, nadal jest o 11 punktów procentowych niższy od wskaźnika zatrudnienia mężczyzn. Również w tym przypadku w całej UE występują znaczne różnice. Różnice w poziomie zatrudnienia są szczególnie duże w przypadku matek oraz kobiet, które opiekują się innymi osobami. Sytuację komplikuje brak motywacji finansowej w przypadku kobiet, które wchodzą na rynek pracy lub pragną pracować w większym wymiarze. W UE nadal występują duże, chociaż zmniejszające się różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn pod względem wynagrodzenia, przy czym średnie zarobki brutto za godzinę zatrudnionych mężczyzn były w 2015 r. około 16 % wyższe niż zarobki zatrudnionych kobiet. Różnice te wynikają w znacznym stopniu z niewystarczającej reprezentacji kobiet w dobrze płatnych sektorach i zawodach, w tym na stanowiskach kierowniczych i zarządczych, i odzwierciedlają w pewnym stopniu dyskryminację na rynku pracy. Równocześnie kobiety częściej biorą czas wolny od pracy w celu sprawowania opieki nad członkami rodziny lub krewnymi pozostającymi na utrzymaniu. Ponadto częstsze zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy w połączeniu z krótszym i częściej przerywanym okresem aktywności zawodowej w przypadku kobiet często przekłada się na niższe emerytury. Powyższe wskazuje na potrzebę kompleksowego uwzględnienia w kształtowaniu polityki aspektów równowagi między życiem zawodowym a prywatnym. Niektóre państwa członkowskie podejmują dalsze działania w celu zapewnienia dostępu do taniej, dobrej opieki nad dzieckiem i innych usług opiekuńczych, uregulowań dotyczących urlopów i elastycznego czasu pracy oraz ograniczenia istniejących czynników zniechęcających do pracy w systemie podatkowym i systemie zabezpieczenia społecznego (w szczególności drugiego żywiciela rodziny). Działania te w połączeniu z wdrożeniem praktyk służących zwalczaniu dyskryminacji są kluczowe dla osiągnięcia równego traktowania kobiet. 6

Z drugiej natomiast strony, zgodnie z celami filaru praw socjalnych, wspierają awans społeczny, promują równe szanse i zmniejszają nierówności i ubóstwo, co przynosi korzyści wszystkim pokoleniom. Pracownicy w starszym wieku zostają coraz dłużej na rynku pracy. Po zakończeniu sytuacji kryzysowej wskaźnik zatrudnienia w przypadku wszystkich grup w wieku powyżej 55 lat wzrósł (przy czym pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi występują duże różnice) i nadal wzrasta. Do pewnych czynników mających wpływ na tę tendencję należą ostatni etap reform emerytalnych, w ramach których podwyższono wiek emerytalny w większości państw członkowskich, oraz udostępnienie bardziej elastycznej organizacji pracy. W procesie tym muszą jednak być obecne odpowiednia polityka równowagi między życiem zawodowym a prywatnym i wsparcie zarządzania wiekiem, w tym modernizacja środowisk pracy. W tym względzie niektóre państwa promują dłuższą aktywność zawodową, umożliwiając większą elastyczność przy przechodzeniu na emeryturę i łączenie emerytury z dochodami z pracy. Priorytet ma w dalszym ciągu rozwiązanie problemu bezrobocia młodzieży i bezrobocia długotrwałego. Chociaż stopa bezrobocia wśród młodzieży systematycznie maleje, nadal (w drugim kwartale 2017 r.) wynosi 17 % i stanowi kluczowe wyzwanie w szeregu państw. To samo dotyczy odsetka młodzieży niekształcącej się, niepracującej ani nieszkolącej się (młodzieży NEET). Długotrwałe bezrobocie wciąż utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie w niektórych państwach członkowskich i stanowi niemal 50 % bezrobocia ogółem. Długi okres bezrobocia oznacza deprecjację kwalifikacji, rozluźnienie więzów z rynkiem pracy, a wreszcie wysokie ryzyko ubóstwa i wykluczenia społecznego. Ponadto istnieje groźba przekształcenia się bezrobocia cyklicznego w strukturalne, co niesie za sobą negatywne konsekwencje dla potencjalnego wzrostu gospodarczego. Działania podejmowane przez państwa członkowskie zgodnie z zaleceniem Rady z lutego 2016 r. w sprawie integracji osób długotrwale bezrobotnych i z gwarancją dla młodzieży mogą być kluczowymi czynnikami poprawy. Zagwarantowanie dostępu do wysokiej jakości edukacji włączającej i usprawnienie inwestycji w krajowe systemy edukacji oraz w umiejętności mają zasadnicze znaczenie dla umożliwienia jednostkom stawania się zaangażowanymi i aktywnymi obywatelami i ułatwienia im wchodzenia na rynek pracy i przepływów na rynku pracy. Jeżeli zachowane 7

zostanie obecne tempo postępów, Europa będzie na dobrej drodze do osiągnięcia celów strategii Europa 2020 zarówno pod względem wczesnego kończenia nauki, jak i wykształcenia wyższego. Państwa członkowskie podejmują działania służące zmodernizowaniu ich systemów edukacji, w szczególności aby zapobiegać wczesnemu kończeniu nauki i rozwiązać problem niskich umiejętności podstawowych, głównie poprzez eliminowanie dysproporcji edukacyjnych osób uczących się z grup w niekorzystnej sytuacji. W niektórych przypadkach wprowadza się szczególne środki zapewniające włączenie migrantów do edukacji. Dostosowanie szkolnictwa wyższego do potrzeb rynku pracy również zajmuje wysokie miejsce na listach priorytetów. Zgodnie z Nowym europejskim programem na rzecz umiejętności w wielu państwach członkowskich uruchomiono inicjatywę Krajowe koalicje na rzecz umiejętności cyfrowych i zatrudnienia w celu promowania inwestycji w umiejętności cyfrowe. Korzystając często ze wsparcia partnerów społecznych i innych zainteresowanych stron, państwa członkowskie poprawiają jakość kształcenia i szkolenia zawodowego, przygotowania zawodowego i mechanizmów walidacji umiejętności nabytych poza formalnym systemem. Dobre funkcjonowanie rynku pracy, tworzenie miejsc pracy wysokiej jakości, promowanie przedsiębiorczości i wyższy poziom uczestnictwa w rynku pracy można uzyskać dzięki odpowiedniemu połączeniu elastyczności i bezpieczeństwa w miejscu pracy i podczas przepływów na rynku pracy. Kluczowe cele obejmują promowanie tworzenia miejsc pracy na zasadzie zatrudnienia na umowę na czas nieokreślony, zapewnienie, aby umowy na czas określony stanowiły drogę wyjścia, a nie pułapkę bez wyjścia, ułatwienie zmiany miejsca pracy oraz umożliwienie przedsiębiorcom rozszerzania zakresu działalności. Państwa członkowskie podejmują działania zmierzające do osiągnięcia zrównoważonego rozwiązania politycznego w tej dziedzinie, w szczególności dzięki tworzeniu bardziej przejrzystych i przewidywalnych ram legislacyjnych w odniesieniu do zwolnień oraz dzięki uznaniu potrzeby istnienia skutecznych systemów zabezpieczenia społecznego dostosowanych do bardziej zróżnicowanych potrzeb i okoliczności, w szczególności w odpowiedzi na nowe formy pracy. Zakres stosowania i adekwatność świadczeń dla bezrobotnych oraz pozostałych świadczeń i usług ciągle jednak różnią się znacząco w poszczególnych państwach członkowskich. W tym kontekście wydaje się, że istotne znaczenie w kwestii sprostania wyzwaniom stawianym przez globalizację i zmianę cyfrową ma skuteczna aktywna polityka rynku pracy umożliwiająca płynne zmienianie miejsc pracy. 8

Wraz z ożywieniem gospodarczym i ożywieniem na rynku pracy w 2016 r. malał w dalszym ciągu odsetek osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, osiągając poziom z 2008 r. Zmniejszenie tego odsetka wynika głównie ze spadku odsetka gospodarstw domowych o małej intensywności pracy i z niższych wskaźników deprywacji materialnej oraz jednoczesnej stabilizacji wskaźnika zagrożenia ubóstwem (dochodowym). Chociaż całkowita liczba osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym maleje, to utrzymuje się wciąż na bardzo wysokim poziomie 118 mln osób, czyli 23,5 % całkowitej liczby ludności w 2016 r. i daleko jej do osiągnięcia celu strategii Europa 2020 w zakresie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Zmniejszyły się nieco nierówności dochodowe w UE po wzroście odnotowanym w następstwie kryzysu. W 2016 r. najbogatsze 20 % ludności dysponowało dochodem netto przewyższającym około pięciokrotnie dochód netto najuboższych 20 %, przy czym między państwami występowały duże różnice (a w niektórych ta nierówność wzrosła). Utrzymujące się stosunkowo duże nierówności w dochodach, często powiązane z nierównymi szansami w dostępie do edukacji, szkolenia i ochrony socjalnej, i stanowiące odzwierciedlenie niekorzystnej dynamiki rynku pracy budzą obawy co do sprawiedliwości, włączenia społecznego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Państwa członkowskie kontynuują modernizację systemów zabezpieczenia społecznego, poprawiając zakres i adekwatność świadczeń i usług, w szczególności w przypadku osób korzystających z nietypowych form zatrudnienia, a także aktywnie zachęcają do uczestnictwa w rynku pracy. Zgodnie z zasadami europejskiego filaru praw socjalnych niektóre państwa członkowskie rozszerzyły kwalifikowalność do systemów zabezpieczenia społecznego (w tym urlopu rodzicielskiego lub ze względów rodzinnych, świadczeń dla bezrobotnych i świadczenia z tytułu choroby) na osoby samozatrudnione i freelancerów, którzy wcześniej nie byli nim objęci. W dwóch państwach w Grecji i we Włoszech po raz pierwszy wprowadzono ogólnokrajowe środki w postaci wsparcia dochodu. Podejmuje się również działania mające w większym stopniu zaktywizować świadczeniobiorców, na przykład wprowadzając obowiązkowe uczestnictwo w aktywnej polityce rynku pracy lub usprawniając zindywidualizowane usługi. W tym względzie ważne jest zapewnienie skutecznego dostępu do systemów ochrony socjalnej wszystkim pracownikom, w tym osobom samozatrudnionym, oraz usprawnienie koordynacji między służbami zatrudnienia i służbami socjalnymi, w tym dzięki 9

stworzeniu punktów kompleksowej obsługi, aby lepiej docierać do osób potrzebujących i wspierać usługami wysokiej jakości ich (ponowną) integrację na rynku pracy. Systemy podatkowe i systemy zabezpieczenia społecznego odrywają ważną rolę w ograniczaniu ubóstwa i nierówności, jednak mierzony wpływ transferów socjalnych (bez emerytur) na zagrożenie ubóstwem w 2016 r. wciąż nieznacznie malał. Za zmianą tą, która nie uwzględnia jeszcze ostatnich reform mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa socjalnego, kryją się zróżnicowane zmiany na poziomie krajowym. Zmiana ta może w szczególności odzwierciedlać zmiany zakresu i adekwatności świadczeń, brak indeksacji (w kontekście zasadniczo rosnących dochodów), a także zmiany w strukturze gospodarstw domowych (oraz zmiany powiązanych cech charakterystycznych osób zagrożonych ubóstwem). W celu rozwiązania problemu nierówności i ograniczenia ubóstwa, w tym przerwania międzypokoleniowego ich dziedziczenia, państwa członkowskie mogą podjąć dalsze działania w różnych obszarach, w tym między innymi poprawić model systemu podatkowego i systemu zabezpieczenia społecznego, wspierać równe szanse w zakresie kształcenia i szkolenia, zapewnić dostęp do wysokiej jakości opieki zdrowotnej i promować równouprawnienie płci. Zapewnienie adekwatności emerytur przy jednoczesnym zapewnieniu stabilności finansowej systemów zabezpieczenia społecznego w dalszym ciągu stanowi priorytet. Ostatnie reformy często obejmują środki służące poprawie adekwatności, w szczególności niższych emerytur. W szczególności szereg państw podjęło działania mające na celu podwyższenie emerytur minimalnych lub obniżenie obciążenia podatkowego niższych dochodów ze świadczeń emerytalnych. Pozytywną rolę w poprawieniu adekwatności mogłoby w niektórych państwach członkowskich również odegrać wzmocnienie emerytur dodatkowych i innych form oszczędności emerytalnych. W kontekście zmian demograficznych należy unikać reform emerytalnych, które mogą prowadzić do wcześniejszego odchodzenia z rynku pracy, stwarzając tym samym zagrożenie dla zrównoważonego charakteru i adekwatności świadczeń emerytalnych. W tym względzie, a także w świetle istniejącego zróżnicowania emerytur ze względu na płeć oraz zwiększonego zagrożenia ubóstwem starszych kobiet, w niektórych państwach członkowskich kluczowe znaczenie mają działania zapewniające ujednolicenie wieku emerytalnego dla obu płci. 10

Równy i szybki dostęp do długoterminowej opieki zdrowotnej wysokiej jakości, a także skuteczna promocja zdrowia i zapobieganie chorobom mają kluczowe znaczenie dla zachowania zdrowia ludności i stymulacji jej aktywności oraz osiągnięcia dobrobytu gospodarczego. W szeregu państw członkowskich zgodnie z przysługującymi im kompetencjami przeprowadzono reformy opieki zdrowotnej, aby zachęcać do świadczenia efektywnych usług podstawowej opieki zdrowotnej i do korzystania z takich usług; aby zadbać o promocję zdrowia i przykładać większą wagę do zapobiegania chorobom w ramach podstawowej opieki zdrowotnej; aby usprawnić specjalistyczną opiekę lekarską i szpitalną i nadać jej bardziej zrównoważony charakter; aby poprawić dostępność do przystępnych cenowo produktów leczniczych stosowanych w sposób opłacalny. Niektóre państwa członkowskie podejmują także działania na rzecz poprawy efektywności i jakości opieki długoterminowej. Powinno to przyczyniać się do promowania włączenia społecznego i ograniczenia przeszkód w uczestniczeniu w rynku pracy w przypadku osób opiekujących się członkami rodziny, zwłaszcza kobiet. Dobrze funkcjonujący dialog społeczny ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia sprawiedliwości społecznej, przy jednoczesnym zapewnieniu wyników gospodarczych. Dialog społeczny odgrywa kluczową rolę we wzmacnianiu praw socjalnych i zwiększeniu trwałego wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu. Stopień i wpływ zaangażowania partnerów społecznych w opracowywanie i wdrażanie odpowiednich reform różni się znacząco w poszczególnych państwach UE. Wynika to w znacznym stopniu z różnorodności praktyk i ram instytucjonalnych w różnych państwach członkowskich oraz z różnych możliwości i wkładów partnerów społecznych. Chociaż nie ma jednego modelu, który służyłby za punkt odniesienia, ważne jest aktywne uczestnictwo partnerów społecznych na wszystkich etapach kształtowania polityki i jej wdrażania zgodnie z europejskim filarem praw socjalnych. 11

1. OGÓLNY ZARYS RYNKU PRACY ORAZ TENDENCJI I WYZWAŃ SPOŁECZNYCH W UNII EUROPEJSKIEJ W niniejszej sekcji przedstawiono ogólny zarys rynku pracy oraz tendencji i wyzwań społecznych w Unii Europejskiej zawierający szczegółowe informacje analityczne na temat głównych obszarów zatrudnienia i polityki społecznej. 1.1. Tendencje na rynku pracy Warunki na rynku pracy w Unii Europejskiej znacznie poprawiły się w 2016 r. i w pierwszej połowie 2017 r., co stanowi istotny postęp w kierunku realizacji celu strategii Europa 2020 dotyczący wskaźnika zatrudnienia. Największy wzrost wskaźnika zatrudnienia (osób w wieku 20 64 lat), o 1 punkt procentowy do poziomu 71,1 % w 2016 r., odnotowano po zakończeniu kryzysu. Wskaźnik ten wzrastał w dalszym ciągu w pierwszej połowie 2017 r., osiągając w drugim kwartale 2017 r. wartość 72,2 % 2, co stanowi najwyższy poziom osiągnięty do tej pory w UE. Równocześnie w drugim kwartale 2017 r. liczba osób zatrudnionych wynosiła 235,4 mln, czyli odnotowano o 3,5 mln miejsc pracy więcej niż rok wcześniej. Jeżeli wskaźnik zatrudnienia będzie w dalszym ciągu wzrastał w obecnym tempie, cel strategii Europa 2020 dotyczący zatrudnienia wynoszący 75 % byłby zasadniczo osiągalny. Sytuacja uległa znacznej poprawie również w strefie euro, w której wskaźnik zatrudnienia osiągnął w drugim kwartale 2017 r. najwyższy poziom wynoszący 70,9 %. Poprawie sytuacji w obszarze zatrudnienia sprzyja stały wzrost uczestnictwa w rynku pracy, przy czym współczynnik aktywności zawodowej (osób w wieku 15 64 lat) osiągnął w drugim kwartale 2017 r rekordowy poziom 73,4 % (73 % w strefie euro). Stały wzrost zatrudnienia przełożył się na stały spadek stopy bezrobocia (osób w wieku 15 74 lat), która w drugim kwartale 2017 r. osiągnęła poziom 7,7 % (9,2 % w strefie euro), zbliżając się powoli do poziomu sprzed kryzysu. Jest to zjawisko tym bardziej pozytywne, że 2 W sekcji tej wykorzystuje się kwartalne dane liczbowe skorygowane o czynnik sezonowy [lfsi_emp_q]. 12

więcej osób, które pozostawały wcześniej bierne zawodowo, weszło na rynek pracy, zwiększając liczebność siły roboczej (w tym liczebność osób poszukujących pracy). Szybko maleje bezrobocie wśród młodzieży i bezrobocie długotrwałe. Chociaż stopa bezrobocia wśród młodzieży jest w dalszym ciągu wysoka (w szczególności w niektórych państwach członkowskich), w ujęciu rocznym zmalała ona prawie o 2 punkty procentowe do poziomu 17 % w drugim kwartale 2017 r. (19,1 % w strefie euro). Obecnie wynosi około 7 punktów procentowych poniżej najwyższej wartości 23,9 % osiągniętej w pierwszym kwartale 2013 r. Stopa bezrobocia długotrwałego (tj. wśród osób bezrobotnych przez ponad 12 miesięcy jako odsetka ludności aktywnej zawodowo) wykazywała podobną tendencję, malejąc w ujęciu rocznym o 0,6 punktu procentowego do poziomu 3,4 % w drugim kwartale 2017 r. (4,7 % w strefie euro). Udział bezrobocia długotrwałego w bezrobociu ogółem również spada, ale utrzymuje się na wysokim poziomie 45,6 % (49,7 % w strefie euro), a w niektórych państwach członkowskich przekracza 50 %. Ponadto stopa bezrobocia bardzo długotrwałego (tj. biorąc pod uwagę bezrobotnych, którzy pozostają bez pracy przez dłużej niż 24 miesiące) maleje powoli, co zwiększa ryzyko, że nabierze ono charakteru trwałego. 13

Wykres 1: Stopy bezrobocia i bezrobocia długotrwałego oraz udział bezrobocia długotrwałego w UE Źródło: Eurostat, BAEL. Wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia były zaskakująco duże, biorąc pod uwagę stały, ale umiarkowany wzrost PKB 3. Tendencja ta wyraźnie uwidoczniła się w ciągu ostatnich dwóch lat zarówno w UE, jak i w strefie euro. Niewielki wzrost liczby godzin przepracowanych przez pracownika najemnego wskazuje jednak na mający jeszcze miejsce zastój na rynku pracy, ponieważ liczba ta utrzymuje się około 3 % i około 4 % poniżej poziomu sprzed kryzysu, odpowiednio, w UE (wykres 2) i w strefie euro. Do tej zmiany przyczyniły się wzrost zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy i, w mniejszym stopniu, zmniejszenie liczby godzin pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy. W 2016 r. zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy rosło jednak szybciej niż zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy (jak pokazano w dalszej części niniejszej sekcji). 3 W celu uzyskania dalszych informacji zob. Employment and Social Developments in Europe, Annual Review 2017 [Zatrudnienie i kwestie społeczne w Europie, roczny przegląd z 2017 r.] (s. 22) oraz Labour Market and Wage Developments in Europe [Zmiany na rynku pracy i w zakresie wynagrodzeń w Europie, roczny przegląd z 2017 r.] (s. 10 i 19). 14

Wykres 2: Wzrost realnego PKB, zatrudnienia i godzin przepracowanych przez pracownika najemnego w UE (skumulowana zmiana wskaźnik za 2008 r. = 100) Źródło: Eurostat, rachunki narodowe (obliczenia DG EMPL). Większy wzrost zatrudnienia odnotowano wśród pracowników w starszym wieku. Największy wzrost zatrudnienia w UE, o 4,6 % w 2016 r., co ilustruje wykres 3, odnotowano w grupie pracowników w starszym wieku (osób w wieku 55 64 lat). Daje to ciągle rosnący od zakończenia kryzysu wskaźnik zatrudnienia w tej grupie z 45,5 % w 2008 r. do 55,3 % w 2016 r. i odpowiadający mu wzrost współczynnika aktywności zawodowej (do poziomu 59,1 % w 2016 r.). Tendencja ta stanowi odzwierciedlenie toczących się reform krajowych systemów emerytalnych, mających na celu poprawę zrównoważonego charakteru tych systemów i zwiększenie podaży siły roboczej w kontekście zmian demograficznych (w tym wydłużenia średniego trwania życia). Podobnie jak w 2015 r. wzrost zatrudnienia był porównywalnie niższy w grupie osób młodych (w wieku 15 24 lat) i pracowników w wieku najwyższej aktywności zawodowej (osób w wieku 25 54 lat), chociaż szybszy w przypadku pierwszej z tych grup (1,3 % w stosunku do 0,8 %). Z uwagi na stabilny współczynnik aktywności zawodowej (wynoszący 41,5 % zarówno w 2015 r., jak i w 2016 r.), stałe tempo tworzenia miejsc pracy dla osób młodych przyczyniło się do zmniejszenia bezrobocia młodzieży. Podobnie jak w 2015 r. wzrost zatrudnienia był porównywalny w przypadku obydwu płci. Zatrudnienie zarówno mężczyzn, jak i kobiet wzrosło w 2016 r. o 1,4 %. Oznacza to, że chociaż wskaźniki zatrudnienia wzrosły w przypadku obu grup (o 1 punkt 15

procentowy do poziomu, odpowiednio, 76,9 % i 65,3 %), różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć utrzymuje się na niezmienionym poziomie. Chociaż zatrudnienie wzrosło w przypadku wszystkich poziomów wykształcenia, największy wzrost odnotowano wśród pracowników z wyższym wykształceniem. Liczba zatrudnionych osób z wyższym wykształceniem faktycznie wzrosła w 2016 r. o 3,1 % (grupa wiekowa 25 64 lat). Wśród pracowników o umiejętnościach średnich (tj. posiadających wykształcenie średnie II stopnia) i niskich (posiadających wykształcenie średnie I stopnia lub niższe) odnotowano porównywalnie niższy wzrost, odpowiednio o 0,4 % i 0,9 % 4. Szczegółowe tendencje w poszczególnych państwach członkowskich przedstawiono w dalszych sekcjach sprawozdania. 4 Wskaźnik zatrudnienia pracowników o niskich umiejętnościach wzrósł jednak w stopniu większym niż proporcjonalnie (o 1,1 punktu procentowego) z uwagi na spadek populacji osób w wieku 25 64 lat posiadających wykształcenie średnie I stopnia lub niższe. 16

Wykres 3: Wskaźniki zatrudnienia i wzrost zatrudnienia w różnych grupach na terytorium UE Źródło: Eurostat, BAEL. Ożywienie gospodarcze stymuluje tworzenie zarówno stałych, jak i tymczasowych miejsc pracy, coraz częściej w pełnym wymiarze czasu pracy. W ujęciu bezwzględnym wzrost liczby pracowników zatrudnionych na podstawie umów na czas nieokreślony w 2016 r. przekroczył wzrost liczby pracowników zatrudnionych na podstawie umów na czas określony (2,7 mln w stosunku do 0,6 mln), chociaż w ujęciu procentowym wzrost był większy w przypadku tej drugiej grupy. Udział pracowników tymczasowych w liczbie pracowników ogółem utrzymuje się na stałym poziomie 14,2 % (szczegółowe informacje zamieszczono w sekcji 3.3.1). Samozatrudnienie wzrosło w 2016 r. zaledwie marginalnie (o 0,3 %), przy czym szybszy wzrost odnotowano wśród osób samozatrudnionych niezatrudniających pracowników (szczegółowe informacje zamieszczono w sekcji 3.1.1). Jak wspomniano wcześniej w tym rozdziale, od początku kryzysu znacznie wzrosła liczba 17

pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy (o około 11 % w porównaniu z 2008 r.), natomiast zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy spadło (o 2 %). Tendencja ta może jednak wkrótce się zmienić, ponieważ w 2016 r. stworzono proporcjonalnie więcej miejsc pracy w pełnym wymiarze czasu pracy niż w niepełnym wymiarze czasu pracy (od 2008 r. to samo miało miejsce tylko raz w 2014 r.). Ponadto w 2016 r. zmniejszył się udział wymuszonej pracy w niepełnym wymiarze godzin z 29,1 % do 27,7 %. Zgodnie z tendencją z ubiegłych lat większość miejsc pracy powstała w sektorze usług (+1,7 %). W przemyśle i budownictwie również odnotowano dobry poziom wzrostu (w obu przypadkach +1 %). W budownictwie był to pierwszy rok od 2008 r., w którym wzrost zatrudnienia wykazywał pozytywną tendencję, chociaż w porównaniu ze wspomnianym rokiem liczba osób zatrudnionych w tym sektorze jest w dalszym ciągu o 18 % niższa. Liczba miejsc pracy w rolnictwie w dalszym ciągu malała zgodnie z długofalową tendencją w 2016 r. zmalała o 4 %. 1.2. Tendencje społeczne Ożywienie na rynku pracy przyniosło ogólną poprawę sytuacji finansowej gospodarstw domowych. Realne dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych, które stanowią miarę dochodów gospodarstw domowych osiąganych na rynku skorygowanych o podatki i transfery socjalne, rosły w 2016 r. trzeci rok z rzędu i osiągnęły poprzednią najwyższą wartość z 2009 r. 5. Z danych kwartalnych wynika stabilny wzrost o około 2 % w skali roku w 2016 r. W pierwszym kwartale 2017 r. nadal następował wzrost, choć jego tempo było wolniejsze 6. Niedawny wzrost wynika z wyższych dochodów z pracy przy jednoczesnym stałym wzroście wynagrodzenia osób samozatrudnionych, a w szczególności pracowników. Odzwierciedla to głównie wyższe wskaźniki zatrudnienia, a w mniejszym stopniu wzrost wynagrodzeń. Wzrost świadczeń społecznych również spowodował wzrost dochodu netto gospodarstw domowych, ale jego udział w ogólnym wzroście dochodu do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych spadł w drugiej połowie 2016 r. Dochody z 5 Employment and Social Developments in Europe, Annual Review 2017 [Zatrudnienie i kwestie społeczne w Europie, roczny przegląd z 2017 r.], s. 39. 6 W celu uzyskania bardziej szczegółowych informacji, zob. kwartalny przegląd Employment and Social Developments in Europe[Zatrudnienie i kwestie społeczne w Europie], październik 2017 r., s. 33 34. 18

tytułu własności i inne udziały w dochodzie pozostały w ostatnich latach stałe, natomiast wyższe składki na ubezpieczenia społeczne i podatki miały ujemny udział we wzroście dochodu do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych. Lepsza sytuacja gospodarstw domowych pod względem dochodów przyczyniła się do spadku liczby osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (wskaźnik AROPE 7 ). W 2016 r. wskaźnik ten w dalszym ciągu ulegał poprawie czwarty rok z rzędu, spadając do poziomu 23,5 % (z 23,8 % w poprzednim roku), przy czym zbliża się on obecnie do najniższego, osiągniętego w 2009 r., poziomu 23,3 %. Postępy w kierunku osiągnięcia zasadniczego celu w ramach strategii Europa 2020 podźwignięcia co najmniej 20 mln osób z ubóstwa w porównaniu z 2008 r. są jednak w dalszym ciągu niewystarczające. W 2016 r. blisko 118 mln osób było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, tj. o około 700 000 osób więcej niż w 2008 r. 8. W niektórych grupach ryzyko występowało w większym stopniu: wśród dzieci (w wieku 0 17 lat 26,4 %), osób młodych (w wieku 18 24 lat 30,5 %), a także osób posiadających co najwyżej wykształcenie średnie niższego stopnia (34,9 %) i osób z niepełnosprawnościami (w wieku co najmniej 16 lat 29,9 %). W 2016 r. dwie trzecie osób bezrobotnych również było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Osoby urodzone poza UE są zazwyczaj w większym stopniu zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (39,1 % w 2015 r.). Natomiast osoby starsze (w wieku powyżej 65 lat) są relatywnie lepiej chronione (odnotowano nieznaczne pogorszenie wskaźnika z 17,4 % w 2015 r. do 18,3 % w 2016 r.). 7 Osoby, którym grozi ubóstwo (wskaźnik zagrożenia ubóstwem), lub osoby dotknięte pogłębioną deprywacją materialną lub osoby mieszkające w gospodarstwach domowych o zerowej lub bardzo małej intensywności pracy. 8 Przeciętna liczba osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w 28 państwach członkowskich UE w 2008 r. została obliczona na podstawie szacunków Eurostatu, ponieważ dane dotyczące Chorwacji są dostępne dopiero od 2010 r. 19

Wykres 4: Wskaźniki pomocnicze odnoszące się do osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, 2005 r. 2016 r. Źródło: Eurostat, SILC. Uwaga: na wykresie przedstawiono dane dotyczące 27 państw członkowskich UE z wyjątkiem Chorwacji (dane dostępne dopiero od 2010 r.). Przyglądając się elementom składowym wskaźnika AROPE, można zauważyć, że najistotniejszym wyzwaniem pozostaje ubóstwo dochodowe. Liczba osób zagrożonych ubóstwem (wskaźnik zagrożenia ubóstwem 9 ) rosła od zakończenia kryzysu przez szereg lat na skutek niekorzystnej sytuacji gospodarczej i sytuacji na rynku pracy do połowy 2014 r., osiągając wartość szczytową wynoszącą 87 mln w 2016 r. 10. Jako odsetek ogółu ludności liczba osób zagrożonych ubóstwem ustabilizowała się jednak w 2015 r. i 2016 r. (17,3 % w obu latach) dzięki ożywieniu gospodarczemu i poprawie warunków na rynku pracy. Wciąż jednak utrzymuje się powyżej poziomu sprzed kryzysu wynoszącego 16,4 % w 2009 r. Z szybkich szacunków dotyczących roku finansowego 2016 wynika, że w większości państw członkowskich nastąpiła dalsza stabilizacja ubóstwa dochodowego. 9 Osoby uznaje się za zagrożone ubóstwem (wskaźnik zagrożenia ubóstwem), jeżeli ich ekwiwalentny dochód do dyspozycji wynosi mniej niż 60 % krajowej mediany dochodu ekwiwalentnego. 10 Wartość tę obliczono na podstawie dochodów z 2015 r., z wyjątkiem Zjednoczonego Królestwa (rok przeprowadzenia badania) i Irlandii (dochód z 12 miesięcy poprzedzających badanie). UWAGA: brak dostępnych danych dotyczących Irlandii w dniu 31 października 2017 r. 20

Liczba osób dotkniętych pogłębioną deprywacją materialną 11 malała od 2013 r., a w 2016 r. osiągnęła najniższy odnotowany dotąd poziom (37,8 mln). Liczba ta odpowiada 7,5 % populacji UE (spadek z 8,1 % w 2015 r.). Spadek ten, odzwierciedlający spadek ubóstwa bezwzględnego, jest głównym czynnikiem, z którym wiąże się spadek liczby osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Lepsza sytuacja na rynku pracy doprowadziła do spadku odsetka osób mieszkających w gospodarstwach domowych osób (quasi-)bezrobotnych 12. Odsetek ten wynosił w 2016 r. 10,4 % (lub 38,8 mln), co stanowi spadek w stosunku do najwyższego poziomu z 2014 r. wynoszącego 11,2 %. W dłuższym horyzoncie czasowym liczba ta utrzymuje się jednak na wysokim poziomie w porównaniu z 2008 r. (9,2 %). Utrzymała się tendencja wzrostowa (rozpoczęła się wraz z kryzysem) zagrożenia ubóstwem pracujących, które w 2016 r. dotknęło 9,6 % ludności w wieku produkcyjnym. Wartość ta utrzymuje się powyżej najniższego poziomu wynoszącego 8,3 %, odnotowanego w 2010 r. i odpowiada ponad 32 mln pracowników zagrożonych ubóstwem. Samo zatrudnienie, chociaż ma podstawowe znaczenie dla zmniejszenia ryzyka ubóstwa, nie zawsze wystarczy, aby ludzi z tego ubóstwa podźwignąć. Coraz częstsze stosowanie nietypowych form zatrudnienia i polaryzacja zatrudnienia mogą mieć wpływ na wartości tego wskaźnika w przyszłości. Nierówności w dochodach zaczęły nieznacznie maleć w 2016 r. po wzroście, jaki nastąpił w następstwie kryzysu. Wskaźnik zróżnicowania kwintylowego (tj. iloraz całkowitego dochodu uzyskiwanego przez 20 % populacji o najwyższych dochodach oraz całkowitego dochodu uzyskiwanego przez 20 % populacji o najniższych dochodach) nieznacznie zmalał z 5,2 w 2015 r. do 5,1 w 2016 r. po wzroście z 4,9 odnotowanym w 2009 r. Ten niewielki postęp odzwierciedla poprawę warunków gospodarczych i warunków na rynku pracy. Średni 11 Pogłębioną deprywację materialną określa się jako wymuszony brak możliwości zapłacenia za co najmniej cztery spośród elementów zaliczanych do deprywacji materialnej: 1) zapłacenie czynszu/raty kredytu lub rachunków za media w terminie; 2) dostateczne ogrzanie mieszkania; 3) pokrycie niespodziewanego wydatku; 4) spożywanie co drugi dzień mięsa, ryb lub równoważnego źródła białka; 5) spędzenie tygodniowego urlopu poza miejscem zamieszkania; 6) posiadanie samochodu; 7) posiadanie pralki; 8) posiadanie telewizora kolorowego; 9) posiadanie telefonu. 12 Osoby w wieku 0 59 lat mieszkające w gospodarstwach domowych, w których dorośli (z wyłączeniem dzieci pozostających na utrzymaniu) przepracowali w ciągu ostatnich 12 miesięcy mniej niż 20 % swojego potencjalnego czasu pracy. 21

wskaźnik nierówności w dochodach w UE kryje jednak w sobie znaczne różnice między państwami (zob. sekcja 3.4). 22

2. PODSUMOWANIE TABLICY WYNIKÓW ZAWIERAJĄCEJ WSKAŹNIKI SPOŁECZNE W europejskim filarze praw socjalnych, podpisanym jako międzyinstytucjonalna proklamacja przez Parlament Europejski, Radę i Komisję w dniu 17 listopada 2017 r., określono szereg istotnych zasad i praw do celów wsparcia sprawiedliwych i sprawnie funkcjonujących rynków pracy oraz systemów opieki społecznej. Ma on na celu nadawanie kierunku działaniom na rzecz odnowionego procesu konwergencji między państwami członkowskimi w celu stworzenia lepszych warunków pracy i życia. Europejskiemu filarowi praw socjalnych towarzyszy nowa tablica wyników zawierająca wskaźniki społeczne, która służy do monitowania wyników i śledzenia tendencji występujących w państwach członkowskich 13. W niniejszej wersji wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu przedstawiono wyniki z tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne, która zastąpiła tablicę wyników zawierającą kluczowe wskaźniki zatrudnienia i wskaźniki społeczne uzgodnioną w 2013 r. 14. W nowej tablicy wyników przedstawiono szereg głównych wskaźników służących monitorowaniu wyników państw członkowskich w dziedzinie zatrudnienia i wyników społecznych w trzech szeroko pojmowanych wymiarach określonych w kontekście filaru: (i) równe szanse i dostęp do zatrudnienia, (ii) dynamiczne rynki pracy i sprawiedliwe warunki pracy oraz (iii) wsparcie publiczne / ochrona socjalna i włączenie społeczne. Analiza ta wpisuje się w szerszy kontekst reform przedstawiony w rozdziale 3. 2.1. Objaśnienie tablicy wyników Tablica wyników zawierająca wskaźniki społeczne będzie stanowiła główne narzędzie monitorowania konwergencji prowadzącej do lepszych warunków pracy i życia. Składa się przede wszystkim z następujących 14 głównych wskaźników, które służą ogólnej ocenie tendencji w obszarach zatrudnienia i sytuacji społecznej 15 : 13 SWD(2017) 200 final, dokument towarzyszący komunikatowi COM(2017) 250 final z dnia 26 kwietnia 2017 r. 14 Główne wskaźniki, które były uwzględnione również w starej wersji tablicy wyników, w oznaczono załączniku 1 gwiazdką. 15 Większość z tych wskaźników wchodzi w skład istniejących ram i narzędzi oceny uzgodnionych wspólnie z Komitetem ds. Zatrudnienia i Komitetem Ochrony Socjalnej, tj. wspólnych ram oceny i tablic wskaźników 23

- Równe szanse i dostęp do zatrudnienia: 1. Odsetek osób wcześnie kończących naukę w wieku 18 24 lat 2. Wskaźnik zróżnicowania sytuacji kobiet i mężczyzn w obszarze zatrudnienia w wieku 20 64 lat 3. Nierówności w dochodach mierzone wskaźnikiem zróżnicowania kwintylowego S80/S20 4. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (AROPE) 5. Młodzież niekształcąca się, niepracująca ani nieszkoląca się (odsetek młodzieży NEET) w wieku 15 24 lat - Dynamiczne rynki pracy i sprawiedliwe warunki pracy 16 : 6. Wskaźnik zatrudnienia w wieku 20 64 lat 7. Stopa bezrobocia w wieku 15 74 lat 8. Uczestniczący w aktywnej polityce rynku pracy na 100 osób, które chcą pracować 9. Realne dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę 17 10. Wynagrodzenie pracowników za godzinę pracy, w EUR - Wsparcie publiczne / ochrona socjalna i włączenie społeczne: 11. Wpływ transferów socjalnych (innych niż emerytury) na ograniczenie ubóstwa 18 12. Dzieci w wieku poniżej trzech lat w oficjalnych placówkach opieki 13. Niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki medycznej według subiektywnej oceny zawartych w Przeglądzie sytuacji w dziedzinie zatrudnienia i przeglądzie sytuacji w dziedzinie ochrony socjalnej. Komitet ds. Zatrudnienia i Komitet Ochrony Socjalnej (oraz ich podgrupy ds. wskaźników) omówiły praktyczne wdrażanie tablicy wyników po jej przyjęciu w kwietniu 2017 r. W tym kontekście Komitety uzgodniły zastosowanie głównych wskaźników we wspólnym sprawozdaniu o zatrudnieniu za 2018 r. i dokonywanie oceny wyników państw członkowskich z wykorzystaniem wspólnie uzgodnionej metodyki stosowanej w poprzednich wspólnych sprawozdaniach o zatrudnieniu. 16 W ramach dyskusji nad kształtem tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne odbytej z Komitetem ds. Zatrudnienia i z Komitetem Ochrony Socjalnej państwa członkowskie (szereg z nich) opowiedziało się za znalezieniem dwóch alternatywnych wskaźników dla wskaźników 8 i 10. 17 Zgodnie z wymogami Komitetów wskaźnik ten mierzy się za pomocą dochodu nieskorygowanego (tj. bez uwzględniania rzeczowych transferów socjalnych), rezygnując ze stosowania jednostek standardów siły nabywczej (PPS). 18 Mierzony jest jako różnica, w odniesieniu do całkowitej liczby ludności, między odsetkiem osób zagrożonych ubóstwem przed transferem socjalnym i po transferze socjalnym. 24

14. Odsetek ludności posiadający podstawowe lub bardziej zaawansowane ogólne umiejętności cyfrowe. Wspólna metodyka stosowana do analizy tablicy wyników została uzgodniona przez Komitet ds. Zatrudnienia i Komitet Ochrony Socjalnej (w celu uzyskania szczegółowych informacji zob. załącznik 3). Pozwala dokonać oceny sytuacji i zmian w państwach członkowskich na podstawie poziomów i zmian w skali roku 19 każdego z głównych wskaźników zawartych w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne. Poziomy i zmiany sklasyfikowane są na podstawie ich przesunięcia względem odpowiednich (nieważonych) średnich Unii Europejskiej. Wyniki dotyczące państw członkowskich pod względem poziomów i zmian łączy się następnie (stosując wcześniej ustaloną matrycę) w taki sposób, że każde państwo członkowskie zostaje przypisane do jednej z siedmiu kategorii ( osiągające najlepsze wyniki, osiągające wyniki powyżej średniej, osiągające wyniki dobre, ale wymagające obserwacji, osiągające wyniki odpowiadające średniej/neutralne, osiągające wyniki słabe, lecz poprawiające się, wymagające obserwacji i sytuacja krytyczna ). Na tej podstawie powstała tabela 1 zawierająca streszczenie tablicy wyników zgodnie z najnowszymi danymi liczbowymi dostępnymi w odniesieniu do każdego wskaźnika. Zalecane jest skrupulatne i niemechaniczne odczytywanie tabeli. W tym celu w rozdziale 3 przedstawiono szczegółową analizę czternastu wskaźników, w tym, w stosownych przypadkach, bardziej długotrwałych tendencji i wskaźników dodatkowych. Ponadto kolejne sprawozdania dotyczące poszczególnych państw zapewnią dogłębną analizę wszystkich sytuacji krytycznych oraz dodatkowy kontekst społeczno-ekonomiczny umożliwiający lepszą klasyfikację wyzwań w poszczególnych państwach w kontekście europejskiego semestru. W stosownych przypadkach będzie to stanowić podstawę analityczną dla kolejnych wniosków Komisji dotyczących zaleceń dla poszczególnych państw. 2.2. Dowody zebrane na podstawie tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne Osiągnięcie konwergencji w postępie społecznym w wymiarach określonych w filarze praw socjalnych wymaga działania. Analiza głównych wskaźników pokazuje w przypadku 19 Z wyjątkiem dochodów do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych, które mierzy się jako numer indeksujący (2008=100, odzwierciedlając w ten sposób zmiany w porównaniu z okresem sprzed kryzysu) i które ulegają zmianie w ostatnim roku. 25

17 państw członkowskich co najmniej jedną sytuację krytyczną. Wśród 14 ocenionych dziedzin zidentyfikowano 50 sytuacji krytycznych, co odpowiada prawie 13 % całkowitej liczby ocen. Jeżeli wliczy się trzy bardziej problematyczne klasyfikacje, sytuacja krytyczna, państwa wymagające obserwacji i osiągające wyniki słabe, lecz poprawiające się, łączna liczba wyniesie 129, tj. około jednej trzeciej wszystkich ocen. Uwzględniając trzy szeroko pojmowane wymiary objęte tablicą wyników, oznaczenia ostrzeżeniem o problemie pojawiają się częściej w obszarze wsparcie publiczne / ochrona socjalna i włączenie społeczne, w którym średnia wynosi 11,8 przypadków (w tym 4,5 to sytuacje krytyczne ) na wskaźnik. Wydaje się, że wpływ transferów socjalnych na ograniczenie ubóstwa jest najtrudniejszym obszarem, ponieważ ostrzeżenia występują w przypadku 13 państw członkowskich (w tym 5 zaliczonych do najniższej kategorii). W dalszej kolejności znajdują się obszary równe szanse i dostęp do zatrudnienia oraz dynamiczne rynki pracy i sprawiedliwe warunki pracy, w przypadku których występuje odpowiednio średnio 9 i 8,8 oznaczeń na wskaźnik (odpowiednio 4 i 3 sytuacje krytyczne ). W pierwszym z tych obszarów najczęściej oznaczanym wskaźnikiem była różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć (10 razy). Natomiast w tym drugim przypadku to wynagrodzenie pracowników za godzinę pracy wydaje się stanowić wskaźnik, z którym wiąże się najwięcej problemów (13 oznaczeń). Tabela wyników obrazuje poprawę sytuacji na rynku pracy i sytuacji społecznej w UE jako całości. Średnio w UE w przypadku 11 na 14 głównych wskaźników odnotowano poprawę w ciągu ostatniego dostępnego roku (tj. 2016 r. lub 2015 r. w zależności od dostępności danych), co potwierdza stałą poprawę na rynkach pracy i poprawę sytuacji społecznej, która towarzyszy ożywieniu gospodarczemu. W szczególności, jeżeli chodzi o stopę bezrobocia, 11 państw członkowskich można w tej chwili zaliczyć do kategorii osiągających najlepsze wyniki lub wyniki powyżej średniej, a tylko jedno państwo znajduje się w sytuacji krytycznej. Dwanaście państw członkowskich jest również oznaczonych jako osiągające najlepsze wyniki lub wyniki powyżej średniej w zakresie wskaźnika zatrudnienia, a 12 państw członkowskich pod względem odsetka osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Niemniej jednak dwa wskaźniki zasadniczo nie uległy zmianie (różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć i wynagrodzenie pracowników za 26

godzinę pracy), a jeden z nich (wpływ transferów socjalnych na ograniczenie ubóstwa) uległ nieznacznemu pogorszeniu. W państwach członkowskich utrzymuje się zróżnicowana sytuacja, a stopień dotkliwości problemów różni się znacznie między poszczególnymi państwami członkowskimi. Większość państw członkowskich z wyjątkiem Danii, Niemiec, Francji, Niderlandów, Szwecji i Zjednoczonego Królestwa jest oznaczona co najmniej raz w związku z problemami dotyczącymi głównych wskaźników. W przypadku Grecji, Rumunii, Włoch i Bułgarii odnotowuje się sytuacje odpowiadające kryteriom sytuacja krytyczna, państwa wymagające obserwacji lub osiągające wyniki słabe, lecz poprawiające się w przypadku co najmniej dziesięciu wskaźników. W tej grupie zdecydowanie największa liczba sytuacji krytycznych (tj. wskaźników, które są znacznie gorsze od średniej i nie poprawiają się wystarczająco szybko lub jeszcze bardziej się pogarszają) występuje w Grecji i Rumunii. W przypadku Grecji sytuacje krytyczne pojawiają się we wszystkich trzech obszarach (dobry wynik odnotowano jednak w zakresie wczesnego kończenia nauki). W przypadku Rumunii sytuacje takie mają miejsce głównie w obszarach równych szans i dostępu do zatrudnienia i wsparcia publicznego / ochrony socjalnej i włączenia społecznego. Pod względem ogólnej liczby kolejne miejsca zajmują Cypr (9 problemów), Hiszpania i Chorwacja (po 8 problemów), Łotwa, Litwa i Portugalia (po 7 problemów). Dania osiąga natomiast najlepsze wyniki lub wyniki powyżej średniej pod względem wszystkich 14 głównych wskaźników, a w dalszej kolejności plasują się Szwecja (12 wskaźników), Austria (10 wskaźników) i Niderlandy (9 wskaźników). Jeśli chodzi o równe szanse i dostęp do zatrudnienia, w ciągu ostatniego roku odnotowano w UE poprawę sytuacji pod względem osób wcześnie kończących naukę, zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym i młodzieży NEET. Sytuacja pozostawała jednak zasadniczo stabilna pod względem różnic w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć i nierówności w dochodach (mierzonej wskaźnikiem zróżnicowania kwintylowego dochodów). Biorąc pod uwagę poszczególne wskaźniki: Hiszpania, Malta, Portugalia i Rumunia znajdują się w sytuacji krytycznej, jeżeli chodzi o osoby wcześnie kończące naukę, w przeciwieństwie do Chorwacji, Litwy i Słowenii, które osiągają najlepsze wyniki; 27

Grecja, Włochy, Malta i Rumunia uzyskują krytyczny wynik pod względem różnic w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć w przeciwieństwie do Łotwy, Litwy i Szwecji, które osiągają najlepsze wyniki; Bułgaria, Grecja, Hiszpania i Litwa znajdują się w sytuacji krytycznej pod względem nierówności w dochodach w przeciwieństwie do Republiki Czeskiej, Słowenii, Słowacji i Finlandii, które osiągają dobre wyniki; sytuacja pod względem zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym jest krytyczna w Bułgarii, Grecji i Rumunii w przeciwieństwie do Republiki Czeskiej, Danii, Niderlandów i Finlandii, które osiągają najlepsze wyniki; Bułgaria, Grecja, Chorwacja, Cypr i Rumunia stoją wobec sytuacji krytycznej w obszarze młodzieży NEET w przeciwieństwie do Danii, Luksemburga, Niderlandów i Szwecji, które osiągają najlepsze wyniki. Jeżeli chodzi o dynamiczne rynki pracy i sprawiedliwe warunki pracy w UE, w ciągu ostatniego roku sytuacja uległa poprawie pod względem wskaźnika zatrudnienia i stopy bezrobocia, uczestnictwa w aktywnej polityce rynku pracy i wzrostu dochodów do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę, natomiast była dość stabilna pod względem wynagrodzenia pracowników. Biorąc pod uwagę poszczególne wskaźniki: Grecja, Chorwacja i Włochy znajdują się w dalszym ciągu w sytuacji krytycznej pod względem wskaźnika zatrudnienia w przeciwieństwie do Danii, Niemiec, Niderlandów, Szwecji i Zjednoczonego Królestwa, które osiągają najlepsze wyniki; Grecja uzyskuje krytyczny wynik pod względem stopy bezrobocia w przeciwieństwie do Republiki Czeskiej i Niemiec, które osiągają najlepsze wyniki; Bułgaria, Estonia, Chorwacja, Rumunia i Słowenia znajdują się w sytuacji krytycznej pod względem uczestnictwa w aktywnej polityce rynku pracy w porównaniu z wynikami Belgii, Danii, Francji, Węgier i Szwecji; wzrost dochodów do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę jest postrzegany jako krytyczny w Grecji i na Cyprze w przeciwieństwie do Polski i Rumunii, które osiągają najlepsze wyniki; Bułgaria, Węgry i Polska znajdują się w sytuacji krytycznej pod względem wynagrodzenia pracowników, natomiast Belgia, Dania, Francja, Luksemburg i Niderlandy osiągają najlepsze wyniki. 28

Jeżeli chodzi o wsparcie publiczne oraz ochronę socjalną i włączenie społeczne, w ciągu ostatniego roku sytuacja uległa poprawie w zakresie dostępności opieki nad dzieckiem, niezaspokojonych potrzeb w zakresie opieki medycznej według subiektywnej oceny i umiejętności cyfrowych, ale uległa pogorszeniu pod względem wpływu transferów socjalnych na ograniczenie ubóstwa. Biorąc pod uwagę poszczególne wskaźniki: Bułgaria, Grecja, Włochy, Litwa i Rumunia w dalszym ciągu znajdują się w sytuacji krytycznej pod względem zdolności transferów socjalnych do ograniczania ubóstwa. Dla porównania Dania, Austria, Finlandia i Szwecja mają najlepsze wyniki; Republika Czeska, Polska i Słowacja uzyskały krytyczny wynik w zakresie dostępności formalnej opieki nad dzieckiem w przeciwieństwie do Belgii, Danii, Luksemburga, Portugalii i Szwecji, które osiągają najlepsze wyniki; Estonia, Grecja, Włochy, Polska i Rumunia znajdują się w krytycznej sytuacji pod względem niezaspokojonych potrzeb w zakresie opieki medycznej według subiektywnej oceny (przy pomocy zastosowanej metodyki nie zidentyfikowano żadnego państwa, które osiągnęło najlepsze wyniki); Bułgaria i Rumunia znajdują się w sytuacji krytycznej pod względem poziomów umiejętności cyfrowych w przeciwieństwie do Danii, Luksemburga, Niderlandów i Finlandii, które osiągają najlepsze wyniki. 29

Tabela 1. Podsumowanie głównych wskaźników w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne Równe szanse i dostęp do zatrudnienia Dynamiczne rynki pracy i uczciwe warunki pracy Wsparcie publiczne / ochrona socjalna i włączenie społeczne Osoby wcześnie kończące naukę Różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć Wskaźnik zróżnicowania kwintylowego Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym Młodzież NEET Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia Uczestnictwo w aktywnej polityce rynku pracy Wzrost dochodów do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę Wynagrodzenie pracowników za godzinę pracy Wpływ transferów socjalnych na ograniczenie ubóstwa Dzieci w wieku poniżej 3 lat w oficjalnych placówkach opieki Niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki medycznej według subiektywnej oceny Poziom umiejętności cyfrowych Rok 2016 2016 2016 2016 2016 2016 2016 2015 2015 2016 2016 2015 2015 2016 Osiągające najlepsze wyniki HR, LT, SI LT, LV, SE CZ, FI, SI, SK CZ, DK, FI, NL DK, LU, NL, SE DE, DK, NL, SE, UK CZ, DE BE, DK, FR, HU, SE PL, RO BE, DK, FR, LU, NL AT, DK, FI, SE BE, DK, LU, PT, SE DK, FI, LU, NL Osiągające wyniki powyżej średniej AT, CZ, DK, EL, IE, LU, PL AT, BG, DK, FR, PT, SI AT, BE, DK, EE, FR, HU, MT, NL, SE AT, DE, FR, HU, MT, SE, SI, SK BE, CZ, EE, MT, SI AT, CZ, EE, HU, LT, MT, SK DK, HU, LU, MT, NL, PL, RO, SK, UK BG, DK, EE, LV, LT, SE AT, DE, FI, IE, SE BE, CZ, FR, HU, SI, UK AT, ES, FR, NL AT, CY, CZ, DE, DK, ES, FR, LU, MT, NL, SE, SI AT, DE, HR, UK Osiągające wyniki odpowiadające średniej Osiągające dobre, lecz pogarszające się wyniki Osiągające wyniki słabe, lecz poprawiające się BE, DE, EE, FI, FR, LV, NL, SE, SK, UK DE, EE, ES, HR, IE, LU, NL, UK CY, DE, HR, PL, UK BE, EE, PL, PT, UK FI, FR, HU, IE, PL, PT, SK, UK CY, FI, FR, IE, LV, PL, PT, SI BE, BG, FI, FR, IE, LT, LV, SE, SI AT, CZ, DE, ES, FI, IE, NL, PL, PT BE, CZ, DE, IE, FR, HU, NL, SK, FI, UK CY, ES, IT, SI CY, DE, MT DE, EE, FI, IE, IT, LV, SI, UK BE, BG, HR, HU, IE, LT, PT, SK, UK FI LU AT, DE AT UK NL SE BE, ES, FR, HU, LT, LV, SI, SK RO LV IT ES CY, ES, HR RO, LV EE, LV RO LV PL Wymagające obserwacji BG, CY, HU, IT BE, CY, CZ, HU, PL, SK IT, LU, LV, PT CY, ES, HR, IT, LT ES, LT, LV BE, BG, LU, RO EE, IT, PT CY, LT, SK ES, IT, AT, PT, SI CZ, EE, EL, HR, LT, MT, PT, SK ES, HR, LU, PL, PT, SK BG, CY, EL, HR, HU, LT, MT FI CY, CZ, EE, EL, IE, IT, MT, PT Sytuacja krytyczna ES, MT, PT, RO EL, IT, MT, RO BG, EL, ES, LT BG, EL, RO BG, CY, EL, HR, RO EL, HR, IT EL BG, EE, HR, LV, RO, SI EL, CY BG, HU, PL BG, EL, IT, LT, RO CZ, PL, SK EE, EL, IT, PL, RO BG, RO Uwaga: na dzień 31 października 2017 r. brak jest danych dotyczących udziału w aktywnej polityce rynku pracy w przypadku EL, IT, MT, UK (danych dotyczących LU nie podano ze względu na problem podczas ich weryfikacji); brak dostępnych danych dotyczących wzrostu dochodów do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę w przypadku HR, LU i MT; brak dostępnych danych dotyczących wskaźnika zróżnicowania kwintylowego, wskaźnika zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym oraz wpływu transferów socjalnych na ograniczenie ubóstwa w przypadku IE. 30

Ramka 1. Analiza porównawcza stan prac W komunikacie z dnia 26 kwietnia 2017 r. ustanawiającym europejski filar praw socjalnych 20 zauważono, że prowadzona będzie analiza porównawcza i wymiana najlepszych praktyk w wielu obszarach, takich jak przepisy dotyczące ochrony zatrudnienia, zasiłki dla bezrobotnych, płace minimalne, minimalne wynagrodzenie i umiejętności. W 2015 r. w następstwie wydania sprawozdania pięciu przewodniczących 21 Komisja w ramach współpracy z państwami członkowskimi rozpoczęła analizy porównawcze w niektórych obszarach wspomnianych w komunikacie dotyczącym filaru praw socjalnych. Celem analizy porównawczej jest wspieranie reform strukturalnych i pozytywnej konwergencji prowadzącej do najlepszych wyników. W porównaniu z innymi działaniami w zakresie badań krzyżowych, w ramach których nacisk kładziony jest głównie na porównanie wyników ogólnych, w ramach tych analiz porównawczych nacisk kładziony jest również szczególnie na mechanizmy polityczne (tj. na konkretne parametry polityki, które mogą prowadzić do lepszych wyników). Komitet ds. Zatrudnienia i Komitet Ochrony Socjalnej uzgodniły wspólną metodę polegającą na trzystopniowym podejściu: 1) określenie kluczowych wyzwań i zbioru nadrzędnych wskaźników dotyczących wyników odpowiednich dla omawianego obszaru polityki; 2) wskaźniki efektywności umożliwiające przeprowadzenie analizy porównawczej wyników; 3) określenie środków politycznych, którym towarzyszą zasady ogólne dotyczące wytycznych w zakresie polityki oraz, jeżeli to możliwe, określone wskaźniki. Na tym etapie celem jest umożliwienie porównania państw członkowskich pod kątem każdego środka politycznego, a nie określanie wartości referencyjnych. W 2016 r. w Komitecie ds. Zatrudnienia rozpoczęto dyskusje na temat programu pilotażowego dotyczącego świadczeń dla bezrobotnych i aktywnej polityki rynku pracy, a w 2017 r. osiągnięto porozumienie w tej kwestii. Dotyczy to szczególnie trzech wskaźników wyniku (stopy bezrobocia, bezrobocia długotrwałego i wskaźnika zagrożenia ubóstwem w przypadku osób bezrobotnych), dwóch wskaźników efektywności (odsetka osób zamierzających podjąć pracę, uczestniczących w regularnych działaniach aktywizujących oraz objęcia osób bezrobotnych, w przypadku których okres bezrobocia trwa krócej niż 12 miesięcy, świadczeniami dla bezrobotnych); oraz trzech wskaźników dotyczących środków politycznych, szczególnie w dziedzinie świadczeń dla bezrobotnych (stopa kompensacji, warunki kwalifikujące i okres świadczenia). Na potrzeby analizy świadczeń dla bezrobotnych przedstawionej w rozdziale 3.3 wykorzystano analizę porównawczą. W dalszym ciągu prowadzone są prace dotyczące środków politycznych w zakresie polityki aktywizacji. Analiza porównawcza dotycząca systemów dochodów minimalnych jest również opracowywana wspólnie z państwami członkowskimi w Komitecie Ochrony Socjalnej. Stan realizacji tej analizy przedstawiono w rozdziale 3.4. Trwają również prace w zakresie umiejętności porównawczych, koncentrujące się na środkach politycznych dotyczących uczenia się dorosłych. W kontekście europejskiego filaru praw socjalnych Komisja wraz z państwami członkowskimi zamierza kontynuować przemyślenia dotyczące analizy porównawczej. Ma to na celu określenie zasad filaru, w odniesieniu do których analiza porównawcza może wnieść 20 COM(2017) 250 final. 21 COM(2015) 600 final. 31

pozytywny wkład we wzajemne uczenie się i pozytywną konwergencję społecznogospodarczą. 32

3. REFORMY W OBSZARZE ZATRUDNIENIA I POLITYKI SPOŁECZNEJ DZIAŁANIA PODEJMOWANE PRZEZ PAŃSTWA CZŁONKOWSKIE I OSIĄGANE WYNIKI W niniejszej sekcji przedstawiono ogólny zarys kluczowych wskaźników i działań w obszarze zatrudnienia i polityki społecznej podjętych przez państwa członkowskie w obszarach priorytetowych określonych w unijnych wytycznych dotyczących zatrudnienia przyjętych przez Radę w 2015 r. 22. W odniesieniu do każdej wytycznej przedstawiono najnowsze zmiany dotyczące wyboru kluczowych wskaźników, jak również działania w ramach polityki podjęte przez państwa członkowskie. Jeżeli chodzi o działania podjęte przez państwa członkowskie, niniejsza sekcja opiera się na krajowych programach reform państw członkowskich z 2017 r. i na źródłach Komisji Europejskiej 23. W przypadku braku odmiennego wskazania w sprawozdaniu przedstawiono wyłącznie działania w ramach polityki wdrożone od czerwca 2016 r. Dogłębna analiza sytuacji na rynku pracy w ostatnim czasie znajduje się w sprawozdaniu dotyczącym rynku pracy i wynagrodzeń z 2017 r. 24 oraz w przeglądzie sytuacji w zakresie zatrudnienia i kwestii społecznych w Europie w 2017 r. 25. 3.1. Wytyczna 5: Pobudzanie popytu na pracę Niniejszy rozdział jest poświęcony wdrażaniu wytycznej dotyczącej zatrudnienia nr 5, w której zaleca się państwom członkowskim stworzenie warunków sprzyjających popytowi na pracę i tworzeniu miejsc pracy. W pierwszej kolejności przedstawiono przegląd stopy bezrobocia i wskaźnika zatrudnienia w poszczególnych państwach członkowskich, uzupełniając analizę na poziomie UE przeprowadzoną w rozdziale 1, aby podkreślić znaczenie wyzwania w zakresie tworzenia miejsc pracy we wszystkich państwach. Następnie zwrócono uwagę na dynamikę samozatrudnienia jako wskaźnik dotyczący przedsiębiorczości i jako źródło wzrostu zatrudnienia samo w sobie. Następnie przeanalizowano najważniejsze 22 Wytyczne zostały po raz pierwszy uwzględnione w całości w krajowych programach reform z 2016 r. 23 W tym na bazie danych LABREF dostępnej na stronie internetowej: http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catid=1143&intpageid=3193 24 Komisja Europejska (2017 r.). Labour Market and Wage Developments in Europe. Roczny przegląd z 2017 r. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej. 25 Komisja Europejska (2017 r.). Employment and Social Developments in Europe. Roczny przegląd z 2017 r. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej. 33

czynniki makroekonomiczne wpływające na decyzje o zatrudnieniu, tj. zmiany w zakresie wynagrodzeń i klina podatkowego. W sekcji 3.1.2 przedstawiono środki z zakresu polityki, wdrożone przez państwa członkowskie w tych obszarach w celu stymulowania popytu na pracę, w tym subwencjonowanie zatrudnienia. 3.1.1. Kluczowe wskaźniki W 2016 r. niemal w połowie państw członkowskich stopa bezrobocia znacznie zmalała o ponad 1 punkt procentowy. Spadek nastąpił w tempie szybszym niż średnie, zwłaszcza w niektórych państwach członkowskich charakteryzujących się bardzo wysoką stopą bezrobocia w szczególności w Hiszpanii, Chorwacji i na Cyprze (o 2 punkty procentowe lub więcej), ale również w Grecji i Portugalii, co świadczy o konwergencji 26 prowadzącej do obniżenia poziomu bezrobocia. Utrzymują się jednak znaczne różnice. Jak wynika z wykresu 5 (na którym uwzględniono łącznie poziomy i zmiany zgodnie z uzgodnioną metodyką stosowaną do oceny głównych wskaźników znajdujących się w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne 27 ), w 2016 r. utrzymywało się znaczne zróżnicowanie stóp bezrobocia 28, przy czym ich wartości wahały się od około 4 % w Republice Czeskiej i Niemczech ( osiągający najlepsze wyniki ) do 23,6 % w Grecji ( sytuacja krytyczna ). Chociaż w Grecji stopa bezrobocia spadła o 1,3 punktu procentowego, ogólnie bezrobocie utrzymuje na bardzo wysokim poziomie. Ponadto również we Włoszech utrzymują się wysokie stopy bezrobocia, przy czym w 2016 r. nie nastąpiła żadna znacząca poprawa (spadek jedynie o 0,2 punktu procentowego). Wśród państw członkowskich o stopie bezrobocia niższej niż średnia, nieznaczny wzrost odnotowano w 2016 r. w Estonii i Austrii. Pomimo stałego spadku odnotowywanego od 2013 r. w większości państw członkowskich stopa bezrobocia była w 26 Jeżeli chodzi o dane liczbowe ujęte w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne zgodnie ze wspólną metodyką, w sprawozdaniu wykorzystano koncepcję konwergencji poziomów lub beta-konwergencji. Odnosi się to do sytuacji, w której wskaźniki w państwach osiągających najgorsze wyniki poprawiają się szybciej niż w państwach osiągających najlepsze wyniki. Można to ocenić, obserwując nachylenie linii regresji na wykresie rozproszenia poziomów względem zmian. 27 W celu uzyskania szczegółowych informacji zob. rozdział 2 i załącznik 2. 28 Analiza przeprowadzona w ramach sprawozdania dotyczącego rynku pracy i wynagrodzeń z 2017 r. (s. 11) wykazała, że od 2014 r. zróżnicowanie stóp bezrobocia maleje. 34

Stopa bezrobocia (% ludności w wieku 15 74 lat) zmiana 2016 r. wciąż wyższa w 2016 r. niż w 2008 r. (wykres 6). Wyjątek stanowią jedynie Niemcy, Węgry, Malta, Polska, Zjednoczone Królestwo i Republika Czeska. Wykres 5: Stopa bezrobocia (osoby w wieku 15 74 lat) i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 1,0 2016 y = -0,0816x - 0,2384 R² = 0,2136 0,5 EE AT 0,0 DK 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 LU IT FR LV DE -0,5 UK SE FI MT BE -1,0-1,5 CZ NL RO PL HU SI LT IE BG SK PT EL -2,0 CY -2,5 ES HR -3,0 Stopa bezrobocia (% ludności w wieku 15 74 lat) Źródło: Eurostat, BAEL (obliczenia DG EMPL). Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. 35

Wykres 6: Stopa bezrobocia (osoby w wieku 15 74 lat), porównanie wieloletnie Źródło: Eurostat, BAEL. Wskaźnik zatrudnienia wzrósł w 27 spośród 28 państw członkowskich, chociaż utrzymują się znaczne różnice. W ciągu ostatniego roku jedynie w Luksemburgu odnotowano nieznaczny spadek. Jak przedstawiono na wykresie 7, wskaźniki zatrudnienia są jedynie częściowo zbieżne. Znajduje to odzwierciedlenie w umiarkowanym spadku linii regresji, która ilustruje związek między zmianami a poziomami stóp bezrobocia. Oznacza to, że państwa członkowskie charakteryzujące się niższymi wskaźnikami zatrudnienia doświadczają nieco szybszego wzrostu niż średnia i odwrotnie, sytuacja pozostaje jednak zróżnicowana. Wskaźniki zatrudnienia (dla grupy wiekowej 20 64 lat) bardzo się różnią, wahając się od 56,2 % w Grecji do 81,2 % w Szwecji. Na dolnym końcu krzywej wskaźnik zatrudnienia utrzymuje się na znacznie niższym poziomie niż średnia UE (poniżej 65 %) w Grecji, Chorwacji, we Włoszech (oznaczonych jako sytuacje krytyczne ) oraz w Hiszpanii (oznaczonej jako państwo osiągające wyniki słabe, lecz poprawiające się z uwagi na znaczącą poprawę). Wskaźnik ten jest nieznacznie wyższy w Rumunii, Belgii i Bułgarii, chociaż wzrasta w tempie wolniejszym niż średnie. Natomiast Niderlandy, Danię, Zjednoczone Królestwo, Niemcy i Szwecję oznaczono jako osiągające najlepsze wyniki wskaźnik zatrudnienia w tych państwach wyniósł 77 % lub więcej. Zgodnie z prognozą 36

Wskaźnik zatrudnienia (% ludności w wieku 20 64 lat) zmiana gospodarczą Komisji Europejskiej z jesieni 2017 r. w 2017 r. i 2018 r. przewidywany jest wzrost zatrudnienia w prawie wszystkich państwach członkowskich. Wykres 7: Wskaźnik zatrudnienia (osoby w wieku 20 64 lat) i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 3,0 2016 y = -0,0176x + 2,2792 R² = 0,0226 2,5 HU SK 2,0 ES LT CZ MT 1,5 PL IE PT EL IT 1,0 SI DK HR CY LV UK SE 0,5 BG BE FR FI AT NL DE RO EE 0,0 55 57 59 61 63 65 67 69 71 73 75 77 79 81 83 85 LU -0,5 Wskaźnik zatrudnienia (% ludności w wieku 20 64 lat) Źródło: Eurostat, BAEL (obliczenia DG EMPL). Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. Począwszy od 2013 r. średnie wskaźniki zatrudnienia w UE ciągle rosły i obecnie są na poziomie wyższym niż przed kryzysem, jednak różnice są nadal znaczące. W 2016 r. w ponad połowie państw członkowskich, tj. w 17 państwach, wskaźniki te są nadal na poziomie niższym od poziomu z 2008 r. (wykres 8). Jest to szczególnie widoczne w państwach najbardziej dotkniętych kryzysem w szczególności w Grecji (-10,1 punktu procentowego), na Cyprze (-7,7 punktu procentowego), w Hiszpanii (-4,6 punktu procentowego) i w Chorwacji (-3,5 punktu procentowego). Ożywienie gospodarcze z pewnością przyczyniło się 37

do wzrostu zatrudnienia niemal we wszystkich państwach członkowskich w porównaniu z 2013 r. Największy wzrost wskaźnika zatrudnienia od 2008 r. miał miejsce na Węgrzech (+8,5 punktu procentowego) i na Litwie (+5,3 punktu procentowego). Wykres 8: Stopa bezrobocia (osoby w wieku 20 64 lat), porównanie wieloletnie Źródło: Eurostat, BAEL. W kontekście trwałego wzrostu zatrudnienia tendencje w zakresie samozatrudnienia utrzymują się na bardziej stabilnym poziomie. Średnia stopa samozatrudnienia zmalała w 2016 r. do 14,0 %, co stanowi najniższy wynik od 2008 r., a zatrudnienie ogółem rosło szybciej (+1,5 %) niż samozatrudnienie (+0,3 %). Jeżeli jednak wyłączy się sektor pierwotny (rolnictwo, gospodarka leśna i rybołówstwo), który jest dotknięty spadkiem strukturalnym, liczba osób samozatrudnionych będzie rosła niemal tak szybko jak zatrudnienie ogółem (o 1,3 %). Samozatrudnienie wśród osób ze środowisk migracyjnych w dalszym ciągu staje się coraz częstsze: wskaźnik dla osób niebędących obywatelami UE wzrósł z 11,9 % w 2015 r. (w 2010 r. wynosił jedynie 10,0 %) do 12,2 % w 2016 r. Ponadto zmiany demograficzne doprowadziły do znaczącego wzrostu liczby osób samozatrudnionych w wieku 65 lat i starszych. W 2016 r. ich liczba stanowiła 8 % liczby osób samozatrudnionych ogółem (6 % w 2006 r.). 38

W ujęciu bezwzględnym w 2016 r. w większości państw członkowskich samozatrudnienie wzrosło. Zmiany w sektorach odegrały pewną rolę, przy czym spadki występowały głównie w państwach członkowskich o ponadprzeciętnym udziale osób samozatrudnionych w sektorze pierwotnym (Chorwacja, Rumunia, Słowenia, Bułgaria, Portugalia, Finlandia i Polska). Spadki odnotowano również na Cyprze, w Niemczech, Belgii, Szwecji i we Włoszech, natomiast wskaźnik samozatrudnienia wzrósł we wszystkich pozostałych państwach członkowskich (o 5 % lub więcej w Luksemburgu, na Słowacji i w Zjednoczonym Królestwie). Stopa samozatrudnienia wśród mężczyzn w dalszym ciągu stale spadała (do 17,5 % w 2016 r.; do 2014 r. wynosiła ponad 18 %), natomiast stopa samozatrudnienia wśród kobiet utrzymuje się od 2012 r. na stałym poziomie wynoszącym około 9,9 %. Samozatrudnienie bez pracowników (tzw. osoby pracujące na własny rachunek) nadal jest szeroko rozpowszechnione. W 2016 r. liczba osób pracujących na własny rachunek poza sektorem pierwotnym wzrosła o 1,8 % (i była o 9 % wyższa niż w 2008 r.), natomiast liczba pracodawców (osób samozatrudnionych zatrudniających pracowników) poza sektorem pierwotnym wzrosła jedynie o 0,3 % (i była o 10 % mniejsza niż w 2008 r.). Za samozatrudnieniem bez pracowników może w pewnych okolicznościach kryć się sytuacja fikcyjnego samozatrudnienia; kwestia ta zostanie szerzej omówiona w sekcji 3.3 wraz z segmentacją rynków pracy. W UE wzrost wynagrodzeń utrzymuje się na niskim poziomie pomimo ciągłej poprawy na rynku pracy. Wynagrodzenia realne dostosowane do zmiany cen konsumpcyjnych wzrosły prawie we wszystkich państwach członkowskich, przy czym ogólnie w UE wzrost wyniósł 1,3 % 29. Wzrost był niższy w strefie euro, w której wobec niskiej inflacji w 2015 r. i 2016 r. wynagrodzenia realne wzrosły w obu latach o nieco mniej niż 1 %. Nieznaczny wzrost wynagrodzeń połączony z niewielkim spadkiem tempa wzrostu wydajności 30 przełożył się na umiarkowane ożywienie dynamiki jednostkowego kosztu pracy. Wynagrodzenie pracowników jest bardzo zróżnicowane w całej Europie i waha się od 4,6 EUR za godzinę pracy w Bułgarii do 43,3 EUR w Luksemburgu. Ponadto na wykresie 9 31 wykazano, że 29 Sprawozdanie dotyczące rynku pracy i wynagrodzeń z 2017 r. (s. 44). 30 Wydajność pracy na godzinę pracy wzrosła w 2016 r. zaledwie o 0,6 % zarówno w UE, jak i w strefie euro. 31 Znaczące zmiany w kursie wymiany EUR i GBP silnie wpływają na roczne wahania w Zjednoczonym Królestwie. 39

Wynagrodzenie pracowników za godzinę pracy - zmiana % Europa jest z zasadniczo podzielona na dwie grupy: grupę państw o niskich wynagrodzeniach i grupę państw o wysokich wynagrodzeniach, a tylko wynagrodzenia na Cyprze, w Słowenii, Włoszech i Hiszpanii są zbliżone do średniej UE. Na dolnym końcu wykresu wyróżniają się w szczególności Bułgaria, Polska i Węgry, a także Rumunia, w której w minionym roku odnotowano jednak znaczny wzrost. Można zidentyfikować pewne oznaki konwergencji, nawet jeżeli współzależność między bezwzględnym poziomem wynagrodzeń a zmianą w wynagrodzeniach nie wydaję się silna. Wykres 9: Wynagrodzenie pracowników za godzinę pracy i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 2016 RO y = -0,1009x + 3,8912 R² = 0,1271 9,0 LV 4,0 HU CZ EE SI LT PT DE BG IE PL SK AT DK HR FI NL ES LU SE EL BE 0 5 10 15 20 IT 25 30 35 40 45 50-1,0 MT CY FR -6,0 UK -11,0 Wynagrodzenie pracowników za godzinę pracy (EUR) Źródło: Eurostat, rachunki narodowe. Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. W latach 2011 2016 w większości państw członkowskich (w 18 z 28) realny wzrost wynagrodzeń nie nadążał za średnim wzrostem wydajności. W sześciu państwach (w Belgii, na Cyprze, w Finlandii, Chorwacji, Grecji i Portugalii) w okresie 2014 2016 realny 40

wzrost wynagrodzeń miał wartość ujemną 32. Również w dłuższej perspektywie czasowej zmiany wynagrodzenia realnego były średnio opóźnione w stosunku do wydajności. (zob. wykres 10). Wykres 10: Zmiany wynagrodzeń i wydajności w latach 2000 2016 średnie zmiany w ujęciu procentowym Źródło: Eurostat, rachunki narodowe (obliczenia DG EMPL) Zmiany konkurencyjności kosztowej korzystnie oddziaływały na przywrócenie równowagi w strefie euro, choć ich tempo uległo spowolnieniu. W strefie euro, po przedłużeniu okresu stosowania restrykcyjnej polityki finansowej i polityki umiarkowanego wzrostu płac, do 2015 r. większość państw członkowskich uzyskała nadwyżkę na rachunku obrotów bieżących. Wobec niewielkiego wzrostu wynagrodzeń w strefie euro nominalne jednostkowe koszty pracy rosły nieco szybciej w państwach wyróżniających się dużymi i 32 Sprawozdanie dotyczące rynku pracy i wynagrodzeń z 2017 r. (s. 45). 41

trwałymi nadwyżkami na rachunku obrotów bieżących niż w państwach będących dłużnikami netto. Różnica ta uległa jednak w 2016 r. pewnemu zmniejszeniu, opóźniając przywrócenie równowagi 33. W większości państw członkowskich wzrost wynagrodzeń w 2016 r. przebiegał w tempie wolniejszym lub takim, jak przewidziano na podstawie historycznych związków ze stopą bezrobocia, tj. wynagrodzenia pozostawały w tyle za spadkiem stopy bezrobocia. Do państw, w których wzrost wynagrodzeń utrzymywał się najdłużej poniżej poziomu historycznych związków, należą: Belgia, Bułgaria, Finlandia, Słowacja i Szwecja. Krzywa Phillipsa (zwykle ujemny) związek między wzrostem wynagrodzeń a stopą bezrobocia potwierdza, że wynagrodzenia zareagowały na ożywienie powoli, w szczególności w strefie euro. Na wykresie 11 porównano roczną zmianę wynagrodzenia nominalnego na pracownika z tak zwaną różnicą w bezrobociu, tj. różnicą między faktyczną stopą bezrobocia i jej tendencją 34. Od początku kryzysu krzywa była bardziej płaska niż wcześniej, co oznacza słabszą reakcję wynagrodzeń na spadek bezrobocia. Ponadto wskaźnik wzrostu wynagrodzeń utrzymywał się w ciągu ostatnich trzech lat na niższym poziomie niż tendencje oczekiwane w związku z poprawą sytuacji na rynku pracy. Nieznaczną dynamikę wynagrodzeń można wyjaśnić słabym wzrostem wydajności, niskimi oczekiwaniami inflacyjnymi, skutkami niektórych reform rynku pracy i ciągłym zastojem na rynku pracy. W szczególności obecna stopa bezrobocia może nie odzwierciedlać we właściwy sposób rzeczywistego stanu wykorzystania zasobów na rynku pracy. Oprócz osób faktycznie poszukujących pracy (tj. osób bezrobotnych) dodatkową presję na obniżenie wynagrodzeń mogą wywierać osoby zniechęcone poszukiwaniem pracy i pracownicy zatrudnieni w niepełnym wymiarze godzin na stanowiskach poniżej posiadanych kwalifikacji. Oczekiwany spadek inflacji i obniżenie wydajności może również wpływać na negocjacje dotyczące wynagrodzeń, przyczyniając się do utrzymania wzrostu wynagrodzeń na niskim poziomie i osłabiając tym samym stabilność ożywienia. Wynegocjowane wynagrodzenia pozwalają uzyskać jasny obraz sposobu, dzięki któremu nie doszło do urzeczywistnienia presji płacowych, szczególnie w strefie euro: coroczna zmiana procentowa w pierwszym kwartale 2017 r. wyniosła 1,5 % około 0,5 punktu procentowego mniej niż na wczesnym etapie ożywienia. 33 Sprawozdanie dotyczące rynku pracy i wynagrodzeń z 2017 r. (s. 49). 34 Sprawozdanie dotyczące rynku pracy i wynagrodzeń z 2017 r. (s. 16). 42

Compensation per employee (annual growth) Wykres 11: Krzywa Phillipsa dotycząca strefy euro w okresie 2000 2016 4 3 2 2009 2010-11 2013 2014 1 2016 2015 Linear trend 2000-2008 0 7 9 11 13 Unemployment rate 2012 Źródło: Baza danych DG ECFIN AMECO i Eurostat, BAEL. Obciążenie podatkowe pracy w Europie jest zasadniczo stabilne, ale pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi występują znaczące różnice. W 2016 r. obniżenie klina podatkowego 35 w przeliczeniu na jednego pracownika otrzymującego średnie wynagrodzenie było najbardziej znaczące 36 w Austrii (-2,4 punktu procentowego), Belgii (- 1,4 punktu procentowego) i we Włoszech (-1,2 punktu procentowego), natomiast jego znaczący wzrost odnotowano w Niderlandach (1,3 punktu procentowego), w Grecji (1,0 punktu procentowego) i w Polsce (0,9 punktu procentowego). Jak wynika z wykresu 12, klin podatkowy waha się od poziomu poniżej 30 % w Irlandii i na Malcie do około 50 % w Belgii, Niemczech, Austrii, Francji, Włoszech i na Węgrzech. Podobne zróżnicowanie można zaobserwować w przypadku pracowników o niskich dochodach (tj. zarabiających 67 % płacy średniej), przy czym sytuacja w poszczególnych krajach jest bardzo zróżnicowana pod względem progresywności stawek podatkowych. W latach 2013 2016 średni nieważony klin podatkowy obniżył się o 0,5 punktu procentowego (a o 0,8 punktu procentowego w odniesieniu do pracowników o niskich dochodach), przy czym znaczne obniżki wystąpiły w niektórych państwach posiadających najwyższe wskaźniki (w Belgii, Austrii, a także we Włoszech i Francji, ograniczone jednak do pracowników o niskich dochodach), a także w 35 Na klin podatkowy składają się podatek dochodowy od osób fizycznych oraz przypadające na pracodawcę i pracownika składki na ubezpieczenie społeczne. W obliczeniach nie uwzględnia się składek na pracownicze i prywatne programy emerytalne ani specjalnych ulg podatkowych. Na przykład w przypadku Francji wskaźnik nie uwzględnia wpływu CICE (Crédit d'impôt pour la compétitivité et l'emploi). 36 Baza danych dotycząca podatków i świadczeń, Komisja Europejska/OECD. 43

Rumunii i Danii. Z drugiej strony znaczące wzrosty wystąpiły w Luksemburgu i tylko w odniesieniu do niskich wynagrodzeń w Portugalii 37. Wykres 12: Klin podatkowy, poziom w 2016 r. i zmiana w latach 2013/2016 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0-30,0-40,0 Poziom (% wynagrodzenia referencyjnego) Zmiana w latach 2013-2016 (w punktach procentowych) BE DE HU FR IT AT FI CZ SE SI LV SK PT LT EL ES RO EE HR LU NL DK PL BG UK IE MT EU28 24,0 23,0 22,0 21,0 20,0 19,0 18,0 17,0 16,0 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0-5,0-6,0 67 % ŚREDNIEGO WYNAGRODZENIA 100 % ŚREDNIEGO WYNAGRODZENIA Źródło: Baza danych dotycząca podatków i świadczeń, Komisja Europejska/OECD. Uwaga: dane dotyczące gospodarstw domowych z jednym żywicielem (bez dzieci). Aktualne dane dotyczące Cypru nie są dostępne. 3.1.2. Rozwiązania polityczne Państwa członkowskie kontynuowały proces subwencjonowania zatrudnienia w celu wspierania popytu na pracę i tworzenia miejsc pracy. Większość środków w tym obszarze ukierunkowano na określone grupy, w których występują problemy z integracją na rynku pracy (np. młodzież, osoby starsze, długotrwale bezrobotni, uchodźcy itp.); środki te składają się z zachęt finansowych (lub obniżek podatków / składek na ubezpieczenie społeczne) dla 37 Szczegółowe informacje na temat najnowszych tendencji, w tym dotyczące grup o różnych poziomach dochodów można znaleźć w: Polityka podatkowa w Unii Europejskiej badanie z 2017 r., Komisja Europejska, DG ds. Podatków i Unii Celnej. 44

pracodawców do celów zatrudniania określonego rodzaju pracowników. W ciągu okresu odniesienia (począwszy od drugiej połowy 2016 r.) szereg państw członkowskich wprowadziło ukierunkowane subwencjonowanie zatrudnienia (szczegółowe informacje znajdują się w sekcji 3.2). Kilka państw wprowadziło również (lub zamierza wprowadzić) subwencjonowanie zatrudnienia dla szerszego grona odbiorców, tj. bez warunków kwalifikujących lub na mało restrykcyjnych warunkach, zwykle w celu promowania zatrudnienia na czas nieokreślony. Włochy wprowadziły ograniczone do regionów południowych obniżenie składek na ubezpieczenie społeczne dla pracodawców zatrudniających na czas nieokreślony (lub w ramach przygotowania zawodowego) osoby w wieku do 25 lat lub osoby bezrobotne od co najmniej sześciu miesięcy. Francja przedłużyła o sześć miesięcy (do pierwszego semestru 2017 r., który właśnie się kończy) premię w wysokości 4 000 EUR przyznawaną na zatrudnienie przez małe lub średnie przedsiębiorstwo pracownika, którego wynagrodzenie sięga do 1,3-krotności płacy minimalnej; korzyść z tej premii odniosło prawie 1,6 mln pracowników. W Austrii analizowane jest obecnie wprowadzenie premii związanej z zatrudnieniem ukierunkowanej na tworzenie nowych miejsc pracy poprzez ograniczenie kosztów wynagrodzeń dla pracodawców tworzących nowe stanowiska. W innych przypadkach subwencjonowanie zatrudnienia jest skierowane do szeregu grup defaworyzowanych. Na przykład Portugalia stworzyła zachęty finansowe promujące stałe zatrudnienie w postaci częściowych zwolnień ze składek na ubezpieczenie społeczne dla określonych grup szczególnie wrażliwych (osób młodych, osób długotrwale bezrobotnych, osób starszych). Ponadto istnieje inny środek wsparcia w zakresie zatrudnienia ukierunkowany na te same grupy, który stanowi zachętę do przekształcenia umów na czas określony w umowy na czas nieokreślony. Europejski Fundusz Społeczny (EFS) wspiera ten środek, a także realizację najnowszej inicjatywy polegającej na promowaniu przechodzenia z praktyk zawodowych na umowy na czas nieokreślony. Cypr wprowadził działania na rzecz subwencjonowania zatrudnienia służące zatrudnianiu osób należących do grup szczególnie wrażliwych, w tym osób otrzymujących minimalny dochód gwarantowany oraz osób z niepełnosprawnościami. Na Węgrzech EFS wspiera zwiększenie potencjału zatrudnienia przedsiębiorstw społecznych poprzez zachęty i dofinansowanie tworzenia miejsc pracy. Część państw członkowskich podejmuje działania na rzecz promowania przedsiębiorczości i przedsiębiorstw typu start-up. Na przykład Węgry wspierają osoby młode do 30 roku życia oraz zarejestrowane osoby poszukujące pracy w wieku powyżej 30 lat 45

w zakładaniu przedsiębiorstw w ramach programu gwarancji dla młodzieży. W Rumunii celem krajowego programu dotyczącego przedsiębiorstw typu start-up wspieranego w ramach EFS jest promowanie rozwoju nowych MŚP. Od 2018 r. w Finlandii będzie można otrzymać zasiłek dla bezrobotnych w formie dotacji na założenie przedsiębiorstwa typu start-up, a także pracując w niepełnym wymiarze czasu pracy jako przedsiębiorca. Ponadto trwają dyskusje dotyczące sposobu ułatwienia osobom bezrobotnym zakładania przedsiębiorstw. W wielu państwach członkowskich podjęto również działania, aby zapewnić osobom samozatrudnionym dostęp do odpowiednich praw socjalnych (zob. sekcja 3.3 dotycząca segmentacji rynków pracy). Szereg państw członkowskich ograniczyło koszty pracy przez obniżenie klina podatkowego, często tylko w odniesieniu do najniższego dochodu. W ostatnich miesiącach w wielu państwach zajęto się kwestią klina podatkowego, w szczególności w odniesieniu do osób o niskich dochodach, poprzez wprowadzenie reform skoncentrowanych na podatku dochodowym od osób fizycznych, często przez zwiększenie kwot wolnych od podatku (tj. kwoty dochodu wolnej od podatku). Na przykład w Niemczech rząd federalny zaktualizował stawkę podatku dochodowego w celu ograniczenia drenażu podatkowego i zwiększenia podstawowej kwoty wolnej od podatku, ulgi podatkowej dla osób wychowujących dzieci, świadczenia na dziecko i świadczenia uzupełniającego na dziecko. W Estonii Parlament przyjął nowy plan reformy systemu podatkowego wchodzący w życie w 2018 r., w ramach którego uwzględniono zwiększenie miesięcznej podstawowej kwoty dochodu wolnej od podatku do 500 EUR miesięcznie (ze 180 EUR w 2017 r.). Litwa wprowadziła zmiany do ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, zwiększając podstawową i dodatkową kwotę dochodu zwolnioną od podatku. Węgry zwiększyły ulgi podatkowe dla rodzin w odniesieniu do pracowników z dwojgiem dzieci. Zjednoczone Królestwo podwyższyło kwotę odliczenia do 11 500 GBP (około 13 100 EUR 38 ) rocznie oraz podwyższyło próg wyższej stawki z 43 000 GBP do 45 000 GBP (51 400 EUR). Francja dodatkowo obniżyła podatek dochodowy w odniesieniu do niskich i średnich dochodów. W Belgii w dniu 1 stycznia 2017 r. wszedł w życie drugi etap brukselskiej reformy podatkowej obejmującej dodatkowe ograniczenie podatku dochodowego od osób fizycznych i przenoszenie obciążeń podatkowych z pracy na nieruchomości. Na Łotwie zasadnicza reforma podatkowa obejmuje 38 W tym miejscu i w podobnych przypadkach w całym niniejszym sprawozdaniu zastosowano średni kurs wymiany obowiązujący do dnia 31 października 2017 r. 46

zastąpienie ryczałtowej stawki podatku dochodowego od osób fizycznych wynoszącej 23 % systemem progresywnym. Cypr zniósł składki specjalne podatek progresywny od miesięcznych uposażeń brutto wszystkich pracowników, osób samozatrudnionych i emerytów. Słowenia wprowadziła zmiany do ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych w celu ograniczenia obciążeń związanych z tym podatkiem. Wiele państw członkowskich podjęło działania w kwestii klina podatkowego poprzez ograniczenie składek na ubezpieczenie społeczne. We Francji ograniczono składki płacone przez pracodawcę, wyrównując to częściowo wzrostami po stronie pracowników. W innych państwach obniżenia składek na ubezpieczenie społeczne były ukierunkowane raczej na wspieranie zatrudnienia konkretnych grup docelowych, takich jak młodzi i starsi pracownicy (Belgia i Włochy), osoby niepełnosprawne (Malta), nowi pracownicy zatrudnieni na podstawie umów na czas nieokreślony (Włochy) lub nowi pracownicy zatrudnieni przez pracujących na własny rachunek (Szwecja). Węgry obniżyły podatek od składek na ubezpieczenia społeczne, co miało wpływ na klin podatkowy w przypadku osób o niskich dochodach. Jednocześnie szereg państw (Grecja, Litwa, Łotwa, Chorwacja) wprowadziło lub podwyższyło składki na ubezpieczenie społeczne dla osób samozatrudnionych lub dla osób zatrudnionych na podstawie nietypowych umów o pracę. Ponadto od 2018 r. Łotwa powyższy ogólnie składki na ubezpieczenia społeczne zarówno w odniesieniu do pracodawców, jak i pracowników w celu finansowania opieki zdrowotnej. Opierając się na głównych reformach przeprowadzonych w ciągu ostatnich lat, niektóre państwa członkowskie wprowadzają dalsze zmiany w swoich systemach ustalania wynagrodzeń. Po konsultacji z partnerami społecznymi Belgia zakończyła przegląd ustawy w sprawie ustalania wynagrodzeń z 1996 r., ustanawiając automatyczny mechanizm korygujący, wprowadzając margines bezpieczeństwa i wzmacniając podstawę prawną normy wynagrodzeń, aby zapobiec utracie konkurencyjności kosztowej. W lipcu 2017 r. rząd federalny ogłosił również zamiar uproszczenia i promowania udziału pracowników w zyskach przedsiębiorstw. Chorwacja zwiększyła skuteczność procesu negocjacji zbiorowych w sprawie zawierania układów zbiorowych wiążących dla rządu poprzez zapewnienie równego dostępu do komitetów negocjacyjnych, usprawnienie zarządzania finansowego funduszami z budżetu państwa oraz zapewnienie trwałości systemu wynagrodzeń. Portugalia zawiesiła tymczasowo automatyczne wygaśnięcie układów zbiorowych na okres 18 miesięcy do lipca 2018 r. z uwagi na małą liczbę nowych podpisanych układów zbiorowych. Ponadto po 47

opublikowaniu zielonej księgi w sprawie stosunków pracy i w ramach trójstronnej umowy z partnerami społecznymi rząd planuje podjąć działania służące promowaniu negocjacji zbiorowych. W Słowenii związki zawodowe sektora publicznego i rząd kontynuowały negocjacje w sprawie sposobu rozluźnienia szeregu tymczasowych środków oszczędnościowych wprowadzonych w ramach ustawy o saldzie budżetowym z 2012 r. oraz w sprawie kwestii, takich jak wynagrodzenie za wykonanie pracy związane z większym nakładem pracy, wzrost wynagrodzenia za promocję, zwrot kosztów związanych z urlopem corocznym i rozwiązywanie umów o pracę w przypadku osób spełniających warunki uprawniające do emerytury. We Francji w wyniku konsultacji z partnerami społecznymi przyjęto nową reformę prawa pracy, dalej rozszerzając obszar, w którym pierwszeństwo mają porozumienia na szczeblu przedsiębiorstwa, określając jednocześnie, w jakich przypadkach decydujące powinny pozostać porozumienia na poziomie branżowym. Część państw członkowskich, przy udziale partnerów społecznych, dostosowało swoje wynagrodzenia minimalne lub podjęło działania w celu zwiększenia stopnia przewidywalności przepisów dotyczących ustalania wynagrodzenia minimalnego. W Bułgarii rząd przedstawił projekt mechanizmu ustalania wynagrodzenia minimalnego obejmujący trzy scenariusze i element analizy skutków w oczekiwaniu na porozumienie z partnerami społecznymi. Rząd planuje stopniowo zwiększać minimalne wynagrodzenie z obecnego poziomu 230 EUR do 305 EUR miesięcznie w 2020 r. Rumunia określiła poziom minimalnego wynagrodzenia do 2020 r. w ramach swojego programu rządowego. Od 2010 r. minimalne wynagrodzenie wzrosło ponad dwukrotnie i przewidywany jest jego dalszy wzrost z 315 EUR do 380 EUR miesięcznie w 2020 r. W Irlandii podwyższono minimalne wynagrodzenie z 9,15 EUR za godzinę w 2016 r. do 9,25 EUR w 2017 r. w oparciu o zalecenia Komisji ds. niskich płac, która oceniła również skutki społeczne dostosowań minimalnego wynagrodzenia. Rząd irlandzki ogłosił ostatnio dalszy wzrost minimalnego wynagrodzenia do 9,55 EUR za godzinę od stycznia 2018 r. Łotwa ustaliła wzrost minimalnego wynagrodzenia z 380 EUR do 430 EUR miesięcznie począwszy od dnia 1 stycznia 2018 r. Polska podwyższyła miesięczne minimalne wynagrodzenie do 2 000 PLN i wprowadziła minimalne wynagrodzenie godzinowe dla osób zatrudnionych na podstawie umowy cywilnoprawnej (13 PLN za godzinę, tj. około 3 EUR). W Portugalii, w następstwie trójstronnego porozumienia z partnerami społecznymi, w dniu 1 stycznia 2017 r. rząd podwyższył ustawowe wynagrodzenie minimalne z 530 EUR do 557 EUR miesięcznie. 48

Podwyżce towarzyszyło tymczasowe ograniczenie składek na ubezpieczenie społeczne płaconych przez pracodawcę za pracowników otrzymujących minimalne wynagrodzenie. Celem rządu Zjednoczonego Królestwa jest podwyższenie ustawowego minimalnego wynagrodzenia dla osób w wieku powyżej 25 lat do 60 % mediany dochodów z pracy do 2020 r. (około 9 GBP na godzinę, blisko 10,3 EUR). Dzięki rocznemu podwyższeniu, które nastąpiło w kwietniu 2017 r., ustawowe wynagrodzenie zapewniające utrzymanie na minimalnym poziomie wzrosło do 7,50 GBP za godzinę (8,6 EUR), wzrośnie także ustawowe minimalne wynagrodzenie dla młodych pracowników oraz uczniów zawodu. W Niemczech rząd federalny zastosował się do zalecenia stałej Komisji partnerów społecznych ds. Minimalnego Wynagrodzenia, podwyższając poziom ogólnego minimalnego wynagrodzenia z 8,50 EUR do 8,84 EUR za godzinę od dnia 1 stycznia 2017 r. 49

3.2 Wytyczna 6: Zwiększenie podaży pracy, umiejętności i kompetencji Niniejsza sekcja jest poświęcona wykonaniu wytycznej dotyczącej zatrudnienia nr 6, w której zaleca się państwom członkowskim stworzenie warunków sprzyjających podaży pracy i doskonaleniu umiejętności i kompetencji. W sekcji tej przedstawiono wskaźniki wpływu systemu kształcenia i szkolenia na szanse zatrudnienia siły roboczej (poziom umiejętności podstawowych, uczestniczenie w uczeniu się przez całe życie oraz przechodzenie od kształcenia do zatrudnienia przy różnego rodzaju programach nauczania); następnie omówione zostały wyniki na rynku pracy w przypadku poszczególnych grup niedostatecznie reprezentowanych na rynku pracy (np. osób młodych, pracowników w starszym wieku, osób ze środowisk migracyjnych i kobiet). W sekcji 3.2.2 przedstawiono środki z zakresu polityki wdrożone przez państwa członkowskie w tych obszarach i środki ukierunkowane na określone grupy defaworyzowane. 3.2.1. Kluczowe wskaźniki W 2016 r. wskaźnik wczesnego kończenia nauki w UE dalej obniżał się. Zatrzymał się na poziomie 10,7 %, co stanowiło spadek o 0,3 punktu procentowego w stosunku do 2015 r. Siedemnaście państw członkowskich odnotowało wskaźniki na poziomie poniżej wartości docelowej UE, wynoszącej 10 %. Jednocześnie wskaźnik ten wyniósł blisko 20 % na Malcie, w Hiszpanii i Rumunii (które wraz z Portugalią oznaczono jako charakteryzujące się sytuacją krytyczną ), natomiast w Chorwacji, na Litwie i w Słowenii wskaźnik ten wynosił poniżej 5 % (państwa osiągające najlepsze wyniki). W ciągu ostatnich lat wskaźnik wczesnego kończenia nauki utrzymywał się na stałym poziomie w zdecydowanej większości państw członkowskich (jak pokazano na wykresie 13), najbardziej zmalał w Luksemburgu (o 3,5 punktu procentowego) i w Grecji (1,4 punktu procentowego), ale na Cyprze znacząco wzrósł (o 2,8 punktu procentowego, chociaż jego poziom był nadal niższy od średniej UE). Nie widać w 2016 r. konwergencji między państwami członkowskimi, co można stwierdzić na podstawie prawie poziomej linii regresji, która przedstawia związek między rocznymi zmianami i poziomami wskaźnika wczesnego kończenia nauki. W porównaniu z 2008 r. (wykres 14) wskaźnik wczesnego kończenia nauki obniżył się jednak średnio o 4 punkty procentowe prawie we wszystkich państwach członkowskich; największy spadek odnotowano 50

Osoby wcześnie kończące naukę i szkolenie (% ludności w wieku 18 24 lat) zmiana w Portugalii, Hiszpanii, Grecji i Luksemburgu, natomiast na Węgrzech, w Republice Czeskiej, na Słowacji i w Rumunii wskaźnik ten wzrósł. W 2016 r. różnica dotycząca wskaźnika wczesnego kończenia nauki między mężczyznami a kobietami zmniejszyła się do 3 punktów procentowych z 3,9 punktu procentowego w 2008 r., przy czym kobiety rzadziej wcześnie kończą naukę niż mężczyźni. Wykres 13: Osoby wcześnie kończące naukę (% populacji w wieku 18 24 lat) i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 3,0 2016 CY y = 0,0188x - 0,5067 R² = 0,0061 2,0 1,0 CZ SK BG SE UK PT SI DE 0,0 HR LV MT 1 3 5 PL 7 NL 9 11 13 15 17 19 21 23 25 AT FR IE DK RO LT IT -1,0 ES -2,0 EL FI BE EE HU -3,0-4,0 LU -5,0 Osoby wcześnie kończące naukę i szkolenie (% ludności w wieku 18 24 lat) Źródło: Eurostat. Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. 51

Wykres 14: Osoby wcześnie kończące naukę (lata 2008 2016) Źródło: Eurostat (BAEL). Kod danych online: edat_lfse_14. Długoterminowe obniżenie się poziomu wczesnego kończenia nauki w Europie jest pozytywną tendencją, która w dużej mierze wynika z reform strukturalnych systemów kształcenia i szkolenia oraz ukierunkowanych działań w ramach polityki. W następstwie kryzysu może być to częściowo związane z utrzymującymi się trudnościami dotyczącymi dostępu do zatrudnienia w przypadku państw o wysokim poziomie bezrobocia młodzieży, w których osoby młode zdecydowały się przedłużyć okres kształcenia. Ponadto wczesne kończenie nauki jest silnie związane z upośledzeniem społecznym i z niskim poziomem wykształcenia rodziców. Uczniom pochodzącym ze środowisk migracyjnych, w szczególności uczniom urodzonym w innym państwie, przypisuje się wysoki wskaźnik 52

wczesnego kończenia nauki 39. W 2015 r. uczniowie z niepełnosprawnościami byli również bardziej defaworyzowani i w porównaniu z uczniami bez niepełnosprawności różnica wynosiła 10,3 punktu procentowego 40. Ważnym wskaźnikiem jakości systemów kształcenia i szkolenia wstępnego jest poziom podstawowych umiejętności uczniów, takich jak czytanie, matematyka i nauki przyrodnicze. Przeprowadzone przez OECD badanie w ramach Programu międzynarodowej oceny umiejętności uczniów (PISA) z 2015 r., dotyczące kompetencji podstawowych zdobytych na etapie kształcenia podstawowego i średniego I stopnia, wykazało, że 19,7 % europejskich uczniów w wieku 15 lat osiąga słabe wyniki w nauce czytania, 22,2 % w nauce matematyki, a 20,6 % w naukach przyrodniczych. W porównaniu z poprzednim badaniem z 2012 r. średnio w UE i w większości państw UE wyniki we wszystkich obszarach uległy pogorszeniu, chociaż wśród państw członkowskich utrzymuje się znaczne zróżnicowanie w zakresie nabywania umiejętności podstawowych. Oznacza to, że państwa UE są jeszcze dalej od osiągnięcia celu, jakim jest zmniejszenie do 2020 r. odsetka uczniów osiągających słabe wyniki w nauce czytania, matematyki i w naukach przyrodniczych do poziomu poniżej 15 %. Niekorzystna sytuacja społeczno-ekonomiczna stanowi najistotniejszy czynnik związany z niskimi osiągnięciami w nauce. Istnieje również zbieżność między uczniami mającymi słabe osiągnięcia w nauce i uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi lub pochodzącymi ze środowisk migracyjnych. W UE średni odsetek osób osiągających słabe wyniki w naukach przyrodniczych, znajdujących się w dolnym kwartylu społecznoekonomicznym populacji uczniów w ramach PISA 2015, wynosi około 34 %, tj.26 punktów procentowych więcej niż w górnym kwartylu społeczno-ekonomicznym (wykres 15). W państwach członkowskich, w których występuje znaczny odsetek uczniów pochodzących ze środowisk migracyjnych 41, odsetek osób osiągających słabe wyniki w zakresie opanowania umiejętności podstawowych jest zazwyczaj wyższy niż średni 42, a wyniki osiągane przez 39 W szczególności wskaźnik wczesnego kończenia nauki przez osoby młode urodzone poza UE (w wieku 18 24 lat) wynosił w 2016 r. około 19,4 % niemal dwa razy więcej niż w przypadku rodowitych mieszkańców (9,8 %). 40 Wynika to z danych EU-SILC. 41 W ramach badania PISA uczniów uznaje się za pochodzących ze środowisk migracyjnych, jeżeli urodzili się zagranicą (pierwsze pokolenie) lub są rodowitymi mieszkańcami danego państwa, a ich rodzice urodzili się zagranicą (drugie pokolenie). 42 Monitor kształcenia i szkolenia 2017, s. 38, wykres 15. 53

uczniów są zwykle silnie powiązane z ich statusem społeczno-ekonomicznym 43. Ponadto zgodnie z tym, co zostało wcześniej omówione w ramach wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu z 2017 r., ostatni przepływ migracji do UE zwrócił uwagę na rolę systemów kształcenia i szkolenia w pomaganiu wielu tysiącom napływających osób młodych w rozwijaniu ich pełnego potencjału i integracji w społeczeństwach europejskich. Wykres 15: Osoby osiągające słabe wyniki w nauce w wieku 15 lat według statusu ekonomicznego, społecznego i kulturowego (ESCS) na podstawie PISA 2015 Źródło: Komisja Europejska (2016 r.), PISA 2015 r.: Wyniki osiągane przez UE i wstępne wnioski dotyczące polityki kształcenia w Europie. Od ponad dekady odsetek osób z wyższym wykształceniem wśród osób w wieku 30 34 lat wzrasta w sposób ciągły i widoczny. Odsetek ten wynosi obecnie 39,1 %, co oznacza, że tylko w ostatnim roku wzrósł on o 0,4 punktu procentowego. W osiemnastu państwach członkowskich odsetek osób z wyższym wykształceniem jest wyższy niż zasadniczy cel w ramach strategii Europa 2020 wynoszący 40 %. Od 2008 r. średni odsetek osób z wyższym 43 Zgodnie z PISA 2015 odsetek osób osiągających słabe wyniki w nauce w państwach członkowskich UE wynosił 39,1 % wśród uczniów, którzy urodzili się zagranicą, i 29,5 % wśród rodowitych mieszkańców, których rodzice urodzili się zagranicą, i znacznie przekraczał poziom 18,9 % odnotowany w odniesieniu do uczniów niepochodzących ze środowisk migracyjnych. 54

wykształceniem w UE wzrósł o 8 punktów procentowych (wykres 16). Pomimo znacznych postępów na przestrzeni ostatnich lat odsetek osób z wyższym wykształceniem w państwach członkowskich mających w tym zakresie zaległości stanowi około połowy tego odsetka w państwach wiodących. Znaczące różnice pod względem liczby osób z wykształceniem wyższym utrzymują się między płciami, przy czym kobiety są lepiej wykształcone niż mężczyźni we wszystkich państwach członkowskich z wyjątkiem Niemiec, a średnia różnica dotycząca liczby osób z wykształceniem wyższym w UE między mężczyznami a kobietami wynosi niemalże 10 punktów procentowych. Pochodzenie rodziców nadal wpływa na liczbę osób z wykształceniem wyższym, przy czym ich odsetek w przypadku osób urodzonych za granicą jest o około 5 punktów procentowych niższy niż średni odsetek, chociaż odwrotną tendencję można zauważyć w Danii, Irlandii, Luksemburgu, na Łotwie i w Zjednoczonym Królestwie. Ponadto osoby młode, które wyemigrowały w wieku obowiązku szkolnego lub w końcowym okresie obowiązku szkolnego doświadczają większych trudności niż osoby, które wyemigrowały w młodszym wieku, a ponadto wymagają one nietradycyjnych ścieżek, aby uzyskać dostęp do szkolnictwa wyższego, w ramach którego uznawane są umiejętności, jakie osoby te mogły zdobyć w inny sposób niż za pośrednictwem tradycyjnego kształcenia średniego II stopnia 44. Wśród osób z niepełnosprawnościami odsetek z wykształceniem wyższym jest ciągle niższy, przy czym w 2015 r. różnica wynosiła 13,6 punktu procentowego 45. 44 Komisja Europejska, Monitor kształcenia i szkolenia, publikacja dostępna pod adresem: http://ec.europa.eu/education/policy/strategic-framework/et-monitor_pl 45 Wynika to z danych EU-SILC. 55

Wykres 16: Liczba osób w wieku 30 34 lat z wykształceniem wyższym (lata 2008 2016) Źródło: Eurostat (BAEL). Kod danych online: edat_lfse_03. Przydatność edukacji w kontekście rynku pracy stanowi kluczowy czynnik determinujący zdolność osób młodych do znalezienia zatrudnienia i wniesienia rzeczywistego wkładu we wzrost gospodarczy. W UE średni wskaźnik zatrudnienia absolwentów ostatnich roczników z wykształceniem wyższym (w wieku 20 34 lat) wynosi 82,8 %, natomiast w przypadku osób z wykształceniem średnim II stopnia 72,6 % (osiągając 75 % w przypadku osób, które wybrały drogę kształcenia zawodowego). Rozpiętość jest większa w państwach członkowskich, w których wskaźnik zatrudnienia ludzi młodych ogółem jest niższy. Różnice we wskaźnikach zatrudnienia lub bezrobocia dotyczące poziomów umiejętności w pewnym zakresie pociągają za sobą niedopasowanie umiejętności, ponieważ równoważne dopasowanie podaży i popytu na rynku pracy według poziomu kształcenia oznaczałoby identyczne wskaźniki zatrudnienia w grupach umiejętności. W 2016 r. największe zróżnicowanie wskaźników zatrudnienia ze względu na poziomy wykształcenia (wykształcenie niższe niż średnie II stopnia, wykształcenie średnie i ponadmaturalne oraz 56

wykształcenie wyższe) odnotowano w Bułgarii, Republice Czeskiej, Chorwacji, na Litwie, w Polsce, Słowenii i na Słowacji. Pomimo stosunkowo dobrych wyników na rynku pracy pod względem kształcenia i szkolenia zawodowego (VET) liczba uczniów VET w UE od 2013 r. systematycznie spada w większości państw. Od 2013 r. ogólna liczba uczniów VET na poziomie średnim II stopnia spadła w UE o około 500 000 (4,7 %) do poziomu 10,3 mln w 2015 r. Najbardziej znaczący spadek całkowitej liczby uczniów VET prawie o 200 000 odnotowano w Zjednoczonym Królestwie. Jednocześnie uczestnictwo w kształceniu ogólnym pozostało na tym samym poziomie. W związku z tym udział uczniów VET w ogólnej liczbie uczniów uczestniczących w kształceniu średnim II stopnia zmniejszył się z 48,9 % w 2013 r. do 47,3 % w 2015 r. W większości państw wskaźniki zatrudnienia uczniów VET, którzy wchodzą na rynek pracy bezpośrednio po zdobyciu kwalifikacji na poziomie średnim II stopnia, są stosunkowo wysokie. Jest to szczególnie widoczne w państwach posiadających prawidłowo funkcjonujące systemy VET, w tym solidne systemy przepuszczalności i przechodzenia z etapu nauki do zatrudnienia, takich jak Malta, Zjednoczone Królestwo, Niemcy, Niderlandy, Szwecja, Austria i Dania (z wyjątkiem absolwentów VET w zakresie zdrowia i opieki społecznej). W innych państwach absolwenci VET wydają się jednak osiągać w niektórych dziedzinach słabe wyniki (w szczególności w dziedzinie biznesu, administracji i prawa), jak np. na Węgrzech, na Litwie, na Słowacji, w Polsce, we Francji, w Bułgarii i Rumunii. We Włoszech i w Grecji na rynku pracy, który zasadniczo nie osiąga najlepszych wyników, występują szczególnie duże różnice we wskaźnikach zatrudnienia zależnie od kierunku nauki. Poza zdolnością do zatrudnienia kolejnym istotnym czynnikiem wskazującym na atrakcyjność różnych ścieżek kształcenia są oczekiwane wynagrodzenia. Różnica między wynagrodzeniem osób posiadających kwalifikacje zawodowe na średnim poziomie a wynagrodzeniem osób posiadających kwalifikacje ogólne na średnim poziomie oznacza przyrost od +60 % w Niemczech do około -25 % w Republice Czeskiej (jest to jednak przypadek szczególny, ponieważ większość absolwentów VET kontynuuje naukę na szczeblu wyższym) 46. Ogólnie w UE osoby młode posiadające kwalifikacje zawodowe zarabiają o 46 Niski poziom wykształcenia obejmuje kwalifikacje na poziomach ISCED 0 2; średni poziom na poziomach 3 4, a wysoki poziom na poziomach ISCED 5 8 według klasyfikacji ISCED. 57

około 25 % więcej niż osoby posiadające jedynie niski poziom wykształcenia (ISCED 0 2), o 17 % więcej niż osoby posiadające kwalifikacje na średnim poziomie i ogólną orientację w danej dziedzinie oraz o 40 % mniej niż osoby posiadające wysoki poziom wykształcenia 47. Jedną z kluczowych cech systemów VET, która ułatwia sprawne wejście na rynek pracy i odnoszenie na nim sukcesów, jest włączenie do programów VET uczenia się opartego na pracy. Według Monitora kształcenia i szkolenia z 2016 r. w UE w 2015 r. w połączonych programach opartych na pracy i programach szkolnych uczestniczyło około 2,8 mln uczniów (uczniowie spędzali co najmniej 25 % czasu programu ucząc się w rzeczywistym środowisku pracy w przedsiębiorstwie). W większości państw UE dostępność programów ze znaczącym elementem uczenia się opartego na pracy jest jednak nadal ograniczona i sytuacja ta nie ulega poprawie. W okresie 2013 2015 w UE nastąpiła niewielka zmiana w rozpowszechnieniu połączonych programów opartych na pracy i programów szkolnych. W szeregu państw odsetek uczniów biorących udział w takich programach zmalał np. w Zjednoczonym Królestwie, Austrii, Francji, Luksemburgu i Finlandii. Znaczący wzrost zaobserwowano jedynie na Słowacji i na Węgrzech; w tym drugim przypadku było to potencjalnie spowodowane zmianami w klasyfikowaniu niektórych programów jako zawierające wystarczającą ilość nauki opartej na pracy. Od 2013 r. ogólny odsetek osób dorosłych uczestniczących w procesie uczenia się zmienił się w UE w niewielkim stopniu (wykres 17). We wszystkich państwach większość form kształcenia dorosłych ma charakter pozaformalny, zwykle jest związana z pracą i zapewniana oraz finansowana przez pracodawców lub indywidualne podmioty. Takie uczenie się jest często ukierunkowane na pracowników, którzy posiadają już najwyższy poziom umiejętności i wykonują najbardziej złożoną pracę, natomiast w przypadku reszty pracowników szanse na uzyskanie dostępu do szkoleń są często dużo bardziej ograniczone. Fakt, że większość form uczenia się ma charakter pozaformalny, oznacza również, że uczenie się jest często krótkotrwałe i ukierunkowane na rozwój umiejętności specyficznych dla przedsiębiorstwa. Prowadzi to do sytuacji, w której większość form kształcenia dorosłych nie może pomóc osobom dorosłym w rozwoju umiejętności możliwych do wykorzystania w innych 47 Jednak w niektórych państwach (takich jak Finlandia i Bułgaria) osoby, które posiadają kwalifikacje VET mogą uzyskać tylko wynagrodzenie podobne do wynagrodzenia osób, które nie posiadają nawet kwalifikacji na średnim poziomie, natomiast w innych państwach (takich jak Dania lub Włochy) osoby posiadające kwalifikacje VET otrzymują tylko nieco niższe wynagrodzenie niż absolwenci uczelni wyższych. 58

przedsiębiorstwach, w tym umiejętności podstawowych, tj. umiejętności czytania i pisania, umiejętności rozumowania matematycznego lub technologii informacyjno-komunikacyjnych. Wykres 17: Uczestnictwo w kształceniu dorosłych według różnych rodzajów uczenia się (2016 r.) 35 35 30 30 25 25 20 20 15 15 10 10 5 5 0 0 Kształcenie pozaformalne Kształcenie formalne Oba rodzaje kształcenia Ogółem za 2013 r. Źródło: Eurostat (UE LFS, specjalny wybór danych, 2016 r.). Uwaga: wskaźnik ilustruje uczestnictwo w formalnym i pozaformalnym kształceniu i szkoleniu (ostatnie cztery tygodnie) osób w wieku 25 64 lat. Kategoria danych oba rodzaje kształcenia odnosi się do odsetka osób, które podczas okresu odniesienia trwającego 4 tygodnie uczestniczyły w działaniach z zakresu formalnego i pozaformalnego uczenia się. Dane w HR, HU i LV dotyczące osób uczestniczących w obu formach uczenia się są niewiarygodne, a w CY, LT, SK, BG i RO dane są niedostępne. Poziom umiejętności cyfrowych wzrasta, choć bardzo powoli, przez co część społeczeństwa nie może korzystać z transformacji cyfrowej. Ma to wpływ na innowacje, wydajność i ostatecznie na wzrost gospodarczy. W 2016 r. 44 % ludności UE w wieku 16 74 lat nie posiadało podstawowych umiejętności cyfrowych niezbędnych do zaspokojenia bieżących potrzeb, natomiast 19 % nie posiadało żadnych umiejętności w tym zakresie (w 2015 r. wartości te wynosiły odpowiednio 45 % i 21 %) 48. Różnice między poszczególnymi państwami członkowskimi są znaczące, przy czym w 2016 r. w dziesięciu państwach członkowskich (w Portugalii, Polsce, Słowenii, Chorwacji, na Litwie, we Włoszech, w Grecji, na Cyprze, w Bułgarii i w Rumunii) co najmniej jedna czwarta ludności nie posiadała 48 Indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego, Komisja Europejska. 59

Poziom umiejętności cyfrowych zmiana żadnych umiejętności cyfrowych. Poziom ten jest szczególnie niski w Bułgarii i Rumunii ( sytuacje krytyczne ), natomiast w Finlandii, Niderlandach, Danii i Luksemburgu (państwa osiągające najlepsze wyniki ) znacznie przewyższa średnią. Widać rozbieżność w przypadku tego wskaźnika w UE, ponieważ poziom umiejętności cyfrowych wzrasta średnio stosunkowo szybciej w państwach osiągających najlepsze wyniki. Wykres 18: Odsetek ludności posiadający podstawowe lub bardziej zaawansowane ogólne umiejętności cyfrowe i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 6,0 2016 y = 0,0317x - 1,3689 R² = 0,0316 NL 4,0 PL HR DK 2,0 RO EL SI SK UK IT LV HU LT BE AT DE CY 0,0 PT LU 20 25 30 35 40 45 IE 50 55 60 65 70 75 80 85 90 ES FR FI -2,0 MT CZ SE -4,0 BG EE -6,0 Poziom umiejętności cyfrowych Źródło: Eurostat. Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. Sytuacja osób młodych na rynku pracy w dalszym ciągu poprawia się wraz z procesem wzmacniania gospodarki. W UE stopa bezrobocia wśród młodzieży spadła o 5 punktów procentowych z poziomu najwyższego wynoszącego 23,7 % w 2013 r. do 18,7 % w 2016 r., a następnie do 17 % w drugim kwartale 2017 r. Jest jednak nadal o 1,4 punktu procentowego wyższa od poziomu odnotowanego w drugim kwartale 2008 r. Zróżnicowanie stopy 60

bezrobocia wśród młodzieży jest duże, przy czym w niektórych państwach członkowskich odnotowuje się poziomy bliskie lub przekraczające 40 % (Włochy, Hiszpania, Grecja), ale z czasem maleje (zob. wykres 19). Stopy bezrobocia wśród młodych kobiet są niższe niż wśród młodych mężczyzn (w 2016 r. wynosiły one odpowiednio 17,9 % i 19,4 %). Może być to związane z dobrymi osiągnięciami w nauce, ale również z niskimi współczynnikami aktywności zawodowej. Pomimo poprawy perspektyw na rynku pracy osoby młode są często zatrudniane na podstawie niestandardowych i nietypowych form zatrudnienia obejmujących pracę tymczasową, wymuszoną pracę w niepełnym wymiarze godzin i pracę za niższe wynagrodzenie (w 2016 r. 43,8 % młodych pracowników a ponad 70 % na Słowacji, w Hiszpanii i w Polsce pracowało na podstawie umowy na czas określony, podczas gdy w przypadku pracowników w wieku 25 49 lat odsetek ten wynosił 13,1 %); jak wykazano w sekcji 3.4, umowy te nie zawsze ewoluują w kierunku bardziej stabilnych form zatrudnienia. Wykres 19: Stopa bezrobocia wśród młodzieży (osoby w wieku 15 24 lat), porównanie wieloletnie Źródło: Eurostat, BAEL. Poza osobami pracującymi lub szukającymi pracy znaczna część młodzieży w wieku 15 24 lat w UE jest bierna zawodowo. W 2016 r. w UE łącznie ponad 6 mln osób w wieku 15 24 lat nie pracowało, nie kształciło się ani nie szkoliło (młodzież NEET). Liczba ta stanowi 61

11,5 % populacji w tej kategorii wiekowej, co oznacza spadek w stosunku do najwyższego poziomu wynoszącego w 2012 r. 13,2 %, ale nadal utrzymuje się powyżej poziomu z 2008 r. (10,9 %). Spadek ten był spowodowany głównie podjęciem zatrudnienia przez bezrobotną młodzieżą NEET. Jak przedstawiono na wykresie 20, odsetek młodzieży NEET wynoszący ponad 15 % odnotowuje się nadal w szeregu państw (w Bułgarii, Rumunii, Chorwacji, na Cyprze i w Grecji wszystkie te państwa oznaczono jako charakteryzujące się sytuacją krytyczną ), a także we Włoszech, gdzie w 2016 r. odsetek ten obniżył się o 1,5 punktu procentowego (państwo osiągające wyniki słabe, lecz poprawiające się ). Natomiast Niderlandy, Luksemburg, Dania i Szwecja osiągają najlepsze wyniki. Odsetek młodzieży NEET rośnie w Niemczech, Austrii, na Litwie, Łotwie i co jest jeszcze bardziej niepokojące na Cyprze (gdzie odsetek młodzieży NEET jest i tak wysoki). Szybki spadek tego odsetka można zauważyć w Belgii, na Malcie, w Estonii i w Słowenii. Spadek linii regresji, która ilustruje związek między zmianami w skali roku a poziomami, sugeruje stałą konwergencję państw członkowskich. W UE liczba młodzieży NEET rozkłada się równo między osoby bezrobotne a osoby bierne zawodowo, między państwami członkowskimi występują jednak znaczące różnice (najwyższy odsetek osób biernych zawodowo występuje w Bułgarii i Rumunii, a najwyższy odsetek osób bezrobotnych w Chorwacji i Hiszpanii). Posiadanie wykształcenia jedynie na niskim poziomie stanowi główny czynnik ryzyka dotyczący przekształcenia się w młodzież NEET 49. W gronie młodych kobiet niekształcących się, niepracujących ani nieszkolących się bierność zawodowa jest częstsza niż bezrobocie, natomiast w przypadku mężczyzn występuje odwrotne zjawisko. 49 Eurofound (2016 r.) Analiza różnorodności młodzieży NEET Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg. 62

Młodzież NEET (% całkowitej liczby ludności w wieku 15 24 lat) zmiana Wykres 20: Odsetek młodzieży NEET (osoby w wieku 15 24 lat) i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 1,0 2016 y = -0,0436x - 0,2153 R² = 0,0535 LV CY 0,5 DE AT LT 0,0 4 NL 6 8 10 12 FR 14 16 18 20 SE UK -0,5 DK CZ PL HU RO LU FI PT -1,0-1,5 SI SK IE ES EL HR BG IT EE -2,0 MT BE -2,5 Młodzież NEET (% całkowitej liczby ludności w wieku 15 24 lat) Źródło: Eurostat. Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. W ciągu ostatnich dziesięciu lat wskaźnik zatrudnienia pracowników w starszym wieku znacząco wzrósł. Pracownicy w starszym wieku poradzili sobie z kryzysem stosunkowo lepiej niż inne grupy wiekowe. W rzeczywistości, jak już wykazano w rozdziale 1, w ciągu ostatnich dziesięciu lat grupa wiekowa 55 64 lat była głównym czynnikiem przyczyniającym się do ogólnego wzrostu wskaźnika zatrudnienia. W 2016 r. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55 64 lat wynosił 55,3 % i był o 2 punkty procentowe wyższy niż w roku poprzednim, a w kontekście zmian demograficznych przewiduje się jego dalszy wzrost. Wskaźniki zatrudnienia pracowników w starszym wieku różnią się znacznie w zależności od państwa członkowskiego, wahając się od 75,5 % w Szwecji do 36,3 % w Grecji. Wskaźnik zatrudnienia wśród kobiet w wieku 55 64 lat również rośnie i w 2016 r. wynosił 48,9 %. Zróżnicowanie sytuacji kobiet i mężczyzn w zakresie długości okresu aktywności zawodowej maleje, ale nadal jest znaczące, przy czym udział kobiet w rynku pracy jest średnio o 4,9 roku 63

krótszy niż udział mężczyzn (odpowiednio 33,1 roku i 38,0 lat w 2016 r.). Średnia ta wynika z dużych różnic między poszczególnymi państwami członkowskimi, a decyduje o niej wiele czynników, takich jak niedostateczny dostęp do usług opieki, a także niższy wiek emerytalny kobiet w niektórych państwach członkowskich, co skutkuje krótszym okresem trwania aktywności zawodowej (zob. wykres 21). Ponadto pracownicy w starszym wieku częściej zawierają umowy o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy niż osoby w wieku najwyższej aktywności zawodowej, ale rzadziej pracują w niepełnym wymiarze czasu pracy niż młodsi pracownicy. Podobnie osoby te częściej mają stałe miejsce pracy (jedynie 5,3 % pracowników w wieku 55 64 lat pracowało na podstawie umów na czas określony). Wykres 21: Średni czas trwania życia zawodowego, 2016 r. Źródło: Eurostat, BAEL We wszystkich państwach członkowskich kobiety są niedostatecznie reprezentowane na rynku pracy. Głównym wskaźnikiem w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne w obszarze równouprawnienia płci na rynku pracy jest różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć, która stanowi różnicę między wskaźnikami zatrudnienia mężczyzn i kobiet. W UE w 2016 r. różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć wynosiła 11,6 punktu procentowego, przy czym wskaźnik zatrudnienia mężczyzn wynosił 76,9 %, a kobiet 65,3 % (wykres 22). Różnica ta jest szczególnie duża w przypadku kobiet urodzonych poza UE i 64

kobiet romskich. Ogólnie różnica ta pozostała stabilna w porównaniu z 2015 r., jak przedstawiono w rozdziale 1. W perspektywie długoterminowej przedmiotowa różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć jest jednak znacząco mniejsza niż w 2008 r., w którym wynosiła 15,0 punktów procentowych. Ta długotrwała poprawa była spowodowana głównie wzrostem wskaźnika zatrudnienia kobiet. W 2016 r. w sześciu państwach członkowskich wskaźnik zatrudnienia kobiet wciąż wynosił poniżej 60 % i utrzymywała się duża różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć (najwyższe wartości odnotowano na Malcie, we Włoszech, Grecji i Rumunii, a sytuacje w tych państwach oznaczono jako sytuacje krytyczne ). Różnica ta również w szeregu państw członkowskich rośnie, przy czym wzrost znacząco szybszy niż średni odnotowano w Finlandii, Belgii, na Cyprze i w Grecji (w tych państwach wskaźnik zatrudnienia wzrósł w przypadku obu płci, ale wzrost był szybszy w przypadku mężczyzn niż kobiet). Litwę, Łotwę i Szwecję oceniono jako państwa osiągające najlepsze wyniki. Pozytywne nachylenie linii regresji obrazującej związek między zmianami a poziomami różnic w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć na wykresie 22 sugeruje, że średnie wyniki państw członkowskich różnią się nieznacznie w odniesieniu do przedmiotowego wskaźnika. 65

Różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć zmiana Wykres 22: Różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 2,0 2016 y = 0,022x - 0,2712 R² = 0,0297 1,5 CY FI 1,0 BE EL BG 0,5 FR EE ES PL HU PT HR RO IT 0,0 0 2 4 6 8 10 NL 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 IE MT UK SE AT -0,5 LT DE SK CZ LU -1,0 DK LV -1,5-2,0 SI -2,5 Różnica w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć Źródło: Eurostat, BAEL. Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. Nierówny udział w rynku pracy pod względem płci odzwierciedla również bardzo duża różnica w traktowaniu kobiet i mężczyzn w kontekście zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, która w 2016 r. wynosiła w UE 23,0 punkty procentowe (odnotowano niewielki spadek z 23,2 punktu procentowego w 2015 r.) Między państwami istnieją duże różnice. W większości państw członkowskich Europy Środkowej i Wschodniej różnica ta jest niewielka, ale w czterech pastwach członkowskich przekracza ona 30 punktów procentowych, osiągając 52,7 punkty procentowe w Niderlandach (wykres 23). Ponadto w 23,5 % przypadków w 2016 r. zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy w przypadku kobiet nie było dobrowolne. 66

Wykres 23: Odsetek pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy i różnica w traktowaniu kobiet i mężczyzn, 2016 r. Źródło: Eurostat, BAEL. Różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn w zakresie zatrudnienia są szczególnie duże w przypadku osób sprawujących opiekę nad innymi osobami, przy czym kobiety nadal częściej niż mężczyźni podejmują się takiej opieki. Średnio wskaźnik zatrudnienia kobiet z co najmniej jednym dzieckiem poniżej 6 roku życia jest o 9 punktów procentowych niższy niż wskaźnik zatrudnienia kobiet, które nie mają dzieci (przy czym zjawisko to nasila się szczególnie w przypadku matek o niskich kwalifikacjach i osób samotnie wychowujących dzieci), a w niektórych państwach różnica ta wynosi ponad 30 punktów procentowych (Słowacja, Republika Czeska, Węgry). Natomiast na wskaźnik zatrudnienia mężczyzn rodzicielstwo wywiera wpływ odwrotny, ponieważ prawdopodobieństwo zatrudnienia ojców jest większe (wykres 24). W przypadku kobiet istnieje większe prawdopodobieństwo przyjęcia na siebie obowiązków z zakresu opieki długoterminowej niż w przypadku mężczyzn. W 2016 r. ponad 19 % potencjalnej siły roboczej kobiet w UE było biernych zawodowo z powodu opieki nad dziećmi lub niesamodzielnymi osobami dorosłymi. Odsetek ten przekroczył 28 % w Republice Czeskiej, Estonii, Irlandii, na Węgrzech, Słowacji i w 67

HU CZ SK EE DE UK FI BG AT FR LV MT UE-28 IE RO SE-19 PL LT NL CY DK BE SE EL ES IT LU SI HR PT Wpływ rodzicielstwa na zatrudnienie (punkty procentowe) Zjednoczonym Królestwie. Wskaźniki zatrudnienia kobiet okazały się wyższe niż średnia w państwach posiadających dobrze skonstruowane, zrównoważone pod względem płci środki zapewniające równowagę między życiem zawodowym a prywatnym (szczególnie w Szwecji i Danii). Wykres 24: Wpływ rodzicielstwa na zatrudnienie w przypadku mężczyzn i kobiet (osoby w wieku 20 49 lat) w 2016 r. 30 20 10 0-10 -20-30 -40 Kobiety Mężczyźni Źródło: Eurostat. Uwaga: wpływ rodzicielstwa na zatrudnienie jest mierzony jako różnica wskaźnika zatrudnienia kobiet (mężczyzn) posiadających co najmniej jedno dziecko w wieku poniżej 6 lat i wskaźnika zatrudnienia kobiet (mężczyzn) nieposiadających dzieci. Brak dostępnych, przystępnych, wysokiej jakości formalnych usług w zakresie opieki, w szczególności w odniesieniu do dzieci, stanowi jeden z czynników utrudniających kobietom udział w rynku pracy. Jak pokazuje główny wskaźnik dotyczący uczestnictwa we wczesnej edukacji i opiece nad dzieckiem w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne, w 2015 r. jedynie 30,5 % dzieci w wieku 0 3 lat było objętych usługami opiekuńczo-edukacyjnymi, co stanowi wzrost w stosunku do 2014 r., gdy odsetek ten wynosił 28,5 % i w stosunku do 2008 r., gdy wynosił on 28,0 %. Między państwami członkowskimi występują znaczące różnice: w Danii i w Szwecji ponad 60 % dzieci było objętych formalną opieką, natomiast na Słowacji, w Republice Czeskiej i Polsce ( sytuacje krytyczne ), ale także w Bułgarii, Rumunii i na Litwie, odsetek ten wynosił poniżej 10 %. Oprócz Danii i Szwecji jako państwa osiągające najlepsze wyniki oceniono również Luksemburg, Belgię i 68

Dzieci w wieku poniżej trzech lat w oficjalnych placówkach opieki zmiana Portugalię. Różnice te są do pewnego stopnia związane z różnicami w regulacjach dotyczących urlopu ze względów rodzinnych w poszczególnych państwach. Wyniki państw członkowskich dotyczące tego wskaźnika są faktycznie rozbieżne, na co wskazuje rosnąca linia regresji, ilustrująca związek między zmianami w skali roku i poziomami w państwach osiągających najlepsze wyniki poprawa zachodzi szybciej. Wykres 25: Dzieci w wieku 0 3 lat objęte formalną opieką i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 10,0 2015 y = 0,1338x - 3,0948 R² = 0,3374 RO AT SE DK 5,0 IT IE ES LU FR PT EE UK NL BE HU LV MT 0,0 SI PL 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 CZ EL DE FI BG -5,0 SK HR CY -10,0 LT -15,0 Dzieci w wieku poniżej trzech lat w oficjalnych placówkach opieki Źródło: Eurostat, BAEL. Okres: wartości w 2015 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2014 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. Ponadto zapewnienie w dostatecznym stopniu usług z zakresu formalnej, dostępnej, trwałej opieki długoterminowej o wysokiej jakości wciąż stanowi problem w szeregu państw członkowskich. Niedostateczny rozwój tych usług może stanowić poważną przeszkodę dla kobiet w utrzymaniu zatrudnienia, ponieważ dla wielu rodzin jedynym 69

rozwiązaniem jest często opieka nieformalna. Szacuje się, że liczba niesamodzielnych osób w podeszłym wieku wzrośnie o 12 mln (z 40 do 52 w okresie 2013 2060) 50. Poza niższymi wskaźnikami zatrudnienia w ekwiwalentach pełnego czasu pracy w przypadku kobiet występują również znaczne dysproporcje płacowe. Dysproporcje te wynosiły w UE w 2015 r. 16,3 % i powoli malały w porównaniu z 2014 r. (16,7 %) 51. W państwach członkowskich występują jednak duże różnice, a dyspoporcje płacowe wahają się od 26,9 % w Estonii do 5,5 % we Włoszech i Luksemburgu. Dostępne dane wskazują, że w ciągu ostatnich dwóch lat najwyższy wzrost odnotowano w Portugalii (+4,5 punktu procentowego), natomiast szybki spadek odnotowano na Węgrzech (-4,4 punktu procentowego), w Estonii (-2,9 punktu procentowego) oraz w Hiszpanii (-2,9 punktu procentowego). Potencjalne przyczyny tego zróżnicowania wynagrodzenia ze względu na płeć obejmują różnice w doświadczeniu zawodowym, czasie pracy, rodzaju pracy lub sektorze zatrudnienia oraz różnice wynikające w pewnym stopniu z dyskryminacji na rynku pracy. Wiąże się z tym również ryzyko, że może się to przełożyć na zróżnicowanie emerytur ze względu na płeć, które w 2015 r. wynosiło 38,3 % 52. 50 Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r. 51 Wskaźnikiem odniesienia jest nieskorygowane zróżnicowanie wynagrodzenia ze względu na płeć (tj. nieskorygowane według indywidualnych cech, które mogą częściowo wyjaśniać różnicę w dochodach z pracy), które powinno przedstawić ogólny obraz sytuacji różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn pod względem wynagrodzenia. Z badań wynika, że w większości przypadków zróżnicowanie wynagrodzenia ze względu na płeć utrzymuje się, nawet jeżeli pod uwagę brany jest poziom wykształcenia, wybór zawodu, godziny pracy i inne możliwe do zaobserwowania cechy (np. http://ec.europa.eu/justice/genderequality/files/gender_pay_gap/2016_factors_gpg_en.pdf). 52 Komisja Europejska, sprawozdanie z 2017 r. na temat równości kobiet i mężczyzn w UE. 70

Zróżnicowania wynagrodzenia ze względu na płeć (% wynagrodzenia mężczyzn) EE CZ DE AT UK SK PT FI LV SE-19 UE-28 NL FR BG DK ES LT CY HU SE IE MT HR SI PL BE RO IT LU Wykres 26: Nieskorygowane zróżnicowanie wynagrodzenia ze względu na płeć w 2013 r. i 2015 r. 35 30 25 20 15 10 5 0 2015 2013 Źródło: Eurostat. Uwaga: nieskorygowane zróżnicowanie wynagrodzenia ze względu na płeć (GPG) jest mierzone różnicą między średnim wynagrodzeniem brutto za godzinę pracy pracowników płci męskiej i żeńskiej jako odsetek średniego wynagrodzenia brutto za godzinę pracy pracowników płci męskiej. Brak dostępnych danych dotyczących Grecji. W przypadku Chorwacji, Malty i Irlandii wykorzystano dane liczbowe z 2014 r. w miejsce danych z 2015 r. W niewystarczającym stopniu wykorzystuje się potencjał migrantów na rynku pracy. Chociaż osoby urodzone poza UE stanowią coraz większy odsetek ludności w UE (6,6 % w 2014 r., 6,9 % w 2016 r.), ich uczestnictwo w rynku pracy jest mniej prawdopodobne niż uczestnictwo rodowitych mieszkańców UE. Problem integracji wzrósł wraz ze skutkami kryzysu gospodarczego i niedawnymi wzmożonymi napływami uchodźców, których zintegrowanie na rynku pracy jest trudniejsze niż integracja innych grup 53. W 2008 r. w przypadku osób urodzonych poza UE współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia były odpowiednio o 1,0 punkt procentowy i 4,6 punktu procentowego niższe niż w przypadku rodowitych mieszkańców UE, ale do 2016 r. różnice te zwiększyły się do 4,8 i 10,6 punktu procentowego (kategoria wiekowa 20 64 lat). W siedmiu państwach UE (Belgia, Finlandia, Niderlandy, Szwecja, Francja, Austria i Dania) różnice w poziomie zatrudnienia przekraczają 15 punktów procentowych. Bierność zawodowa kobiet urodzonych poza UE jest 53 Zob. Zatrudnienie i kwestie społeczne w Europie, roczny przegląd z 2016 r., rozdział 3. 71

szczególnie wysoka o 9,1 punktu procentowego poniżej bierności zawodowej rodowitych mieszkanek w UE. Wykres 27: Wskaźnik zatrudnienia według państwa urodzenia, grupa wiekowa 20 64 lat, 2016 r. Źródło: Eurostat [lfsa_ergacob]. Uwaga: w przypadku DE brakuje zestawienia danych dla osób urodzonych poza UE (różnica między obywatelami państwa przyjmującego a obywatelami państwa trzeciego wynosi 26,5 punktu procentowego i jest szóstą co do wysokości różnicą w UE). Wyniki na rynku pracy znacznie różnią się ze względu na przyczynę migracji. Wskaźnik zatrudnienia osób urodzonych poza UE jest wyższy w przypadku osób, które przybyły w celu nauki lub pracy (71 % w 2014 r., co jest nawet wartością wyższą niż w przypadku rodowitych mieszkańców), oraz niższy w przypadku osób przybyłych ze względów rodzinnych i w przypadku uchodźców 54. Chociaż niższe wskaźniki zatrudnienia migrantów częściowo wynikają z większego odsetka osób o niskim poziomie wykształcenia, podnoszenie poziomu wykształcenia 55 nie przekłada się na lepsze wyniki w zatrudnieniu, a w dużej mierze umiejętności i kwalifikacje migrantów nie są w pełni wykorzystywane 56. Problemy społeczne 54 Migranci przybyli ze względów rodzinnych stanowią najliczniejszą grupę wśród osób urodzonych poza Unią Europejską (52 % w 2014 r.). Wskaźnik ich zatrudnienia wyniósł w 2014 r. 53 % i był nawet niższy niż w przypadku uchodźców (56 %). 55 Na przestrzeni lat 2010 2016 odsetek osób urodzonych poza UE (w wieku 25 54 lat) posiadających wysoki poziom wykształcenia wzrósł z 25,4 % do 30,9 %, zob. [edat_lfs_9912]. 56 Różnica między wskaźnikami zatrudnienia osób urodzonych poza UE i rodowitych mieszkańców UE jest najbardziej widoczna wśród osób posiadających wyższe wykształcenie, co podkreśla, że w przypadku migrantów zwrot z edukacji jest mniejszy w porównaniu ze zwrotem z edukacji rodowitych mieszkańców (zob. również Zatrudnienie i kwestie społeczne w Europie z 2015 r.). W 2016 r. w zawodach wymagających niskich lub średnich kwalifikacji pracowało 35 % osób urodzonych poza UE posiadających wykształcenie wyższe, natomiast wśród rodowitych mieszkańców odsetek ten wynosił 21 %. Wskaźnik nadmiernych kwalifikacji wśród osób urodzonych poza UE był wyższy niż 50 % w państwach takich jak EL, IT, CY i ES. 72

mają tendencję do przechodzenia z pokolenia na pokolenie. Ryzyko to jest szczególnie istotne z punktu widzenia wysokiego i rosnącego odsetka osób młodych ze środowisk migracyjnych 57 w niektórych państwach członkowskich. Wraz z poprawą sytuacji na rynkach pracy powstaje ryzyko zaniedbania osób z niepełnosprawnościami. Utrzymuje się duża różnica pod względem wskaźników zatrudnienia (i współczynników aktywności zawodowej) 58 między osobami z niepełnosprawnościami i bez niepełnosprawności w 2015 r. wynosiła ona 25,7 punktu procentowego (47,4 % w porównaniu z 73,1 %). Różnica ta wzrasta (w 2012 r. wynosiła 22,9 punktu procentowego), ponieważ osoby bez niepełnosprawności mają większe szanse na powrót do pracy. W szczególności w Irlandii i na Malcie osiągnęła ona wartość przewyższająca 40 punktów procentowych, a w 7 państwach była wyższa niż 30 punktów procentowych. Najmniejsze różnice odnotowano we Włoszech (13,8 punktu procentowego) i Słowenii (16 punktów procentowych). 3.2.2. Rozwiązania polityczne Prace prowadzone w ramach polityki doprowadziły do zidentyfikowania głównych aspektów umożliwiających poprawę poziomu włączenia społecznego, istotę i jakość edukacji, a zwłaszcza rozwiązanie problemu wczesnego kończenia nauki. W maju 2017 r. w dwóch komunikatach Komisji 59 przedstawiono sposób, w jaki działania UE mogą wesprzeć państwa członkowskie i placówki edukacyjne w osiągnięciu tych celów. Ponadto w konkluzjach Rady z 2015 r. w sprawie ograniczania zjawiska wczesnego kończenia nauki i 57 W państwach takich jak Francja i Niemcy odsetek osób ze środowisk migracyjnych wynosi około lub nieco powyżej 20 % i powyżej 30 % wśród dzieci poniżej 6 roku życia. 58 Dane liczbowe dotyczące osób z niepełnosprawnościami nie odzwierciedlają w pełni, jak bardzo ich obecność na rynku pracy jest ograniczona; należy je analizować przy uwzględnieniu współczynników aktywności zawodowej, które również są niewspółmiernie niskie. W 2015 r. w UE różnica w poziomie aktywności zawodowej (w grupie wiekowej 20 64 lat) między osobami z niepełnosprawnościami i bez niepełnosprawności wynosiła 22,4 punktu procentowego (59,5 % w porównaniu z 81,9 %). 59 COM(2017) 247 final Odnowiony program UE dla szkolnictwa wyższego i COM(2017) 248 final Rozwój szkół i doskonały poziom nauczania warunkiem dobrego startu życiowego. W tym ostatnim zidentyfikowano trzy główne wyzwania polityki oświatowej, przed którymi stoją praktycznie wszystkie państwa członkowskie: 1) trudności w zakresie czytania, matematyki i nauk przyrodniczych; 2) nadmierny wpływ statusu społeczno-ekonomicznego uczniów na wyniki w nauce; 3) niewystarczające umiejętności cyfrowe. Następnie w komunikacie wskazano działania potrzebne ze strony UE i państw członkowskich: tworzenie lepszych szkół bardziej sprzyjających włączeniu; wspieranie nauczycieli i kadry kierowniczej szkół; oraz sprawienie, aby zarządzanie systemami edukacji szkolnej było coraz skuteczniejsze, bardziej sprawiedliwe i efektywne. 73

sprzyjania sukcesom szkolnym 60 zwrócono się do państw członkowskich o opracowanie i wdrożenie kompleksowych strategii ograniczania zjawiska wczesnego kończenia nauki wraz z szeregiem środków szczególnych. Szereg państw członkowskich podejmuje działania w tej dziedzinie. W 2016 r. Wspólnota Flamandzka w Belgii zatwierdziła dokument otwierający debatę na temat polityki w zakresie prawa do nauki, absencji w szkole i porzucania nauki, która zastąpi obecne plany działania. Ograniczenie wczesnego kończenia nauki wśród francuskojęzycznej społeczności w Belgii jest jednym z głównych elementów trwającej reformy szkół, która ma zwiększyć równość dostępu, skuteczność i efektywność. Bułgaria wdraża międzyinstytucjonalny mechanizm współpracy, aby usprawnić rekrutację do szkół i poprawić zatrzymanie ucznia; oddelegowano w teren lokalne zespoły, aby identyfikowały dzieci nieuczęszczające do szkoły lub uczniów, którzy mogą porzucić naukę, poprawiły wymianę informacji między właściwymi instytucjami i usprawniły gromadzenie danych. W Estonii w celu wyeliminowania problemu porzucania nauki świadczone są usługi poradnictwa zawodowego i zwiększana atrakcyjności VET. Francja podjęła kroki w kierunku zapewnienia młodym dorosłym w wieku 16 25 lat, którzy porzucili szkołę bez uzyskania dyplomu lub kwalifikacji, prawa do powrotu do kształcenia lub szkolenia. W listopadzie 2016 r. Węgry przyjęły plan działania w celu ograniczenia wczesnego kończenia nauki i wprowadziły obowiązkowe gromadzenie danych na temat postępów uczniów w nauce. Rumunia pracuje nad mechanizmem wczesnego ostrzegania, a także ma w planach finansowane przez EFS programy drugiej szansy oraz zajęcia pozaszkolne. W całej UE środki polityki mające rozwiązać problem niskiego poziomu umiejętności podstawowych coraz częściej łączy się z wysiłkami na rzecz promowania edukacji włączającej. Celem jest ograniczanie wpływu statusu społeczno-ekonomicznego na wyniki uczniów, eliminowanie dysproporcji edukacyjnych osób uczących się z grup w niekorzystnej sytuacji oraz promowanie doskonałości w nauce. W Portugalii lokalne administracje i zespoły szkół współpracują przy wdrażaniu krajowego planu promowania sukcesów w szkole sztandarowej inicjatywy rządu mającej na celu zapobieganie niepowodzeniom w szkole i ograniczanie drugoroczności. W 2017 r. Irlandia wyznaczyła po raz pierwszy konkretne cele w zakresie umiejętności czytania i pisania oraz umiejętności rozumowania matematycznego w szkołach, w których uczą się uczniowie w niekorzystnej sytuacji; wyznaczyła również stosunkowo ambitny cel utrzymania do 2025 r. odsetka uczniów o słabych wynikach poniżej 60 http://data.consilium.europa.eu/doc/document/st-14441-2015-init/pl/pdf 74

10 % i jednoczesnego zwiększenia odsetka uczniów osiągających dobre wyniki. Republika Czeska wdraża finansowane przez EFS projekty, które skupiają się na wspieraniu przedszkoli, szkół podstawowych i szkół średnich poprzez wprowadzenie i wdrożenie indywidualnego włączenia. W Szwecji rząd zwiększył środki na zwalczanie nierównego traktowania i ogłosił długoterminowy plan inwestycyjny (na lata 2017 2025) mający wspierać gminy i niezależne placówki szkolne w przekazywaniu wysokiej jakości wiedzy nowo przybyłym uczniom. W Niemczech rząd federalny i kraje związkowe połączyły siły w celu podniesienia jakości doskonalenia zawodowego nauczycieli oraz zwiększenia mobilności nauczycieli i osób przygotowujących się do zawodu nauczyciela. Ponadto Bułgaria poświęca więcej uwagi edukacji włączającej, a Niderlandy mają w planach dodatkowe inwestycje na rzecz zwiększenia równego dostępu do kształcenia. Włączenie Romów do edukacji jest wyzwaniem z kilku przyczyn, do których należą segregacja szkolna, niewłączające nauczanie i bariery wynikające z głębokiego ubóstwa. Wprowadzanie zmian ustawodawczych jest nadal istotne. Bułgaria wprowadziła zakaz tworzenia oddzielnych klas z uwagi na pochodzenie etniczne. Środki, z których korzystają obecnie uczniowie romscy, obejmują stypendia i zajęcia ponadprogramowe, dodatkowe lekcje języka bułgarskiego i zajęcia z rodzicami. We wrześniu 2016 r. w Republice Czeskiej wszedł w życie nowy pakiet reform dotyczących środków indywidualnego wsparcia dla dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, w tym potrzebach wynikających z powodów społeczno-ekonomicznych. W 2017 r. Węgry zmieniły swoją ustawę o równym traktowaniu i szkolnictwie publicznym, aby zapewnić zakaz segregacji. Ponadto szkoły o wysokim wskaźniku odpadu szkolnego zostaną w 2017 r. wybrane do otrzymania wsparcia w szkoleniu i rozwoju, aby wdrożyć zróżnicowane metody nauczania. W Rumunii zabroniono segregacji w systemach poprzedzających szkoły wyższe, a w ramach wsparcia z EFS priorytet przyznano projektom ukierunkowanym na uczniów romskich i społeczności romskie. W lutym 2017 r. Słowacja zatwierdziła zrewidowane plany działania wspierające wdrożenie krajowej strategii integracji Romów obejmujące okres do 2020 r., aby zmniejszyć różnice między poziomem wykształcenia Romów a średnim poziomem wykształcenia społeczeństwa w drodze udoskonalenia edukacji dzieci pochodzących ze społeczności zmarginalizowanych. Grecja rozpoczęła program na rzecz integracji i edukacji dzieci romskich, który jest współfinansowany ze środków funduszy strukturalnych i inwestycyjnych UE. 75

Państwa członkowskie opracowują politykę mającą na celu ułatwienie włączenia migrantów do edukacji. W Belgii na potrzeby nowych uczniów będących migrantami wszystkie społeczności zwiększyły swoje wielkości klas zerowych, liczbę nauczycieli językowych oraz budżety na rzecz wsparcia. Dania nieznacznie zwiększyła liczbę klas zerowych oraz zwiększyła maksymalną liczbę uchodźców w tych klasach z 12 do 15 osób; umożliwiła również włączenie osób młodych urodzonych za granicą do obowiązku szkolnego do wieku 25 lat. W Finlandii w połowie 2017 r. stworzono nowy moduł szkoleniowy łączący szkolenie językowe i zawodowe, angażując instytucje edukacji dorosłych oraz rozszerzając zakres i zasięg dostępnych szkoleń. W Szwecji nowo przybyłym dorosłym z wykształceniem zawodowym lub wyższym proponowany jest kurs językowy dla imigrantów. Grecja otworzyła struktury pierwszego przyjęcia na rzecz edukacji dzieci osób ubiegających się o azyl, które funkcjonują w godzinach pozalekcyjnych, ale mają na celu ostateczne włączenie dzieci do edukacji głównego nurtu. Cypr wprowadza plan działania obejmujący również nauczanie języka greckiego jako drugiego języka, środki ukierunkowane na przyjmowanie, przenoszenie i włączanie migrantów, szkolenia nauczycieli i przeciwdziałanie dyskryminacji. Ponadto w reakcji na napływ uchodźców oraz w celu ułatwienia ich integracji (jak również w odniesieniu do innych obywateli państw trzecich będących w potrzebie) Komisja Europejska opracowała w 2017 r. unijny zestaw narzędzi do tworzenia profilu umiejętności obywateli państw trzecich w celu ułatwienia im uwidocznienia swoich umiejętności i kwalifikacji w różnych państwach członkowskich. Polityka dążąca do podniesienia poziomu szkolnictwa wyższego koncentruje się nie tylko na dostępie i uczestnictwie, ale także na ograniczeniu wskaźników odpadu szkolnego. Jak podkreślono w komunikacie Komisji dotyczącym odnowionego programu UE dla szkolnictwa wyższego 61, można to osiągnąć dzięki zapewnieniu studentom ze środowisk znajdujących się w niekorzystnej sytuacji większej ilości przejrzystych informacji na temat szans i wyników edukacyjnych, odpowiedniego ukierunkowania i wsparcia finansowego. Republika Czeska podwyższyła stypendia dla studentów w potrzebie oraz liczbę programów ukierunkowanych na konkretny zawód w celu promowania wyraźniejszego zróżnicowania społecznego wśród studentów szkół wyższych. W 2017 r. Estonia dokonała zmian w swoim systemie finansowania szkolnictwa wyższego, aby zachęcić do kończenia studiów w przewidzianym na to czasie. Szwecja rozpoczęła badanie zarządzania i finansowania szkolnictwa wyższego w 61 COM(2017) 247 final. 76

celu zwiększenia uczestnictwa studentów ze środowisk znajdujących się w niekorzystnej sytuacji. Chorwacja korzysta z EFS, aby zapewnić wsparcie studentom ze środowisk znajdujących się w niekorzystnej sytuacji. Decydujące znaczenie ma również podniesienie przydatności szkolnictwa wyższego. Kluczowymi aspektami dla osiągnięcia tego celu są: większa różnorodność form studiów (w niepełnym wymiarze godzin, kształcenie na odległość itp.), większe wykorzystanie prognoz dotyczących umiejętności i danych o pracy absolwentów w planowaniu strategicznym, wkład pracodawców w tworzenie programów nauczania oraz dalszy rozwój wyższego kształcenia i szkolenia zawodowego. Bułgaria wdraża finansowanie oparte na wynikach i koncentruje swoje wysiłki na zwiększeniu uczestnictwa w kierunkach związanych z naukami przyrodniczymi, technologią, inżynierią i matematyką (STEM). Na Malcie kilka inicjatyw ma na celu zwiększenie liczby absolwentów kierunków związanych z naukami przyrodniczymi. Wspólnota Flamandzka w Belgii opracowała plan działania na rzecz STEM, który obejmuje wszystkie poziomy edukacji; francuskojęzyczna społeczność w Belgii skupia się na kształceniu dualnym w sektorach, w których zidentyfikowano niedobór wykwalifikowanej siły roboczej lub w których należy spodziewać się takiego niedoboru. W Chorwacji studentom STEM przyznaje się stypendia finansowane z EFS. Estonia stworzyła narzędzia w zakresie prognozowania, aby przewidywać zapotrzebowanie na rynku pracy i zapotrzebowanie na umiejętności, oraz opracowała zalecenia co do przyszłego planowania w zakresie kształcenia i szkolenia. W 2017 r. Polska wprowadziła krajowy system śledzenia absolwentów w celu zaspokojenia potrzeb w zakresie lepszych informacji na temat wyników na rynku pracy. Cypr, Portugalia, Słowacja i Szwecja podjęły niedawno działania w celu zapewnienia jeszcze lepszej jakości w szkolnictwie wyższym. Państwa członkowskie nadal pracują nad zwiększeniem przejrzystości umiejętności i kwalifikacji. Dwadzieścia cztery państwa członkowskie ukończyły już proces tworzenia odniesień krajowych poziomów kwalifikacji do europejskich ram kwalifikacji (ERK) i zgłosiły zaangażowanie w realizację ogólnego celu przejrzystości i porównywalności. Rumunia i Słowacja przedstawiły swoje wstępne sprawozdania z utworzonych odniesień, natomiast Finlandia i Hiszpania planują przedstawić swoje odniesienia w latach 2017 2018. Inny ważny etap, tj. umieszczanie poziomów ERK na świadectwach i dyplomach, osiągnęło już 16 państw członkowskich (Belgia, Dania, Estonia, Francja, Irlandia, Litwa, Łotwa, Malta, 77

Niderlandy, Niemcy, Portugalia, Republika Czeska, Słowenia Węgry, Włochy i Zjednoczone Królestwo) i oczekuje się wzrostu tej liczby do końca 2017 r. Konieczność rozwijania umiejętności cyfrowych jest traktowana w państwach członkowskich co raz bardziej priorytetowo. Zgodnie z jednym z kluczowych działań w ramach Nowego europejskiego programu na rzecz umiejętności koalicją na rzecz umiejętności cyfrowych i zatrudnienia w celu ułatwienia prowadzenia działań mających istotny wpływ na szczeblu lokalnym w 17 państwach członkowskich uruchomiono krajowe koalicje na rzecz umiejętności cyfrowych i zatrudnienia, a w pozostałych państwach trwają prace nad takimi koalicjami. Konkretne działania mające zwiększyć umiejętności cyfrowe, planowane/przyjęte przez państwa członkowskie, obejmują wprowadzenie szkolenia w zakresie podstawowych umiejętności cyfrowych na poziomie szkoły podstawowej i ulepszenie szkolenia w zakresie technologii cyfrowej w programach nauczania (Austria, Niemcy), zintensyfikowanie szkolenia w zakresie kodowania (Polska, Belgia, Rumunia, Szwecja), szkolenia z zakresu umiejętności cyfrowych dla nauczycieli (Austria, Bułgaria, Niemcy), zwiększenie liczby placówek szkolnictwa wyższego oferujących studia w zakresie STEM (Austria, Polska), dobrowolne poświadczanie Europejskiego Certyfikatu Umiejętności Komputerowych (ECDL) dla uczniów szkół średnich (Cypr) oraz jednorazowe inicjatywy, takie jak Akademia IT na Słowacji. W celu promowania zdolności reagowania programów kształcenia i szkolenia zawodowego na potrzeby rynku pracy UE wspiera szereg inicjatyw w zakresie polityki. W październiku 2017 r. Komisja przyjęła wniosek dotyczący zalecenia Rady w sprawie europejskich ram jakości i skuteczności programów przygotowania zawodowego. W ramach tych określono 14 kryteriów dla oceny jakości i skuteczności programów przygotowania zawodowego, które zapewniają zarówno rozwój umiejętności przydatnych w danym zawodzie, jak i rozwój osobisty uczniów. W celu zwiększenia liczby uczniów uczestniczących w szkoleniach zawodowych, którzy korzystają z dłuższego okresu zatrudnienia za granicą, w ramach programu Erasmus+ rozpoczęto w październiku 2017 r. działania ErasmusPro. Aby wspierać uczenie się oparte na pracy, w 2013 r. uruchomiono europejski sojusz na rzecz przygotowania zawodowego w formie wielostronnej platformy funkcjonującej na szczeblu UE. Jest ona ukierunkowana na poprawę jakości, dostępności i wizerunku przygotowania zawodowego, a od niedawna także na mobilność. Komisja wspiera 78

również Europejski pakt na rzecz młodzieży zainicjowany przez CSR Europe (europejską sieć przedsiębiorstw na rzecz społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw), którzy zrzesza przedsiębiorstwa i ich interesariuszy w pracy na rzecz zatrudnienia osób młodych poprzez tworzenie programów przygotowania zawodowego, praktyk zawodowych, staży oraz stanowisk najniższego szczebla. Nadal można podnieść atrakcyjność wstępnych programów kształcenia i szkolenia zawodowego oraz w większym stopniu dostosować je do potrzeb rynku pracy. W 2015 r. państwa członkowskie uzgodniły dalsze wzmacnianie kompetencji kluczowych w programach nauczania VET oraz stwarzanie skuteczniejszych możliwości nabywania lub rozwijania tych umiejętności 62. Wyzwania związane z zatrudnieniem nisko wykwalifikowanych osób dorosłych wymagają działań politycznych, szczególnie w kontekście zmieniających się potrzeb w zakresie niezbędnych umiejętności w związku z rozwojem technologii. Aby zająć się uciążliwym problemem różnicy w poziomie zatrudnienia oraz problemu niskiego poziomu uczestnictwa osób dorosłych o niskich kwalifikacjach i małych umiejętnościach (które również najczęściej są starsze, mieszkają na obszarach wiejskich lub mierzą się z innymi niekorzystnymi czynnikami) w uczeniu się dla dorosłych, pod koniec 2016 r. Unia Europejska przyjęła zalecenie w sprawie ścieżek poprawy umiejętności: nowe możliwości dla dorosłych w celu zapewnienia osobom dorosłym o niskich kwalifikacjach i małych umiejętnościach wsparcie w doskonaleniu ich umiejętności i czynieniu postępów w kierunku osiągnięcia wyższych kwalifikacji (zob. ramka 2). Ramka 2. Ścieżki poprawy umiejętności: nowe możliwości dla dorosłych 62 W szczególności w 2016 r. Komisja Europejska uruchomiła nową inicjatywę w celu zaprezentowania doskonałości i jakości VET w Europie oraz w celu upowszechnienia wiedzy na temat możliwości, jakie szkolenie zawodowe stwarza dla osób młodych oraz dla dorosłych. Podczas pierwszej edycji Europejskiego Tygodnia Umiejętności Zawodowych w celu poprawy wizerunku i atrakcyjności VET udało się zmobilizować 800 000 zainteresowanych stron w Europie. 79

W zaleceniu w sprawie ścieżek poprawy umiejętności przyjętym przez Radę w grudniu 2016 r. 63 wezwano państwa członkowskie do opracowania powiązanego szeregu ukierunkowanych interwencji i ustanowienia ścieżki wsparcia dla osób dorosłych o niskich kwalifikacjach i małych umiejętnościach, których w 2016 r. w UE było 63 mln. Ma ono na celu wspieranie tych osób dorosłych w doskonaleniu ich umiejętności czytania i pisania, umiejętności rozumowania matematycznego i umiejętności cyfrowych lub w zdobywaniu szerzej zakrojonego wachlarza umiejętności poprzez dążenie ku wyższym kwalifikacjom. Każdemu beneficjentowi oferuje się: ocenę umiejętności mającą na celu określenie istniejących umiejętności i potrzeb podnoszenia umiejętności; propozycję edukacji/szkolenia opracowaną na podstawie tej oceny; oraz możliwości poddania zdobytych w ten sposób umiejętności ocenie i walidacji. Tym trzem etapom towarzyszyć będą działania informacyjne, kierunkujące i wspierające. Ogólnym celem politycznym inicjatywy jest: stworzenie lepszych możliwości zatrudnienia i ogólnie pojętych szans życiowych osobom dorosłym o niskim poziomie umiejętności (np. osobom dorosłym, które nie posiadają wykształcenia średniego II stopnia) w Europie; wniesienie wkładu w podnoszenie umiejętności / przekwalifikowanie całości siły roboczej; oraz umocnienie włączenia społecznego i spójności względem osób dorosłych mających problemy z podstawowymi umiejętnościami. Wdrażanie przez państwa członkowskie może być wspierane finansowaniem z EFS, programu Erasmus+ i innych źródeł. Do połowy 2018 r. państwa członkowskie powinny określić środki, jakie wprowadzą w celu wdrożenia tego zalecenia, w tym informację, którym grupom osób dorosłych o niskich kwalifikacjach nadadzą priorytet. Niektóre państwa członkowskie podjęły działania w dziedzinie kształcenia dorosłych w celu zachęcania do bardziej aktywnego uczestniczenia w kształceniu dorosłych, zwłaszcza ukierunkowanym na doskonalenie umiejętności podstawowych. Bułgaria wprowadziła środek służący do podniesienia jakości nauczania umiejętności na podstawowym poziomie kształcenia w przypadku osób, które ukończyły 16 lat i są niepiśmienne lub posiadają niski poziom umiejętności czytania i pisania. Chorwacja zapowiedziała wdrożenie planu mającego zapewnić, by działalność edukacyjna przyczyniała się do uzyskiwania przez osoby bezrobotne lepszych szans na zatrudnienie w obszarach dotkniętych największymi brakami wykwalifikowanych pracowników. Cypr wprowadził zmiany w odniesieniu do wparcia finansowego udzielanego przedsiębiorstwom, które 63 Dz.U. C 484 z 24.12.2016, s. 1. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/?uri=celex:32016h1224(01) 80

inwestują w uczenie się przez całe życie, co ma na celu pobudzenie większej liczby dorosłych o niskim poziomie wykształcenia do uczestniczenia w kształceniu dorosłych. Portugalia przedstawiła kompleksowy program (program Qualifica ) ukierunkowany na zapewnienie dorosłym kwalifikacji w oparciu o umiejętności nabyte dzięki doświadczeniu i uzupełnienie ich następnie szkoleniami modułowymi. Państwa członkowskie podjęły kroki w kierunku ułatwienia dialogu społecznego dotyczącego kwestii kształcenia i szkolenia zawodowego. W Hiszpanii rząd rozpoczął niedawno dyskusje na szczeblu ogólnokrajowym z partnerami społecznymi, aby omówić szereg kwestii związanych z zatrudnieniem, m.in. jakość szkolenia zawodowego. W Grecji w 2017 r. przeprowadzone zostaną pilotażowe przetargi na szereg kierowanych przez środowiska biznesu partnerstw zajmujących się kształceniem i szkoleniem zawodowym, które obejmą sektorowe i lokalne organizacje reprezentujące pracodawców i partnerów społecznych. Na Łotwie zaangażowano partnerów społecznych, szczególnie pracodawców, w wiele aspektów reform kształcenia i szkolenia zawodowego. W 2016 r. zmieniono ustawę o kształceniu zawodowym przyjętą w 2015 r. poprzez przyjęcie prawa wtórnego umożliwiającego tworzenie sektorowych rad ekspertów oraz procedur aktualizowania programów nauczania. Ponadto w ramach planu wdrożenia modelu zarządzania kształceniem dorosłych na lata 2016 2020 ustanowiono Radę Zarządzającą Kształceniem Dorosłych, w skład której wchodzą ministerstwa, partnerzy społeczni, gminy, stowarzyszenia kształcenia dorosłych i inne zainteresowane strony. Biorąc pod uwagę sytuację na rynku pracy, rada ta poddaje przeglądowi i zatwierdza priorytety w zakresie kształcenia dorosłych, a także zapewnia regularną ocenę wyników kształcenia dorosłych (w tym podaż i popyt programów edukacyjnych). Walidacja umiejętności zdobytych poza formalnym systemem kształcenia i szkolenia jest szczególnie istotna. Jest ona szczególnie ważna w przypadku osób posiadających niższe kwalifikacje, osób bezrobotnych lub zagrożonych bezrobociem, migrantów oraz osób, które chcą zmienić ścieżkę kariery zawodowej. Chociaż podejścia krajowe różnią się między sobą, ustalenia dotyczące walidacji są planowane lub zostały wdrożone we wszystkich państwach członkowskich. Krajowe mechanizmy koordynacji ustaleń dotyczących walidacji między sektorami edukacji, rynku pracy i sektorem trzecim ustanowiono w 15 państwach 81

członkowskich (Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Łotwa, Malta, Niderlandy, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwecja oraz Włochy). Krajowe strategie na rzecz umiejętności mogą odgrywać ważną rolę w eliminowaniu rozdrobnienia polityki w zakresie umiejętności w wielu państwach oraz w zapewnieniu spójności między poszczególnymi aspektami polityki, poszczególnymi zasobami finansowymi wspierającymi umiejętności oraz wszystkimi zainteresowanymi podmiotami. Mogą one zapewnić strategiczną ocenę systemu zdobywania umiejętności w danym państwie, zidentyfikowanie głównych wyzwań związanych z umiejętnościami, a także mogą prowadzić do powstania planu działania mającego rozwiązać rozpoznane problemy. Korzystając z pomocy technicznej OECD, Komisja wspiera prace nad strategiami na rzecz umiejętności w Portugalii, w Słowenii i we Włoszech (a poprzednio również w Hiszpanii). Niderlandy i Austria również rozpoczęły prace nad projektami krajowych strategii na rzecz umiejętności, wykorzystując do tego wyłącznie finansowanie krajowe. Wiedza na temat tego, jakie umiejętności są niezbędne i będą niezbędne w przyszłości, może pomóc państwom członkowskim w korygowaniu ich polityki tak, aby lepiej eliminować zakłócenia równowagi umiejętności na ich rynkach pracy. Konieczność dostosowania umiejętności do potrzeb rynku pracy już pociągnęła za sobą szereg działań w państwach członkowskich. W celu przyciągnięcia większej liczby pracowników i przedsiębiorców z sektora ICT Estonia zmodyfikowała ustawę o cudzoziemcach, m.in. zmieniając wymóg pobytu stałego w Estonii oraz zwalniając dużych inwestorów, pracowników sektora ICT oraz przedsiębiorstwa typu start-up z kontyngentów imigracyjnych. Francja otwiera 500 nowych szczególnych ścieżek szkolenia zgodnie ze zidentyfikowanymi przyszłymi potrzebami rynku pracy (takimi jak ICT, zielona gospodarka) lub potrzebami w rekrutujących sektorach (przemysł, ochrona, catering itp.) dostosowanymi do profilu lokalnego/regionalnego. Irlandia stworzyła krajową radę ds. umiejętności oraz dziewięć regionalnych forów ds. umiejętności, aby pomagały w przewidywaniu szybko zachodzących zmian zapotrzebowania na umiejętności we wszystkich sektorach i reagowaniu na te zmiany. Na Węgrzech projekty współfinansowane przez EFS pomagają bezrobotnym zdobywać umiejętności i doświadczenie zawodowe konieczne do pracy w zawodach, w których pojawił się niedobór pracowników. 82

Państwa członkowskie zwiększają wysiłki, aby rozszerzać i dalej rozwijać swoje usługi w zakresie poradnictwa zawodowego. Na Cyprze darmowe usługi poradnictwa zawodowego oferuje się młodym żołnierzom, a trwają też prace nad projektem finansowanym przez Europejski Fundusz Społeczny i Inicjatywę na rzecz zatrudnienia ludzi młodych, który ma umożliwić rozszerzenie zasięgu usług poradnictwa zawodowego na młodzież niekształcącą się, niepracującą ani nieszkolącą się (młodzież NEET). Na Malcie, począwszy od roku akademickiego 2017 2018, na wszystkich uczelniach państwowych zostaną uruchomione programy poradnictwa zawodowego, aby zachęcać do wykształcenia wyższego lub zatrudnienia. Sytuacja osób młodych na rynku pracy znacząco się poprawiła, w tym również dzięki reformom strukturalnym wspieranym przez gwarancję dla młodzieży. Systemy gwarancji dla młodzieży dokonują konsolidacji, chociaż w większości państw potrzebne są dodatkowe starania w celu zwiększenia ich zakresu i wpływu oraz zapewnienia ich zrównoważonego wdrożenia. W samym 2015 r. do systemów gwarancji dla młodzieży przystąpiło 5,5 mln osób młodych, a 3,5 mln przyjęło propozycję zatrudnienia, przygotowania zawodowego, praktyk zawodowych lub dalszego kształcenia. W 2015 r. gwarancja dla młodzieży objęła niemal połowę całej młodzieży NEET w wieku 15 24 lat. Docieranie do osób młodych, zachęcanie ich do rejestracji w publicznych służbach zatrudnienia i otrzymywania odpowiedniego wsparcia jest ważnym priorytetem, w szczególności w państwach członkowskich o wysokim odsetku biernej zawodowo i niezarejestrowanej młodzieży NEET. W grudniu 2016 r. w Hiszpanii przyjęto dekret królewski z mocą ustawy, na podstawie którego uproszcza się i promuje rejestrację młodych osób poszukujących pracy w krajowym systemie gwarancji dla młodzieży. W czerwcu 2017 r. Portugalia przedstawiła nową krajową strategię docierania do młodzieży NEET i rejestracji tej młodzieży, której celem jest zarejestrowanie co najmniej 30 000 kolejnych osób zaliczających się do młodzieży NEET i powiększenie krajowej sieci partnerów gwarancji dla młodzieży. Rumunia wprowadza nowe działania informacyjne, aby zwiększyć liczbę młodzieży NEET zarejestrowanej w publicznych służbach zatrudnienia o 200 000 osób za pośrednictwem prewencyjnej identyfikacji, kampanii informacyjnej i zwiększającej świadomość, sieci wsparcia oraz zespołów interwencyjnych, w skład których wchodzą pracownicy publicznych służb zatrudnienia, pracownicy socjalni i doradcy w dziedzinie edukacji. Władze bułgarskie 83

rozpoczynają nowe działania informacyjne ukierunkowane na aktywizację i integrację na rynku pracy niezarejestrowanej młodzieży NEET poniżej 29 roku życia. Wyzwaniem w tym kontekście pozostaje poprawa wsparcia osób młodych napotykających liczne przeszkody. Zapoczątkowany we Francji w październiku 2013 r. eksperyment Garantie jeunes rozszerzono w 2017 r. na całą młodzież NEET w wieku 16 25 lat, której groziło wykluczenie społeczne i której dochód był niższy niż dochód minimalny. Zapewnia to zintensyfikowaną drogę do rynku pracy poprzez połączenie intensywnych działań doradczych z doświadczeniem zawodowym. W lipcu 2017 r. na Słowacji rozpoczęto krajowy projekt Ponowny start dla młodych osób poszukujących pracy Tworzenie miejsc pracy dla długotrwale bezrobotnych osób młodych, który ma na celu motywowanie młodych osób poszukujących pracy do znalezienia zatrudnienia poprzez skorzystanie z 30 godzin konsultacji połączonych z zachętą finansową dla tych, którzy znajdą zatrudnienie. Sprawna koordynacja między zatrudnieniem, edukacją i polityką młodzieżową ma kluczowe znaczenie dla lepszego wsparcia przejścia osób młodych od edukacji i bezrobocia do pracy. Powstają nowe partnerstwa. Cypr udoskonali usługi z zakresu poradnictwa zawodowego i usługi edukacyjne dla kształcenia średniego, aby oferować bardziej ukierunkowane usługi poradnictwa i poradnictwa zawodowego osobom młodym w wieku 15 24 lat. Dodatkowo rada młodzieżowa cypryjskich centrów informacji młodzieżowej oferuje specjalistyczne usługi w zakresie nauki i poradnictwa zawodowego studentom oraz młodzieży NEET. Na Litwie w 2016 r. wdrożono ogólnokrajowy pilotażowy program doradztwa indywidualnego, w ramach którego publiczne służby zatrudnienia współpracują z siecią psychologów i instytucji szkolenia akademickiego, aby udzielać lepszego wsparcia młodzieży (oraz długotrwale bezrobotnym i starszym pracownikom). Państwa członkowskie inwestują w przekwalifikowywanie i podnoszenie umiejętności osób młodych w celu poprawy ich szans na zatrudnienie. W ramach krajowego projektu Słowacja inwestuje 30,9 mln EUR we wspieranie szans na zatrudnienie młodych osób poszukujących pracy poprzez przekwalifikowanie, wzmacnianie kompetencji kluczowych lub szkolenie i kształcenie na potrzeby rynku pracy z ich własnej inicjatywy. Od lutego 2017 r. w Hiszpanii przykładem dobrych praktyk jest program szkoleniowy w zakresie umiejętności cyfrowych, który oferuje szkolenie ukierunkowane na branżę cyfrową i nowe modele działalności gospodarczej. W Szwecji oczekuje się, że przyjęty w lipcu 2017 r. środek 84

Wsparcie rozpoczynania nauki (Studiestartsstödet) przyczyni się każdego roku do podjęcia przez około 15 000 20 000 nisko wykwalifikowanych osób o poważnych potrzebach edukacyjnych (w tym nowo przybyłych migrantów o ograniczonym wykształceniu) nauki w ramach kształcenia podstawowego i na poziomie średnim. We wciąż problematycznym kontekście makroekonomicznym duża liczba państw członkowskich wspiera popyt rynku pracy na osoby młode poprzez dotacje na wynagrodzenie i rekrutację. Są one często finansowane przy wsparciu z Europejskiego Funduszu Społecznego i Inicjatywy na rzecz zatrudnienia ludzi młodych. Tego rodzaju programy są zwykle ukierunkowane na osoby młode bardziej oddalone od rynku pracy (np. długotrwale bezrobotne, nisko wykwalifikowane lub nieposiadające żadnego doświadczenia zawodowego), aby uniknąć efektu zdarzenia występującego niezależnie i efektu substytucyjnego. Ponadto intensywny element szkolenia i działania następcze beneficjentów przyczyniają się do maksymalizacji efektów tych programów. Rząd federalny w Belgii ogłosił w lipcu 2017 r. redukcję kosztów zabezpieczenia społecznego ponoszonych przez pracodawców w przypadku rekrutacji osób młodych w wieku 18 21 lat. Na Cyprze w ramach funkcjonującego od listopada 2016 r. programu na rzecz pośrednictwa pracy dla młodych bezrobotnych absolwentów wspierane są 6-miesięczne praktyki zawodowe młodych bezrobotnych absolwentów z ograniczonym doświadczeniem zawodowym w przedsiębiorstwach/organizacjach. 1 na 3 uczestników znajdował zatrudnienie po upływie 4 miesięcy od udziału w programie. W czerwcu 2017 r. Estonia zmieniła program Moja pierwsza praca, rozszerzając wsparcie na osoby młode w wieku 16 29 lat, przez co warunki stały się bardziej elastyczne i powstało więcej możliwości szkolenia. W ramach tego programu pracodawcy otrzymują rekompensatę z tytułu szkoleń zawodowych, której wartość wynosi maksymalnie 2 500 euro. We Włoszech ustawą budżetową z 2017 r. wprowadzono trzy nowe rodzaje redukcji kosztów zabezpieczenia społecznego w przypadku zatrudnienia osób młodych na podstawie umów na czas nieokreślony lub w drodze profesjonalnego przygotowania zawodowego. W Portugalii trwają prace nad połączonym wsparciem na rzecz zatrudniania osoby młodej i starszego pracownika (Contrato-Geracao) w celu zapewnienia wsparcia przedsiębiorstwom, które zatrudniają jednocześnie młodą osobę bezrobotną (lub młodą osobę poszukującą pierwszej pracy) i długotrwale bezrobotną osobę starszą. 85

Państwa członkowskie w dalszym ciągu dostosowywały swoje ustawodawstwo w zakresie praktyk zawodowych do ram jakości staży 64. Te reformy praktyk zawodowych nie tylko pomogły w lepszym przygotowaniu osób młodych do potrzeb rynku pracy oraz opanowaniu istotnych umiejętności, lecz także pomogły zwiększyć zaangażowanie ze strony środowiska biznesu. W czerwcu 2017 r. w Polsce partnerzy społeczni uzgodnili krajowe ramy jakości staży. W lipcu 2017 r. władze rumuńskie przyjęły aktualizację ustawy o przygotowaniu zawodowym i praktykach zawodowych, aby była ona atrakcyjniejsza dla pracodawców (za sprawą zwiększenia zachęt i dostosowania poziomów dotacji z budżetu krajowego do poziomu dotacji z EFS, tym samym lepiej integrując te budżety). Ramka 3. Pełne wykorzystanie Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) i Inicjatywy na rzecz zatrudnienia ludzi młodych Europejski Fundusz Społeczny (EFS), którego budżet na lata 2014 2020 wynosi 86,4 mld EUR, stanowi jeden z kluczowych instrumentów UE służących rozwiązywaniu problemów określonych w zaleceniach dla poszczególnych krajów. Programy operacyjne przyjęte w latach 2014 i 2015 opracowano w sposób zapewniający ich ścisłe powiązanie z zaleceniami dla poszczególnych krajów. Ponadto w rozporządzeniach przewidziano możliwość ponownego programowania w celu dostosowania się do pojawiających się problemów. Kluczowy priorytet polityki EFS na lata 2014 2020 stanowi zatrudnienie osób młodych problem ten rozwiązuje się za pomocą zarówno zasobów własnych EFS (6,3 mld EUR), jak i Inicjatywy na rzecz zatrudnienia ludzi młodych (3,2 mld EUR zasobów Inicjatywy na rzecz zatrudnienia ludzi młodych i środki z EFS w tej samej kwocie 3,2 mld EUR). Inicjatywa na rzecz zatrudnienia ludzi młodych jest skierowana do osób młodych, które nie pracują, nie kształcą się ani nie szkolą (młodzież NEET) w tych regionach UE, w których w 2012 r. stopa bezrobocia młodzieży była najwyższa. Realizacja inicjatywy przebiega zadowalająco. Do końca 2016 r. około 8 mln uczestników odniosło korzyść z projektów wspieranych ze środków europejskich, w szczególności w zakresie pośrednictwa pracy, przygotowania zawodowego, praktyk zawodowych, środków związanych z samozatrudnieniem oraz dalszego kształcenia i szkolenia. 39 % beneficjentów to osoby poniżej 25. roku życia. W większości państw członkowskich Inicjatywa na rzecz zatrudnienia ludzi młodych jest postrzegana jako kluczowe narzędzie służące określeniu zakresu i opracowaniu odpowiednich środków polityki zatrudnienia. W wielu państwach członkowskich w ramach Inicjatywy na rzecz zatrudnienia ludzi młodych finansowana jest zdecydowana większość działań w ramach gwarancji dla młodzieży. 64 Zalecenie Rady z dnia 10 marca 2014 r. w sprawie ram jakości staży, 2014/C 88/01. 86

Zatwierdzone przez Radę i Parlament Europejski zwiększenie budżetu Inicjatywy na rzecz zatrudnienia ludzi młodych na lata 2017 2020 o 1,2 mld EUR powinno pomóc państwom członkowskim w dalszym wspieraniu bezrobotnych i biernych zawodowo osób młodych. EFS również jest narzędziem służącym państwom członkowskim do realizowania europejskiego filaru praw socjalnych. Wspierające filar interwencje w ramach EFS wynoszą łącznie 27,5 mld EUR na rzecz dostępu do rynku pracy i 21,2 mld EUR na rzecz włączenia społecznego. Każdego roku blisko 15 mln obywateli Unii odnosi bezpośrednią korzyść z uczestnictwa w projektach współfinansowanych ze środków EFS. W celu wsparcia zatrudnienia kobiet państwa członkowskie przyjęły zrównoważoną pod względem płci politykę wspierania pracowników w godzeniu ich obowiązków zawodowych z obowiązkami opiekuńczymi. Przyznanie obu rodzicom odpowiednich praw do urlopu i wspieranie lepszego rozdzielenia obowiązków opiekuńczych między kobiety i mężczyzn może umożliwić kobietom szybszy powrót do zatrudnienia i ograniczyć negatywny wpływ ciężaru ich obowiązków opiekuńczych na rozwój ich kariery. W 2017 r. zarówno w Republice Czeskiej, jak i na Cyprze wprowadzono nowe uprawnienie do urlopu ojcowskiego (odpowiednio 1 i 2 tygodnie), natomiast w Portugalii wydłużono okres urlopu z 20 do 25 dni, z których 15 jest obowiązkowych (przedtem było to 10 dni). W 2016 r. Luksemburg przyjął reformę swojego systemu urlopu rodzicielskiego, aby był on bardziej elastyczny i lepiej rekompensowany. Niemcy i Austria wprowadziły niedawno premię finansową w przypadku, gdy oboje rodzice wykorzystają część urlopu rodzicielskiego. W 2017 r. Dania i Włochy wprowadziły środki szczególne, aby objąć nimi rodziców samozatrudnionych. W styczniu 2017 r. Hiszpania wydłużyła prawo do urlopu ojcowskiego (z tytułu narodzin dziecka, jego adopcji lub świadczenia opieki zastępczej nad dzieckiem) z dwóch do czterech tygodni w przypadku zatrudnionych ojców. Chorwacja zwiększyła niedawno maksymalny dodatek na drugą połowę rocznego urlopu macierzyńskiego zarówno dla zatrudnionych, jak i dla bezrobotnych rodziców. Słowacja podwyższyła świadczenia z tytułu macierzyństwa z 70 % do 75 % dziennej podstawy i rozszerzyła listę usług społecznych, uzupełniając ją o placówki opieki nad dziećmi dla dzieci, które nie skończyły trzech lat. W 2016 r. w Niderlandach weszła w życie ustawa o elastycznej organizacji czasu pracy, która umożliwiła pracownikom złożenie wniosku o stałą lub tymczasową zmianę godzin pracy, zmianę w planowaniu godzin pracy i zmianę miejsca pracy. 87

Kobiety są również najczęściej osobami opiekującymi się osobami pozostającymi na utrzymaniu oraz starszymi krewnymi. Wprowadzenie lub wzmocnienie prawa do urlopu opiekuńczego, jak zrobiła to Republika Czeska w lipcu 2017 r., może pomóc kobietom pogodzić ich obowiązki opiekuńcze z obowiązkami zawodowymi. Oprócz urlopów rodzinnych silnie pozytywny wpływ na zatrudnienie kobiet ma elastyczna organizacja pracy. W latach 2016 2017 Belgia, Republika Czeska i Włochy wprowadziły środki sprzyjające większej elastyczności w stosunku do organizacji pracy, natomiast Rumunia rozpoczęła konsultacje publiczne dotyczące wniosku w sprawie telepracy. Co więcej, kilka państw członkowskich poprawiło wsparcie finansowe na rzecz opiekunów. Rząd w Rumunii zatwierdził finansową centralizację kosztów wynagrodzeń osobistych opiekunów osób o wysokim stopniu niepełnosprawności. Na Malcie zreformowano i podwyższono emerytury i dodatki opiekunów. Stawki podwyższono również na Węgrzech i w Republice Czeskiej. Estonia planuje wprowadzenie zmian do ustawy o równouprawnieniu płci, aby powierzyć Inspektoratowi Pracy zadanie dokładniejszego monitorowania równouprawnienia płci w sektorze prywatnym, w tym poprzez gromadzenie danych dotyczących wynagrodzeń podzielonych według płci, oferowanie szkoleń na temat rozwiązania problemu zróżnicowania wynagrodzenia ze względu na płeć i rozpowszechnianie informacji na temat różnicy płac. Poprawa dostępu do usług formalnej opieki nad dziećmi stanowi skuteczny środek do usuwania przeszkód w zatrudnianiu kobiet. Republika Czeska ustanowiła prawo uczęszczania wszystkich dzieci na przedszkolne zajęcia przygotowawcze, wprowadzając obowiązkowy rok edukacji przedszkolnej i tym samym zapewniając miejsca w przedszkolach i wzmacniając wsparcie dla dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych. Ponadto trwa nadzorowany przez EFS projekt mikroprzedszkoli dla dzieci w wieku od 6 miesięcy do 4 lat. Zjednoczone Królestwo realizuje obecnie w pełni ustawę o opiece nad dzieckiem z 2016 r., w której przewidziano dodatkowe 15 godzin bezpłatnej opieki nad dzieckiem dla niektórych pracujących rodziców dzieci w wieku od 3 do 4 lat w Anglii oprócz istniejącego powszechnego prawa do 15 godzin darmowej opieki nad dzieckiem w odniesieniu do tej samej grupy wiekowej. Luksemburg rozpoczął w 2016 r. ambitną reformę mającą na celu ulepszenie dostępu do wczesnej edukacji i opieki oraz jakości tych usług. Na Słowacji planuje się inwestycje w infrastrukturę w celu zwiększenia zdolności w zakresie opieki nad dzieckiem. W kwietniu 2017 r. rząd fiński przedstawił wniosek o rozszerzenie bezpłatnej/taniej opieki nad dzieckiem, aby objęto nią większą grupę rodzin o niskich i 88

średnich dochodach. W 2017 r. niektóre państwa członkowskie wprowadziły również środki na rzecz opracowania usług skierowanych do dzieci z rodzin znajdujących się w niekorzystnej sytuacji (Węgry) i dzieci osób poszukujących pracy (Francja). Niektóre państwa członkowskie rozpoczęły również ukierunkowane działania w celu zachęcenia kobiet do ponownego wejścia na rynek pracy, kiedy ich dziecko wciąż jest jeszcze bardzo małe. Na przykład w czerwcu 2017 r. Bułgaria przyjęła środek, w ramach którego powracającym do zatrudnienia matkom dzieci poniżej 1 roku życia oprócz wynagrodzenia przyznaje się również 50 % zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem. Podobnie w Rumunii w kwietniu 2017 r. zwiększono nakład środków stymulacyjnych do powrotu do zatrudnienia w przypadku rodziców, którzy korzystali z urlopu wychowawczego. Inne państwa członkowskie opracowały programy skierowane do kobiet, które miały długą przerwę w pracy zawodowej. Tak jest w przypadku programu Powroty, na który Zjednoczone Królestwo wiosną 2017 r. przeznaczyło z budżetu 5 mln GBP (około 5,6 mln EUR). Luksemburg uchwalił ustawę mającą na celu wzmocnienie zasady równego wynagrodzenia dla kobiet i mężczyzn oraz poparł kampanie podnoszące świadomość i działania dążące do usunięcia przeszkód w zatrudnianiu kobiet. W celu rozwiązania problemu negatywnych skutków niewystarczającej reprezentacji kobiet na rynku pracy Szwecja ma zamiar przedstawić wniosek w sprawie promowania większego równouprawnienia płci w zakresie emerytur. Rząd estoński zatwierdził projekt ustawy, której celem jest zmiana systemu urlopów rodzicielskich i świadczeń rodzicielskich poprzez wprowadzenie dodatkowego miesiąca dla ojców, wydłużenie okresu, w którym można odebrać świadczenie rodzicielskie, oraz podwyższenie progu dochodu związanego z zatrudnieniem podczas urlopu rodzicielskiego. Na Malcie przysługuje bezpłatna opieka nad dzieckiem, jeżeli oboje rodziców są zatrudnieni lub kształcą się. Szereg państw członkowskich podjęło działania promujące integrację pracowników w starszym wieku na rynku pracy. Niemcy przyjęły ustawę w sprawie ułatwiania pracownikom w starszym wieku przejścia na emeryturę ( Flexi-Rente ), mającą zapewnić większą elastyczność pod względem przechodzenia na emeryturę. Reforma promuje w szczególności połączenie wczesnej emerytury i pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy poprzez zmniejszenie potrąceń składek emerytalnych od wynagrodzeń w przypadku dodatkowego dochodu. Stanowi również zachętę do zatrudniania się osób, które przekroczyły 89

wiek emerytalny, umożliwiając pracownikom nabycie dodatkowych uprawnień emerytalnorentowych i zwalniając pracodawców z obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie od utraty pracy. W lutym 2017 r. Grecja uruchomiła dwa nowe programy dotacji na zatrudnianie osób z grupy wiekowej powyżej 50 lat. Cypr ustanowił program zachęt na rzecz zatrudniania osób bezrobotnych powyżej 50. roku życia, mając na celu zachęcenie pracodawców do zatrudniania osób bezrobotnych powyżej 50. roku życia, które są zainteresowane zatrudnieniem na pełny etat. W Niderlandach w projekcie ustawy opracowanym w ramach planu działania Perspektywa dla osób 50+ przewidziano rekompensatę dla pracodawców (premia za brak ryzyka) w przypadku, gdy pracownicy w starszym wieku (ponad 56 lat) pozostający bez zatrudnienia przez okres dłuższy niż 1 rok i otrzymujący świadczenie dla bezrobotnych zachorują. W Austrii kampania na rzecz zatrudnienia 20 000 ma na celu ułatwienie zatrudnienia osób w starszym wieku i zmniejszenie bezrobocia długotrwałego. Pełne wdrożenie projektu planuje się na styczeń 2018 r. i w perspektywie średnioterminowej powinno ono prowadzić do powstania dodatkowych 20 000 niekomercyjnych miejsc pracy. Ponadto zmiana ustawy o zabezpieczeniu społecznym umożliwia osobom pracującym w wieku emerytalnym podwyższenie emerytury. Środek ten dotyczy głównie kobiet, w przypadku których ryzyko ubóstwa jest większe niż w przypadku mężczyzn. Na Słowenii plan działania Osoby starsze i rynek pracy na Słowenii obejmuje 49 środków, które mają być realizowane w latach 2017 2018, w tym wsparcie dla pracodawców wdrażających programy bezpieczeństwa i higieny pracy, zachęty dla pracodawców do inwestowania w kapitał ludzki i szkolenie pracowników, zachęty dla pracowników do dłuższego pozostania na rynku pracy, zwiększoną aktywizację pracowników w starszym wieku dzięki aktywnej polityce rynku pracy. W odpowiedzi na zwiększoną liczbę osób ubiegających się o azyl państwa członkowskie dostosowują swoją politykę integracji obywateli państw trzecich. Działania skupiają się na doskonaleniu umiejętności językowych i uczestnictwie w rynku pracy. We Francji ustawą o prawach cudzoziemców wprowadzono zindywidualizowaną ścieżkę integracji opierającą się na zindywidualizowanym przyjęciu, odnowionym szkoleniu obywatelskim i zintensyfikowanym szkoleniu językowym. W Finlandii krajowy plan działania w sprawie programu integracji i integracji rządowej ma na celu przyspieszenie dostępu do ścieżek szkolenia i zatrudnienia. Ponadto rozpoczęto próbę przyspieszonego zatrudniania imigrantów, w której zastosowano model obligacji społecznej. Celem projektu jest wypróbowanie nowych 90

modeli zatrudnienia i szkolenia, aby przyspieszyć zatrudnienie imigrantów i w elastyczny sposób połączyć szkolenie z pracą. W Austrii na mocy ustawy o integracji z czerwca 2017 r. uczestnictwo beneficjentów ochrony międzynarodowej w kursach językowych i kursach z zakresu kultury/wartości stało się obowiązkowe i wiąże się z obowiązkiem podpisania deklaracji o integracji. Ponadto wdrożony zostanie obowiązkowy rok integracji na rynku pracy (zarządzany przez publiczne służby zatrudnienia) w odniesieniu do wszystkich uznanych uchodźców i osób ubiegających się o azyl, którym najprawdopodobniej zostanie on przyznany, które są bezrobotne. W Republice Czeskiej w ramach nowego programu integracji państwowej, który wszedł w życie w styczniu 2016 r., beneficjenci ochrony międzynarodowej otrzymują pomoc w dziedzinie zakwaterowania, zatrudnienia, zdrowia i edukacji, w tym w dziedzinie doskonalenia umiejętności językowych. W Niemczech od momentu wprowadzenia nowej ustawy o integracji z 2016 r. udział w zajęciach integracyjnych może stać się obowiązkowy w przypadku osób ubiegających się o azyl, które nie pracują. Niemcy wprowadziły również nowy rodzaj kursu językowego ukierunkowanego na pracę po ukończeniu kursu integracyjnego, skierowanego do uchodźców, którzy już podjęli pracę lub uczestniczą w środkach aktywizacji na rynku pracy lub szkolenia zawodowego. W Danii w ramach porozumienia trójstronnego skupiono się na wczesnej interwencji, ocenie indywidualnych umiejętności i środkach ukierunkowanych na pracę. Osoby ubiegające się o azyl zostają sprawdzone na etapie składania wniosku i przypisane do gminy, która najbardziej odpowiada ich indywidualnym możliwościom podjęcia pracy. Oprócz tego od uchodźców wymaga się uzyskania doświadczenia zawodowego w ciągu jednego miesiąca od przybycia. Wiele środków przyjętych przez państwa członkowskie obejmuje nie tylko niedawno przybyłych uchodźców, ale dotyczy również innych migrantów lub osób pochodzących ze środowisk migracyjnych. Na przykład Finlandia przygotowuje się do skuteczniejszego sposobu identyfikacji umiejętności imigrantów i kierowania ich na odpowiednie szkolenia i ścieżkę zawodową. W Austrii ustawa o uznaniu i ocenie, która weszła w życie w dniu 12 lipca 2016 r., promuje integrację na rynku pracy osób, które uzyskały kwalifikacje za granicą; w ustawie określono również procedury szczególne odnoszące się do osób, którym przyznano azyl lub status osoby potrzebującej ochrony, nieposiadających dokumentacji potwierdzającej ukończenie edukacji bądź szkolenia. Szwecja poczyniła niedawno znaczące wysiłki pod względem zaspokojenia rosnącego zapotrzebowania na ocenę kwalifikacji uzyskanych za granicą, w tym również poprzez zwiększenie finansowania szwedzkiej Rady Szkolnictwa 91

Wyższego instytucji publicznej odpowiedzialnej za uznawanie kwalifikacji uzyskanych za granicą. Szwecja zainwestowała także znaczące fundusze w zwiększenie dostępności programów pomostowych, które umożliwiają migrantom posiadającym uzyskane za granicą świadectwa w zakresie prawa, medycyny, położnictwa, stomatologii, nauczania i produktów leczniczych ukończenie szkolenia wymaganego do uprawiania ich zawodu. Ponadto w ramach reformy programu Praca na nowy start zwiększono dotację dla nowo przybyłych migrantów i uchodźców. Estonia promowała imigrację pracowników sektora ICT, przedsiębiorstw typu start-up i dużych inwestorów, zmieniając wymagania w zakresie ich pobytu stałego. Malta zapewnia kursy dla osób niebędących rodzimymi użytkownikami języka, którzy potrzebują posiąść umiejętność czytania i pisania, co ma na celu zwiększenie szans na zatrudnienie migrantów. Słowenia utworzyła Urząd ds. Wsparcia i Integracji Migrantów, który koordynuje pracę i zadania innych organów krajowych, organizacji pozarządowych i innych organizacji. Główne zadania tego urzędu obejmują zakwaterowanie różnych kategorii migrantów oraz udzielanie im wsparcia. Poza działaniami, których celem jest przede wszystkim integracja nowo przybyłych osób, niektóre państwa członkowskie podjęły starania na rzecz wyeliminowania dyskryminacji. We Francji proklamowaną pod koniec stycznia 2017 r. ustawą o równości i obywatelstwie poprawiono całość systemu ochrony przed dyskryminacją, a szczególnie uznano prawo do nauki języka francuskiego za część szkolenia ustawicznego. W Szwecji w zmienionej ustawie o dyskryminacji, która weszła w życie w styczniu 2017 r., przewiduje się nowe aktywne działania na rzecz niedyskryminacji w dziedzinach zatrudnienia i edukacji, obowiązek corocznego sprawozdania o wysokości wynagrodzeń oraz obowiązek posiadania przez pracodawców wytycznych i procedur w zakresie zapobiegania mobbingowi (w tym molestowaniu seksualnemu) oraz działań odwetowych. Hiszpania utworzyła kilka grup roboczych w celu monitorowania działalności związanej ze zwiększaniem świadomości na temat rasizmu, ksenofobii i innych form nietolerancji wobec różnych grup zawodowych zaangażowanych w walkę przeciwko dyskryminacji (np. policji, sędziów, prokuratorów, innych pracowników administracji itp.). W Estonii organizowano szkolenia uwrażliwiające na dyskryminację dla organów ścigania, sędziów, prokuratorów i specjalistów ds. udzielania wsparcia ofiarom. Na początku 2016 r. Finlandia uruchomiła dwuletnią międzyresortową inicjatywę TRUST Dobre stosunki w Finlandii w celu promowania niedyskryminacji osób ubiegających się o azyl na szczeblu regionalnym i lokalnym. W dziedzinie edukacji 92

Portugalia zapewniła szkołom międzykulturowy zestaw narzędzi, w którym znalazły się materiały edukacyjne online dla nauczycieli. Państwa członkowskie czynnie starają się wspierać integrację osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Rząd federalny w Belgii ustanowił ścieżki mające zachęcać pracowników, którzy nie są już w stanie wykonywać uzgodnionej pracy, do ponownej integracji na rynku pracy w odpowiednich miejscach pracy, a na szczeblu regionalnym wprowadzane są obniżone składki na ubezpieczenie społeczne dla pracodawców zatrudniających osoby z niepełnosprawnościami. Region Stołeczny Brukseli wprowadził zobowiązania kontyngentowe (2,5 %) do zatrudniania osób z niepełnosprawnościami w lokalnych administracjach. Niemcy zmieniły podstawę wysokości dochodów uprawniającą do otrzymywania świadczenia z tytułu niepełnosprawności oraz podwyższyły dotacje do wynagrodzeń otrzymywanych przez pracowników niepełnosprawnych z korzyścią dla 300 000 osób o wysokim stopniu niepełnosprawności w chronionych miejscach pracy. Bułgaria prowadzi prace nad reformą systemu oceny pozostałych zdolności do wykonywania pracy osób z niepełnosprawnościami w wieku produkcyjnym. Estonia przyjęła program na rzecz rynku pracy na lata 2017 2020, w ramach którego proponowane są aktywne instrumenty mające zapobiegać bezrobociu, w szczególności w odniesieniu do osób z problemami zdrowotnymi. Cypr wdrożył subwencjonowanie zatrudnienia osób z grup szczególnie wrażliwych, w tym osób z niepełnosprawnościami i osób cierpiących na choroby przewlekłe. Łotwa zmieniła ustawę o świadczeniu usług społecznych i zapewnianiu pomocy społecznej, aby usprawnić zawodową rehabilitację osobom z niepełnosprawnościami. Węgry realizują projekt EFS dotyczący zwiększenia potencjału organizacji zatrudniających osoby z niepełnosprawnościami w zakresie rehabilitacji. Austria ograniczyła pobieranie rent inwalidzkich i zwiększyła liczbę pracowników w starszym wieku poprzez stopniowe podnoszenie wieku emerytalnego dla osób z niepełnosprawnościami do 60 lat oraz wprowadzenie środków wspierających, takich jak prawo do rehabilitacji zawodowej. W Irlandii międzyresortowa grupa na rzecz opłacalnej pracy zidentyfikowała główne czynniki zniechęcające osoby z niepełnosprawnościami do podejmowania pracy i opublikowała skierowane do rządu zalecenia, na podstawie których przed końcem 2017 r. rząd powinien ogłosić działania i ewentualne ustawodawstwo. Portugalia wprowadziła nowe świadczenia społeczne na rzecz włączenia osób z niepełnosprawnościami, aby zachęcić te osoby do kontynuowania pracy lub do poszukiwania pracy (w chwili obecnej osoby z niepełnosprawnościami nie są uprawnione do otrzymywania 93

renty inwalidzkiej, jeżeli otrzymują wynagrodzenie w jakiejkolwiek formie). Ponadto finansowany przez EFS projekt pilotażowy będzie ukierunkowany na wspieranie niezależnego życia osób z niepełnosprawnościami. 94

3.3. Wytyczna 7: Poprawa funkcjonowania rynków pracy Niniejszy rozdział jest poświęcony wykonaniu wytycznej dotyczącej zatrudnienia nr 7, w której zaleca się państwom członkowskim poprawę funkcjonowania rynku pracy, w tym poprzez zapewnienie zrównoważonego przejścia z bezrobocia do zatrudnienia, zrównoważonej zmiany miejsca pracy oraz poprzez zapobieganie segmentacji rynku pracy. Na początku pokrótce przedstawiono w nim kluczowe wskaźniki wyznaczające problemy w tej dziedzinie, szczególnie pod względem bezrobocia długotrwałego i segmentacji występującej między stałymi a tymczasowymi miejscami pracy. Następnie zwrócono uwagę na odnośną politykę, w szczególności na sposób, w jaki odpowiednie przepisy prawa pracy, dobrze opracowane świadczenia dla bezrobotnych i skuteczne strategie aktywizacji mogą przyczyniać się do lepszego funkcjonowania rynku pracy. Przedstawiono przy tym wyniki analizy porównawczej w zakresie świadczeń dla bezrobotnych i aktywnej polityki rynku pracy, uzgodnione z państwami członkowskimi. W następnej kolejności przedstawiono zakres działań publicznych służb zatrudnienia i zakres działań aktywizujących, które mają decydujące znaczenie dla promowania integracji bezrobotnych na rynku pracy oraz poprawy poziomu dostosowania umiejętności i kwalifikacji zawodowych do potrzeb rynku pracy. Ponadto w sekcji 3.3.2 przedstawiono środki z zakresu polityki wdrożone przez państwa członkowskie w tych obszarach. 3.3.1 Kluczowe wskaźniki Stałe ożywienie na rynku pracy przyczyniło się do zmniejszenia bezrobocia długotrwałego w państwach członkowskich. Nie wszystkie z nich odniosły jednak jednakowe korzyści z poprawy tej sytuacji. Jak przedstawiono na wykresie 28, stopa bezrobocia długotrwałego była w 2016 r. wyższa niż w okresie przed kryzysem (2008 r.) niemal we wszystkich państwach członkowskich, z kilkoma wyraźnymi wyjątkami (np. Szwecja, Republika Czeska, Niemcy, Malta i Węgry). Na przestrzeni ostatnich trzech lat sytuacja w większości państw członkowskich znacząco się poprawiła w państwach takich jak Chorwacja, Hiszpania, Irlandia, Portugalia i Słowacja odnotowano spadek o 3 lub więcej punktów procentowych. W niektórych państwach o stosunkowo wysokiej stopie bezrobocia długotrwałego (tj. wyższej niż średnia dla UE) nie nastąpiła znacząca poprawa, a w 95

niektórych przypadkach sytuacja w tym okresie nawet uległa pogorszeniu (Belgia, Francja, Cypr i Włochy). W 2016 r. problem bezrobocia długotrwałego był wciąż poważny w Grecji i Hiszpanii (odsetek w tych krajach wynosił odpowiednio 17 % i 9,5 %); kolejne pod względem wysokości tego wskaźnika były Włochy, Chorwacja, Portugalia, Słowacja i Cypr (gdzie wskaźnik oscylował w granicach 6 %). Najniższy odsetek odnotowano natomiast w Szwecji, Zjednoczonym Królestwie i Danii (poniżej 1,5 % ludności aktywnej zawodowo). W 10 państwach członkowskich osoby długotrwale bezrobotne stanowią ponad 50 % wszystkich bezrobotnych; odsetek ten osiąga bardzo wysoką wartość w Grecji (72 %) i na Słowacji (60 %). Wykres 28: Bezrobocie długotrwałe jako odsetek ludności aktywnej zawodowo Źródło: Eurostat, BAEL. Segmentacja rynku pracy utrzymuje się na stałym poziomie i w dalszym ciągu zmaga się z nią szereg państw członkowskich. Dualizm między stałymi a niestandardowymi formami zatrudnienia, przy ograniczonych możliwościach przejścia z niestandardowej formy zatrudnienia na zatrudnienie stałe, stanowi zagrożenie dla dobrze funkcjonujących i sprawiedliwych rynków pracy. W porównaniu ze wspólnym sprawozdaniem o zatrudnieniu z 2017 r. sytuacja w tym zakresie pozostaje niemal bez zmian 65 w państwach takich jak Polska, Hiszpania, Chorwacja i Portugalia odsetek umów na czas określony (w grupie 65 Dodatkową szczegółową analizę segmentacji rynków pracy oraz czynników wpływających na segmentację można znaleźć w: część 2, Komisja Europejska (2017 r.), Zmiany na rynku pracy i w zakresie wynagrodzeń w Europie. Roczny przegląd z 2017 r. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2017 r. 96

wiekowej 20 64 lat) wynosi blisko 20 % lub więcej, natomiast w innych dziewięciu państwach jest to 10 15 % (Niderlandy, Słowenia, Cypr, Francja, Szwecja, Finlandia, Dania, Włochy i Niemcy). Polska i Hiszpania wykazują dodatkowo szczególnie niski poziom przechodzenia pracowników na umowy na czas nieokreślony, podobnie jak Francja we Francji jednak obserwuje się stosunkowo niską liczbę umów na czas określony (wciąż jednak wyższą niż średnia dla UE). Można z tego wywnioskować, że umowy na czas określony mogą stanowić pułapkę bez wyjścia, a nie drogę wyjścia w kierunku zatrudnienia stałego. W perspektywie wieloletniej odsetek umów na czas określony zmienił się od wybuchu kryzysu wraz z upływem czasu jedynie nieznacznie (średnia dla UE oscyluje wokół 14 % od 2008 r.), utrzymując się na stabilnym poziomie w większości państw członkowskich. Wzrósł jednak znacznie na Malcie, w Luksemburgu, na Słowacji, na Cyprze, w Danii, Niderlandach i Chorwacji. W Hiszpanii znacznie spadł na początku kryzysu (ze względu na wygaśnięcie umów na czas określony), lecz następnie wzrósł wraz z ożywieniem gospodarczym. Wykres 29: Udział pracowników tymczasowych w liczbie pracowników ogółem w wieku 20 64 lat (2016 r.) i wskaźnik przejścia z zatrudnienia tymczasowego na zatrudnienie na czas nieokreślony (2015 r.). 25 70 20 60 50 15 40 10 30 20 5 10 0 RO LT EE LV BG UK AT MT IE EL LU BE CZ SK HU DE IT UE- 28 DK FI SE FR CY SI NL PT HR ES PL 0 Udział pracowników tymczasowych (%) (lewa oś) Przejście z zatrudnienia tymczasowego na zatrudnienia na czas nieokreślony (prawa oś) Źródło: Eurostat, BAEL i SILC. Państwa, w których odsetek osób pracujących na własny rachunek jest wysoki, mogą być bardziej narażone na segmentację rynków pracy. Może to nastąpić, jeżeli za 97

samozatrudnieniem kryją się stosunki pracy charakteryzujące się ekonomiczną zależnością (tzw. fikcyjne samozatrudnienie) lub jeżeli systemy zabezpieczenia społecznego nie są dostosowane do odpowiedniego uwzględnienia samozatrudnionych. Chociaż stopnia niezależności pracowników samozatrudnionych nie można zmierzyć przy użyciu dostępnych statystyk, część samozatrudnienia bez zatrudniania pracowników (jako udział w zatrudnieniu ogółem) można powiązać z potencjalnie niestabilnymi miejscami pracy, co tym samym sygnalizuje potrzebę dalszej oceny. W 2016 r. na czele rankingu opracowanego w oparciu o ten wskaźnik plasują się Grecja (22,2 %), Rumunia i Włochy (15,4 %), natomiast w Szwecji, Niemczech i Danii odnotowano najniższe wartości (blisko 5 % lub mniej). Przyglądając się dynamice, można zauważyć, że od 2008 r. wraz z upływem czasu udział osób pracujących na własny rachunek znacznie wzrósł w niektórych państwach, zwłaszcza w Niderlandach (o 3,1 punktu procentowego), na Łotwie (o 2,2 punktu procentowego) oraz w Zjednoczonym Królestwie (o 2 punkty procentowe). Natomiast spadł on najbardziej w Portugalii (o 4 punkty procentowe) i w Chorwacji (o 5,1 punktu procentowego). Wykres 30: Osoby samozatrudnione niezatrudniające pracowników jako odsetek liczby pracowników ogółem Źródło: Eurostat, BAEL. 98

Dobrze opracowane systemy świadczeń dla bezrobotnych, cechujące się odpowiednimi poziomami świadczeń oraz szerokim zasięgiem w połączeniu ze skutecznymi strategiami aktywizacji wspierają przechodzenie z powrotem do zatrudnienia i przyczyniają się do wzrostu liczby osób przechodzących z powrotem do zatrudnienia. Analiza porównawcza konkretnych rozwiązań wykorzystanych przy opracowywaniu systemów świadczeń dla bezrobotnych oraz ich wpływu na doprowadzenie do aktywizacji, a także na środki wsparcia może zapewnić rozeznanie w odniesieniu do przynoszonych przez nie rezultatów. Przy dokonywaniu poniższej analizy korzystano z działań w zakresie analizy porównawczej przeprowadzonych w latach 2016 2017 przez Komitet ds. Zatrudnienia z zastosowaniem podejścia przedstawionego w rozdziale 2. We wcześniejszych sekcjach niniejszego sprawozdania zidentyfikowano problemy związane z wysokim bezrobociem (zwłaszcza długoterminowym) w państwach członkowskich, w tej sekcji natomiast skoncentrowano się szczególnie na funkcjonowaniu systemów świadczeń dla bezrobotnych oraz na konkretnych środkach politycznych, korzystając z uzgodnionych wskaźników. W UE średnio około jedna trzecia osób pozostających na bezrobociu przez krótki okres 66 objęta jest świadczeniami dla bezrobotnych. Odsetek ten zmalał nieznacznie w następstwie kryzysu (z 34,4 % w 2008 r. do 32,4 % w 2016 r.), przy czym odnotowano znaczne różnice między państwami. Różnice te uwarunkowane są sposobami opracowywania polityki (uzależnione są zwłaszcza od warunków kwalifikujących, maksymalnego okresu przyznawania świadczenia i pokrywania się z innymi systemami ochrony socjalnej), a także cyklicznymi zmianami. Z jednej strony wskaźnik objęcia podwoił się we Włoszech (z 7,3 % do 15,1 %) i wzrósł również znacznie (o więcej niż 10 punktów procentowych) na Łotwie, w Estonii i w Republice Czeskiej. Z drugiej strony spadł na Węgrzech (o 10 punktów procentowych), w Luksemburgu (o 10 punktów procentowych), na Cyprze (o 9 punktów procentowych) i w Zjednoczonym Królestwie (o 8 punktów procentowych). Znaczne spadki odnotowano również w państwach członkowskich o najniższym wskaźniku objęcia, zwłaszcza w Rumunii, Polsce, na Malcie i w Chorwacji. W każdym z tych czterech państw wskaźnik ten wyniósł w 2016 r. mniej niż 15 %. Natomiast w Finlandii, Belgii, Austrii i Niemczech ponad 50 % osób pozostających na bezrobociu przez krótki okres było objętych świadczeniami, przy czym najwięcej 66 % w ostatnim z tych państw. 66 Osoby, które pozostawały bezrobotne krócej niż przez jeden rok. 99

Wykres 31: Wskaźnik objęcia świadczeniami dla bezrobotnych w przypadku osób pozostających na bezrobociu przez krótki okres Źródło: wyliczenia na podstawie danych z Eurostatu i BAEL. Uwaga: dane w przypadku IE oraz NL niedostępne. We wszystkich państwach członkowskich uzyskanie uprawnienia do świadczeń z tytułu ubezpieczenia od utraty pracy uzależnione jest od ilości wcześniej przepracowanego czasu lub odprowadzonych składek. Bardziej restrykcyjne warunki kwalifikowalności przekładają się na mniejszą liczbę osób bezrobotnych uprawnionych do świadczeń, a tym samym na niższy wskaźnik pokrycia. W celu uzyskania uprawnienia osoby bezrobotne muszą na ogół przepracować minimalną ilość czasu w danym okresie, w związku z tym osoby, które były zatrudniane na krótkie okresy i które posiadają przerwy w zatrudnieniu, korzystają często z mniejszego zakresu świadczeń lub wcale nie są do nich uprawnione. Przyglądając się wykresowi 32, można zauważyć, że liczba tygodni wymaganych do uzyskania dostępu do świadczeń dla bezrobotnych wynosi 20 lub mniej na Malcie (gdzie należy zapłacić co najmniej 50 tygodniowych składek od momentu, w którym dana osoba po raz pierwszy podjęła pracę) we Francji i Włoszech, a ponad 100 na Słowacji, przy czym najczęściej wynosi jeden rok (52 tygodnie). Innym kluczowym parametrem jest stosunek okresu odprowadzania składek do dłuższego okresu rozliczeniowego, przy obliczaniu którego w niektórych 100

państwach istnieje możliwość uwzględniania okresów pozostawania bez zatrudnienia. Najczęściej w państwach członkowskich przybiera on wartość 0,5 (tzn. że beneficjent powinien odprowadzać składki przez co najmniej połowę okresu rozliczeniowego). Krótsze okresy potrzebne do uzyskania uprawnienia zapewniają łatwiejszy dostęp do świadczeń dla bezrobotnych w przypadku pracowników, których okres aktywności zawodowej ulegał częstym przerwom, choć mogą z kolei sprzyjać niepotrzebnej rotacji pracowników (ang. churning). Wykres 32: Długość wymaganego okresu oczekiwania, 2016 r. Źródło: baza danych MISSOC i przepisy krajowe. Czerwone kwadraciki oznaczają stosunek okresu odprowadzania składek do okresu rozliczeniowego. Na Malcie należy zapłacić co najmniej 50 tygodniowych składek od momentu, w którym dana osoba po raz pierwszy podjęła pracę. W Irlandii należy zapłacić co najmniej 104 tygodniowe składki od momentu, w którym dana osoba po raz pierwszy podjęła pracę. Okres pobierania świadczeń dla bezrobotnych jest co do zasady krótszy od okresu odprowadzania składek z pewnymi wyjątkami. Okres świadczenia może być albo stały, albo może rosnąć wraz długością okresu odprowadzania składek. Ponadto po wyczerpaniu praw do świadczeń dla bezrobotnych wiele państw członkowskich UE dysponuje alternatywnymi świadczeniami drugiego filaru. Na wykresie 33 przedstawiono maksymalny okres świadczeń po jednym roku odprowadzania składek. Chociaż w większości państw członkowskich okres ten jest krótszy niż okres odprowadzania składek (połowa tego okresu, tj. 26 tygodni, stanowi najczęstszy wynik), w czterech przypadkach jest on równy okresowi odprowadzania składek (tj. w Francji, Niderlandach, Grecji i Luksemburgu), a w trzech przypadkach jest on dłuższy (71 tygodni w Finlandii, 104 w Danii, nieograniczony w Belgii, 101

choć świadczenia maleją z czasem do najniższego poziomu). Na przeciwległym krańcu tej skali znajdują się państwa, w których świadczenia wypłacane są przez trzy miesiące lub krócej Słowenia, Chorwacja, Malta i Węgry. Wykres 33: Maksymalny okres pobierania świadczeń przy rocznym stażu pracy na dzień 1 stycznia 2017 r. 120 tygodni 100 80 60 40 20 0 HU MT HR SI NL ES BG SK AT PT CZ EE CY DE IT RO LT PL UK IE LV SE FI FR EL LU DK BE Maksymalny okres pobierania świadczeń przy rocznym stażu pracy Źródło: baza danych MISSOC (dane ze stycznia 2017 r.) i przepisy krajowe. Uwaga: w BE okres pobierania świadczeń nie jest ograniczony w czasie. W przypadku państw członkowskich, w których okres ten zależy również od wieku, na wykresie przedstawiono okres dla najniższej grupy wiekowej, odpowiadający najkrótszemu możliwemu okresowi. Okres przedstawiony w odniesieniu do SK (4 miesiące) odnosi się do osób zatrudnionych na podstawie umowy na czas określony (w przeciwnym wypadku jest to 6 miesięcy). W przypadku PL okres ten jest różny w zależności od wysokości stopy bezrobocia w regionie w stosunku do średniej krajowej. Występuje ogromne zróżnicowanie między państwami członkowskimi pod względem poziomu i adekwatności świadczeń dla bezrobotnych. Stopa kompensacji netto stanowi wskazówkę przy ocenie adekwatności funkcji kompensowania dochodu, którą pełnią świadczenia z tytułu ubezpieczenia od utraty pracy. Jej poziom zależy od szeregu czynników, w tym od poziomu wcześniejszego dochodu z pracy, stażu pracy, czasu trwania okresu bezrobocia, wieku, struktury gospodarstwa domowego (w szczególności, jeżeli uwzględnia się wzajemne oddziaływanie z systemem podatkowym i pozostałymi świadczeniami). Analizując przypadek pracownika o niskich zarobkach z krótkim stażem pracy (1 rok), można zauważyć, że wysokości stopy kompensacji netto po jednym miesiącu bezrobocia wahają się 102

od 20 % do 90 % wcześniejszego dochodu z pracy (netto) (wykres 34). Na dolnym końcu krzywej znajdują się państwa członkowskie, w których świadczenie przestaje być wypłacane już po dwóch miesiącach pozostawania na bezrobociu (Węgry) lub w których osoba, która przepracowała jeden rok, nie kwalifikuje się do ubezpieczenia od utraty pracy (Słowacja). W dalszej kolejności plasują się państwa członkowskie wypłacające zryczałtowane świadczenie, którego wysokość nie wiąże się (lub wiąże się jedynie w niewielkim stopniu) z poziomem wcześniej uzyskiwanego dochodu z pracy (Rumunia, Bułgaria, Grecja, Zjednoczone Królestwo, Malta). Porównanie stop kompensacji netto w dwunastym miesiącu okresu bezrobocia wskazuje na istnienie skutku w postaci albo wygaśnięcia świadczenia (osoby takie są objęte zakresem innych programów, takich jak program pomocy dla bezrobotnych lub program pomocy społecznej), albo ewentualnego obniżenia wysokości świadczenia. Wykres 34: Stopa kompensacji netto świadczenia dla bezrobotnych, na poziomie 67 % płacy średniej, w drugim i dwunastym miesiącu bezrobocia (styczeń 2016 r.) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 % HU SK LT RO BG EL UK MT AT PL DE EE FR LV NL FI DK IE HR SE IT PT CZ ES SI LU BE 2. miesiąc 12. miesiąc Źródło: Komisja Europejska na podstawie wzorów podatek-świadczenie opracowanych przez OECD. 103

Wykres 35: Wskaźnik restrykcyjności wymogów poszukiwania pracy i dostępności, 2014 r. 5 4 3 2 1 0 CY HU CZ ES FI AT BG BE EL IT IE LT PL DE FR SK SE RO DK LV UK NL SI LU PT EE HRMT Wymogi dostępności Wymogi poszukiwania pracy Sankcje Źródło: OECD. Państwa członkowskie przyjęły różne strategie w celu zapewnienia aktywizacji beneficjentów świadczeń dla bezrobotnych. Ujmując rzecz bardziej szczegółowo, sprowadza się to do uzależnienia dalszego otrzymywania świadczeń od szeregu warunków dotyczących poszukiwania pracy i dostępności do podjęcia pracy, co ma na celu zapewnienie ciągłego zaangażowania osób otrzymujących świadczenia dla bezrobotnych i niedopuszczenia do tego, aby stali się bierni zawodowo. Na wykresie 35 przedstawiono w sposób zbiorczy wskaźniki odnoszące się do wymogów w zakresie poszukiwania pracy i dostępności stawianych beneficjentom świadczeń dla bezrobotnych, zgodnie z obliczeniami dokonanymi przez OECD 67, w odniesieniu do: i) dostępności do podjęcia pracy również w czasie uczestnictwa w działaniach w ramach aktywnej polityki rynku pracy, a także odpowiednich kryteriów zatrudnienia (tj. w jakich okolicznościach można odrzucić ofertę pracy bez żadnych sankcji); ii) monitorowania działań w zakresie poszukiwania pracy (częstotliwość podejmowania działań w zakresie poszukiwania pracy, konieczność przedstawiania dokumentacji); iii) sankcji (za umyślne pozostawanie na bezrobociu, odrzucanie ofert pracy, brak uczestniczenia w sesjach poradnictwa zawodowego lub działaniach aktywnej polityki 67 Zob.: Venn (2012 r.), Kryteria kwalifikowalności do świadczeń dla bezrobotnych: wskaźniki ilościowe dla OECD i państw UE, Dokumenty robocze OECD dotyczące spraw społecznych, zatrudnienia i migracji, nr 131, wydawnictwo OECD, Paryż; Langenbucher, K. (2015 r.) Jak wymagające są kryteria kwalifikowalności do świadczeń dla bezrobotnych, wskaźniki ilościowe dla OECD i państw członkowskich, dokument roboczy OECD dotyczący spraw społecznych, zatrudnienia i migracji, nr. 166, wydawnictwo OECD, Paryż. 104

rynku pracy) 68. Oszacowane warunki dotyczące poszukiwania pracy i dostępności oraz powiązane sankcje wydają się być najsurowsze na Malcie, w Chorwacji, Estonii, Portugalii, Luksemburgu i w Słowenii, natomiast najmniej restrykcyjne są na Cyprze i na Węgrzech. Względne znaczenie elementów składowych znacznie różni się między państwami. Co ważne, w ramach tego wskaźnika nie dokonuje się pomiaru poziomu egzekwowania. Długi okres pozostawania na bezrobociu zwiększa ryzyko wycofania się osób bez pracy z rynku pracy, co prowadzi do stopniowej utraty umiejętności i szans na zatrudnienie. Aby zapobiec wystąpieniu tej sytuacji, należy na wczesnym etapie docierać do osób bezrobotnych poprzez skuteczne działania w ramach aktywnej polityki rynku pracy, co może pomóc w ich szybkiej integracji (ponownej integracji) z rynkiem pracy. 68 Podstawę wskaźników stanowi suma szeregu elementów, a ocenia się je w skali od 1 (najmniej surowy) do 5 (najsurowszy). 105

Udział w polityce aktywizacji rynku pracy (na 100 osób, które chcą pracować) zmiana Wykres 36: Osoby uczestniczące w działaniach w ramach aktywnej polityki rynku pracy (na 100 osób, które chcą podjąć pracę) i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 10,0 2015 y = 0,1184x - 1,2361 R² = 0,3842 DK 8,0 6,0 HU BE 4,0 CZ PL IE PT ES 2,0 HR LT SE EE NL CY FR RO 0,0 0 5 BG 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 SK DE -2,0 LV SI AT FI -4,0 Udział w polityce aktywizacji rynku pracy (na 100 osób, które chcą pracować) Źródło: Eurostat, baza danych dotyczących polityki rynku pracy i BAEL. Okres: wartości w 2015 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2014 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. Brak dostępnych danych dotyczących EL, IT, MT, UK. LU wykluczono ze względu na problemy podczas weryfikacji danych. Uczestnictwo w działaniach w ramach aktywnej polityki rynku pracy przybiera wyraźnie różną strukturę w różnych państwach członkowskich. Z jednej strony, w dużej grupie państw członkowskich (Bułgaria, Rumunia, Łotwa, Estonia, Chorwacja, Słowenia i Cypr) wskaźnik uczestnictwa na 100 osób, które chcą pracować (tj. albo osób bezrobotnych, albo dostępnych do podjęcia pracy, lecz nie poszukujących jej w sposób czynny), wyniósł w 2015 r. mniej niż 10 %, wykazując w ostatnich latach jedynie umiarkowaną poprawę lub nawet pogorszenie. Te państwa członkowskie, z wyjątkiem Cypru, oznaczono jako sytuacje krytyczne. Z drugiej strony, w innej sporej grupie państw odnotowano wskaźnik uczestnictwa znacznie przekraczający średnią, przy czym we wszystkich przypadkach wyższy niż 40 %, a dotyczy to: Francji, Węgier, Szwecji, Belgii i Danii (państwa osiągające 106

najlepsze wyniki ). W przypadku tych państw wskaźnik uczestnictwa w ostatnich latach wzrósł (w różnym stopniu). Zmiany te wpisują się w obraz powiększających się rozbieżności między państwami, na co wskazuje rosnąco ukształtowana linia regresji, która ilustruje związek między zmianami w skali roku a poziomami. W każdym wypadku wskaźnik ten należy interpretować z ostrożnością, ponieważ odzwierciedla on jedynie miarę uczestnictwa w polityce rynku pracy (a nie skuteczność tej polityki), a w przypadku szeregu państw wiąże się on z problemami dotyczącymi wiarygodności statystycznej, które wynikają z procesu gromadzenia danych. W perspektywie wieloletniej dane dotyczące większości państw członkowskich pokazują spadek wartości wskaźnika w czasie kryzysu (zwłaszcza ze względu na cykliczny wzrost bezrobocia po 2008 r.), po którym nastąpiła poprawa wraz z ożywieniem gospodarczym. W większości przypadków rejestracja w publicznych służbach zatrudnienia stanowi warunek wstępny uczestnictwa w programach realizowanych w ramach aktywnej polityki rynku pracy. Zarejestrowany bezrobotny może uzyskać dostęp do usług profilowania, poradnictwa i usług zindywidualizowanych, w tym wsparcia w poszukiwaniu pracy oraz odesłania do konkretnej aktywizacji lub skierowania do programów szkoleniowych. Jak wskazano we wspólnym sprawozdaniu o zatrudnieniu z 2017 r., między państwami członkowskimi utrzymują się jednak duże rozbieżności w odniesieniu do wysokości wskaźnika rejestracji. Różnice te są uwarunkowane szeregiem czynników, takich jak zdolność publicznych służb zatrudnienia, jakość oferowanych usług, obowiązki i mechanizmy sankcjonujące związane ze świadczeniami dla bezrobotnych oraz inne programy pomocy związane z dochodem. Niezależnie od wymogów formalnej rejestracji publiczne służby zatrudnienia stanowią najważniejsze narzędzia służące do poszukiwania pracy. Z zebranych informacji wynika, że również w tym przypadku występuje duże zróżnicowanie. W państwach członkowskich takich jak Republika Czeska, Słowacja, Litwa, Austria i Niemcy odsetek osób bezrobotnych, które oświadczają, że korzystają z usług publicznych służb zatrudnienia w celu znalezienia pracy, wynosi blisko 80 %. Natomiast w przypadku Rumunii, Włoch i Hiszpanii można zauważyć, że odsetek ten wynosi 30 % lub mniej. Ponadto może to odzwierciedlać różnicę w jakości oferowanych usług, zwłaszcza w odniesieniu do dopasowania stanowiska pracy do pracodawcy. Średnio od początku kryzysu mniej osób bezrobotnych korzysta w Europie z 107

usług świadczonych przez publiczne służby zatrudnienia. Natomiast coraz więcej osób korzysta z prywatnych agencji zatrudnienia oraz z alternatywnych metod poszukiwania pracy, takich jak przesyłanie dokumentów rekrutacyjnych bezpośrednio do pracodawcy lub publikowanie ogłoszeń /odpowiadanie na ogłoszenia (w tym za pośrednictwem internetu) (nie przedstawiono tego na wykresie). Można jednak zaobserwować odwrotną tendencję w kilku państwach członkowskich, w których poziom korzystania z usług publicznych służb zatrudnienia faktycznie wzrósł w ostatnich latach, dotyczy to zwłaszcza Łotwy, Cypru, Estonii, Grecji, Słowenii i Litwy. Wykres 37: Odsetek osób bezrobotnych, które korzystają z usług publicznych służb zatrudnienia przy poszukiwaniu pracy Źródło: Eurostat, BAEL. 3.3.2 Rozwiązania polityczne Kontynuowane są reformy w dziedzinie prawa pracy, które mają na celu wsparcie dynamicznych rynków pracy oraz ograniczenie segmentacji. Niedawno przyjęte środki lub środki, których przyjęcie w tym obszarze jest planowane, często ukierunkowane są na ograniczenie segmentacji rynków pracy i promowanie zatrudniania na umowy na czas nieokreślony, zwłaszcza poprzez wprowadzanie bardziej rygorystycznych przepisów w odniesieniu do pracowników zatrudnionych na czas określony oraz na nietypowe umowy o pracę oraz zwiększanie elastyczności, jeżeli chodzi o zatrudnianie i zwalnianie pracowników 108

zatrudnionych na czas nieokreślony. W celu zachęcenia do rekrutowania nowych pracowników Belgia ogłosiła na przykład, że wprowadzi bardziej progresywne okresy wypowiedzenia w trakcie pierwszych sześciu miesięcy pracy, skracając okres wypowiedzenia do jednego tygodnia w trakcie pierwszych 3 miesięcy i wydłużając go do 5 tygodni od szóstego miesiąca (środek federalny). Republika Czeska zaostrzyła przepisy regulujące agencje pracy tymczasowej, wprowadzając bardziej rygorystyczne kryteria, których spełnienie jest niezbędne do utworzenia agencji, oraz wyższe kary w razie naruszenia obowiązków. Grecja zastąpiła system zezwoleń administracyjnych ex ante obowiązujący w przypadku zwolnień grupowych (w ramach którego ministrowi właściwemu ds. pracy przysługiwało prawo veta) procedurą notyfikacyjną, co ma na celu zagwarantowanie poszanowania wymogów w zakresie informowania pracowników i konsultowania się z nimi. We Francji stopniowo chodzi w życie ustawa z dnia 9 sierpnia 2016 r. 69, w której określono warunki zwolnień indywidualnych z przyczyn ekonomicznych oraz wprowadzono większą dowolność w określaniu warunków pracy na poziomie przedsiębiorstwa, przy czym większość przewidzianych w niej środków zaczęła obowiązywać w styczniu 2017 r. We wrześniu 2017 r. rząd przyjął kolejną szeroko zakrojoną reformę, wprowadzając zwłaszcza obowiązkowe progi i pułapy w odniesieniu do odszkodowań za zwolnienia noszące znamiona nadużycia, zwiększając jednocześnie wysokość odprawy w przypadku zwolnień z przyczyn ekonomicznych. Co więcej, wprowadzono możliwość przeprowadzenia procedury wspólnie uzgodnionego zwolnienia grupowego (fr. rupture conventionnelle collective) oraz uproszczono jeszcze porozumienia w sprawie warunków pracy. W czerwcu 2017 r. na Litwie przeprowadzono szeroko zakrojoną reformę kodeksu pracy, w ramach której poruszono szereg zagadnień związanych z przepisami prawa w zakresie ochrony zatrudnienia: wyraźnie określono możliwe powody rozwiązania stosunku pracy, skrócono okres wypowiedzenia i wprowadzono nowe zasady określania odprawy (normą są teraz dwa miesiące), skrócono maksymalny czas trwania umowy na czas określony z pięciu do dwóch lat (przewidziano wyjątki) i wprowadzono elastyczne godziny pracy. Wprowadzono również szereg niestandardowych umów, w tym umowę o pracę za pośrednictwem agencji pracy tymczasowej oraz umowę na realizację projektu, których wpływ na segmentację rynków pracy wymagać będzie monitorowania. Ustawodawstwo było przedmiotem obszernych dyskusji z partnerami społecznymi. Polska również planuje zastąpienie obecnego kodeksu 69 Znana również jako ustawa El Khomri. Szczegółowy opis ustawy przedstawiono w sprawozdaniu o zatrudnieniu z 2017 r. 109

pracy, który jest bardzo złożony, był wiele razy zmieniany i nie odpowiada w pełni obecnemu modelowi gospodarki w Polsce (kodeks pochodzi z 1974 r.), co ma na celu promowanie częstszego zatrudniania na umowy na czas nieokreślony. Partnerzy społeczni są faktycznie zaangażowani w opracowywanie jego projektu. W Austrii uchylono szczególny przepis, zgodnie z którym pracowników powyżej 50 roku życia nie można zwolnić po przepracowaniu przez nich 2 lat w danym przedsiębiorstwie. Ma to na celu podniesienie poziomu zatrudniania starszych pracowników dzięki usunięciu tej przeszkody. Szereg państw członkowskich podjęło działania na rzecz promowania sprawnego rozwiązywania sporów zbiorowych. Ma to na celu poprawę przewidywalności wyników oraz ograniczenie powiązanych kosztów ponoszonych zarówno przez pracodawców, jak i przez pracowników. W szczególności Estonia przyjęła akt ustawodawczy regulujący działalność indywidualnych Komisji ds. Sporów Zbiorowych (ustanowionych w 1996 r.). Ten nowy akt prawny ma na celu wzmocnienie pozycji tych komisji dzięki zwiększeniu elastyczności ich pracy, umożliwieniu prowadzenia procedur pisemnych, w tym zatwierdzania rozwiązań kompromisowych w celu rozwiązywania sporów zbiorowych. We Francji przyjęto środki o charakterze stopniowym w celu zreformowania zasad mających zastosowanie do sporów w sprawie zwolnień indywidualnych (fr. prud'hommes) w celu wzmocnienia dialogu i przyśpieszenia procedur, także poprzez ograniczenie niepewności co do odszkodowań przyznawanych pracownikom w przypadku niezgodnego z prawem zwolnienia. W listopadzie 2016 r. za pomocą dwóch zarządzeń wprowadzono wartości odniesienia oparte na stażu pracy, zaś we wrześniu 2017 r. wprowadzono nowe obowiązkowe pułapy i progi, co upraszcza rozwiązywanie sporów na etapie pojednawczym i tym samym przyspiesza procedury. Poprawa warunków pracy samozatrudnionych pracowników, zapewnienie im korzystania z odpowiednich praw socjalnych oraz zapobieganie nadmiernemu wykorzystywaniu niestandardowych form zatrudnienia należą do priorytetów szeregu państw członkowskich. W Danii zmieniono przepisy regulujące urlop z tytułu urodzenia się dziecka dla samozatrudnionych właścicieli przedsiębiorstw, aby mogli pracować w swoich przedsiębiorstwach w wymiarze godzin stanowiącym 25 % normalnego wymiaru godzin pracy i jednocześnie otrzymywać świadczenia z tytułu urodzenia się dziecka w wysokości 75 %, tym samym kontynuując prowadzenie swojej działalności gospodarczej. W maju 110

2017 r. przyjęto we Włoszech ustawę o samozatrudnieniu poza przedsiębiorstwem i inteligentnej organizacji pracy, rozszerzając środki służące do ochrony osób samozatrudnionych, zwłaszcza w odniesieniu do urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego, choroby, świadczeń dla bezrobotnych oraz do odliczania od podstawy opodatkowania dochodu z pracy wydatków związanych ze szkoleniem zawodowym. We Francji ustawą z dnia 9 sierpnia 2016 r. wprowadzono z dniem 1 stycznia 2018 r. zasadę obciążania platform współpracy należnościami socjalnymi na rzecz niezależnych pracowników wykorzystujących je jako pośrednika. Platformy będą uczestniczyć w pokrywaniu ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i finansować wkład w szkolenie zawodowe, natomiast pracownicy będą korzystać z pełni praw do wyrażania sprzeciwu, zakładania związków zawodowych i członkostwa w nich. Na Łotwie kierowców taksówek i osoby pracujące w przedsiębiorstwach typu start-up otrzymujących dotacje państwowe uznaje się obecnie za pracowników i w związku z tym korzystają oni ze wzmocnionych praw socjalnych i obowiązują ich bardziej rygorystyczne wymogi związane ze składkami na ubezpieczenie społeczne. W Portugalii zmieniono procesowe prawo pracy, rozszerzając zakres szczególnego powództwa o uznanie istnienia fikcyjnego samozatrudnienia (pt. falsos recibos verdes) na inne kategorie, takie jak fikcyjne praktyki zawodowe, fikcyjny wolontariat i inne rodzaje pracy nierejestrowanej. W Hiszpanii latem 2017 r. przyjęto reformę ustawy w sprawie pracowników autonomicznych, w ramach której wprowadzono nowe środki ukierunkowane na poprawę sytuacji osób samozatrudnionych (na przykład dzięki ograniczeniu ponoszonych przez nie kosztów zabezpieczenia społecznego, kompatybilności płatności składek emerytalnych z rozwijaniem działalności freelancera i promowaniu dostępu do możliwości szkoleniowych). W Słowenii przyjęto środki, które mają zapobiec świadczeniu pracy na podstawie umów cywilnoprawnych w przypadkach, w których należy zawrzeć zwykłą umowę o pracę, zwłaszcza poprzez zwiększenie uprawnień inspektoratów oraz zaostrzenie związanych z tym sankcji. Ponadto zaproponowano, aby przenieść ciężar dowodu na pracodawcę w przypadku sporu dotyczącego przyczyn zawarcia umowy krótkoterminowej i wprowadzić wyższe grzywny za naruszenie wymogów (w tym również w odniesieniu do pracowników). Finlandia opracowała wniosek ustawodawczy, który ma na celu ograniczenie wykorzystywania umów zerogodzinowych do sytuacji, w których pracodawca może uzasadnić zróżnicowanie popytu na pracę. 111

W niektórych państwach członkowskich ograniczenie wysokiego wskaźnika pracowników tymczasowych zatrudnionych w sektorze publicznym mogłoby przyczynić się do eliminacji ogólnej segmentacji rynków pracy. W Hiszpanii w następstwie zalecenia wydanego przez grupę ekspertów ad hoc podjęto środki w tym obszarze. W szczególności w kwietniu 2017 r. osiągnięto porozumienie z partnerami społecznymi w sprawie rozpisania konkursów w ramach rekrutacji na 250 000 stałych stanowisk w sektorze publicznym przez okres trzech lat. Również w Portugalii ogłoszono zamiar wprowadzenia podobnych środków. Na Cyprze przyjęto w 2016 r. nową ustawę w sprawie umów na czas określony, w której ustanawiono ograniczenia w zakresie czasu trwania tych umów (zasadą jest, że nie wolno ich zawierać na okres dłuższy niż 12 miesięcy, jednak umowa jest odnawialna) i określono przypadki, w których administracje mogą stosować umowy na czas określony. Jednocześnie wiele państw członkowskich podejmuje środki na rzecz zwiększenia wewnętrznej elastyczności, zwłaszcza poprzez zwiększenie możliwości dostosowywania godzin i warunków pracy. W Belgii przyjęto w marcu 2017 r. ustawę dotyczącą elastycznej pracy, mając na celu ułatwienie wprowadzania rozwiązań elastycznych zarówno dla pracodawców, jak i dla pracowników, a także ułatwienie godzenia życia prywatnego i zawodowego. Określono, że obecnie czas pracy można ustalać co roku, złagodzono zasady w odniesieniu do godzin nadliczbowych, uproszczono formalności związane z pracą w niepełnym wymiarze czasu pracy, a także stworzono ramy prawne dla sporadycznej telepracy. Ponadto partnerzy społeczni mają obecnie możliwość wprowadzania dalszych dostosowań czasu pracy na poziomie sektorowym. W Republice Czeskiej wprowadzono zmiany do kodeksu pracy w celu zwiększenia elastyczności czasu pracy, zwłaszcza poprzez wprowadzenie większej elastyczności programu pracy / prawa do urlopu, zmianę przepisów dotyczących telepracy oraz rozszerzenie narzędzi do godzenia pracy z życiem osobistym, takich jak praca z domu. W kontekście wspomnianych powyżej reform kodeksu pracy na Litwie wprowadzono możliwość korzystania z elastycznego programu pracy i telepracy. W Rumunii Ministerstwo Pracy opublikowało do celów konsultacji wniosek w sprawie telepracy, którego celem jest zwiększenie elastyczności warunków pracy i wprowadzenie regulacji dotyczących wcześniej niestosowanych form zatrudnienia. Konsultacje pozostaną otwarte do końca lipca. Finlandia opracowała wniosek ustawodawczy mający na celu uszczegółowienie przepisów regulujących czas pracy w odniesieniu do ruchomego czasu 112

pracy i banku przepracowanych godzin oraz zwiększenie dozwolonej liczby godzin nadliczbowych. W Włoszech wspomniana powyżej ustawa o samozatrudnieniu poza przedsiębiorstwem i inteligentnej organizacji pracy ma na celu promowanie elastyczniejszego organizowania pracy za wynagrodzeniem w celu zwiększenia wydajności i ułatwienia zachowania równowagi między życiem zawodowym a prywatnym (np. dzięki uregulowaniu możliwości pracy poza siedzibą firmy z wykorzystaniem narzędzi IT przy zachowaniu prawa do otrzymywania takiego samego wynagrodzenia jak pracownicy świadczący pracę w siedzibie firmy i wykonujący zadania tego samego rodzaju). Niektóre państwa członkowskie wzmacniają kompetencje inspekcji pracy i podejmują dodatkowe środki, aby wyeliminować pracę nierejestrowaną. W Grecji na przykład wdrożono na okres trzyletni (lata 2017 2019) plan działania na rzecz wyeliminowania pracy nierejestrowanej, przewidziano w nim szeroką gamę środków, w tym m.in. przegląd grzywien, nowe zasady przeprowadzania analiz ryzyka na potrzeby ukierunkowanych inspekcji, zmodernizowany sposób planowania inspekcji i szkolenia inspektorów oraz kampanie na rzecz podniesienia świadomości publicznej. Na Cyprze przedłożono niedawno parlamentowi do przyjęcia zmiany w prawie ubezpieczeń społecznych, w tym podniesienie kwot grzywien i wprowadzenie składania oświadczenia o rozpoczęciu zatrudnienia drogą elektroniczną. Ponadto przeprowadzony zostanie przegląd systemu inspekcji pracy. W Portugalii również wzmacnia się kompetencje inspekcji pracy, zwłaszcza poprzez rekrutowanie dodatkowego personelu i wzmacnianie procedur w celu zapewnienia lepszej koordynacji i wymiany danych między organami inspekcji pracy, organami podatkowymi i służbami ds. zabezpieczeń społecznych. W Rumunii zmieniono przepisy regulujące pracę nierejestrowaną, rozszerzono zakres definicji pracy nierejestrowanej i wprowadzono więcej środków służących do ujawniania zamaskowanego zatrudnienia. Publiczne służby zatrudnienia dalej zwiększają wysiłki podejmowane na rzecz reformy instytucjonalnej i poprawy wyników. Wysiłki te są ponadto wspomagane metodą uczenia się opartego na analizie porównawczej 70 wprowadzoną w 2015 r. przez europejską sieć 70 Pierwszy dwuletni cykl uczenia się opartego na analizie porównawczej, którego podstawą jest samoocena każdej publicznej służby zatrudnienia, a także ocena partnerska i ocena eksperta, zakończono w 2016 r. Każda publiczna służba zatrudnienia otrzymała zindywidualizowane zalecenia dotyczące sposobu poprawienia zdolności organizacyjnej i usprawnienia świadczenia usług. Na ich podstawie publiczne służby zatrudnienia 113

publicznych służb zatrudnienia. Niedawno przeprowadzone reformy znajdują odzwierciedlenie w malejącej liczbie osób poszukujących pracy i rosnącej liczbie wolnych miejsc pracy zgłaszanych publicznym służbom zatrudnienia (zmiany te są również w pewnym stopniu powiązane z poprawą warunków makroekonomicznych). Jak wykazano w sekcji 3.3.1, gdy spadają stopy bezrobocia, większość publicznych służb zatrudnienia odnotowuje spadek liczby zarejestrowanych klientów poszukujących pracy. Poprawa warunków na rynku pracy nie doprowadziła jednak ani do adekwatnego obniżenia wydatków publicznych służb zatrudnienia, ani do znacznego zmniejszenia zasobów ludzkich. Jednocześnie więcej publicznych służb zatrudnienia wydaje się korzystać z usług wyspecjalizowanych doradców do pracy z konkretnymi podgrupami osób poszukujących pracy (osoby młode, długotrwale bezrobotni, pracownicy w starszym wieku). Cypr przygotowuje się obecnie do dodatkowej rekrutacji doradców działających w ramach publicznych służb zatrudnienia, aby skuteczniej i bardziej efektywnie wdrażać gwarancje dla młodzieży oraz zalecenie dotyczące długotrwale bezrobotnych. Publiczne służby zatrudnienia inwestują również w działania służące podniesieniu poziomu świadczonych usług. W Grecji w ramach projektu przekształcenia greckich publicznych służb zatrudnienia przyjęto nową metodykę opracowywania profili osób poszukujących pracy, a ponadto planuje się wprowadzenie w niedalekiej przyszłości systemu zarządzania wynikami. Publiczne służby zatrudnienia nadal intensyfikują współpracę z pracodawcami opartą na głębszym zrozumieniu rynku pracy, pakiecie usług bardziej ukierunkowanym na popyt na pracę oraz dobrej jakości wsparciu dla pracodawców. Nawet jeżeli strategie kompleksowego zaangażowania pracodawców wciąż należą do rzadkości, opracowano różne podejścia do segmentacji pracodawców i organizacji usług na rzecz pracodawców. W przypadku większości publicznych służb zatrudnienia koordynacja usług na rzecz pracodawców jest scentralizowana, a ponadto świadczą one usługi na rzecz pracodawców na szczeblu regionalnym i lokalnym. Segmentacji pracodawców dokonywać można według różnych kategorii, na przykład ze względu na sektor, rozmiar, znaczenie regionalne/krajowe, przy czym wyróżnić można również tych, których uznaje się za potrzebujących większej uruchomiły procesy zmian, z których przekazywały do sieci sprawozdania po upływie roku od dokonania oceny. Ponadto wyniki oceny wykorzystuje się w do opracowywania i ukierunkowywania programu wzajemnego uczenia się realizowanego przez sieć. W 2017 r. rozpoczęto drugi cykl uczenia się opartego na analizie porównawczej. W ramach tego cyklu nacisk zostanie położony na sposób, w jaki publiczne służby zatrudnienia wdrażają procesy zmian i zarządzają nimi. 114

pomocy, takich jak przedsiębiorstwa typu start-up lub przedsiębiorstwa, które zmagają się z trudnościami. Ponadto niektóre publiczne służby zatrudnienia zawierają porozumienia o współpracy z konkretnymi pracodawcami. Świadczenie lepszych usług na rzecz pracodawców wymaga również wiedzy na temat potrzeb w zakresie wyspecjalizowanych zasobów ludzkich, ponieważ wymogi w zakresie kompetencji osób doradzających pracodawcom różnią się od tych stawianych tradycyjnym doradcom działającym w ramach publicznych służb zatrudnienia. Wymaga to nowych strategii szkolenia personelu. Poziom wsparcia zapewnianego długotrwale bezrobotnym wciąż znacznie różni się między poszczególnymi państwami członkowskimi. W niektórych państwach członkowskich, takich jak Finlandia, Dania i Austria, pomoc udzielana długotrwale bezrobotnym bazuje na wieloletnim doświadczeniu, a partnerzy społeczni są ściśle zaangażowani. W przypadku większości pozostałych państw członkowskich wciąż jednak daleko jest do wprowadzenia bardziej zintegrowanych rodzajów usług w postaci pojedynczych punktów kontaktowych oraz bardziej zindywidualizowanych usług, przy czym zaangażowanie pracodawców jest również stosunkowo niewielkie. W 2017 r. zarówno we Włoszech, jak i na Cyprze rozpoczęto jednak gruntowne reformy założeń polityki, praktyk i infrastruktury w celu poprawienia poziomu wsparcia udzielanego długotrwale bezrobotnym. Stosuje się różne rodzaje zachęt i dotacji w celu promowania rekrutacji i aktywizacji długotrwale bezrobotnych. Od 2017 r. w Belgii (Flandrii) i Bułgarii wprowadza się ukierunkowane dopłaty do zatrudniania. W Szwecji dokonano oceny poziomów dofinansowania zatrudnienia, aby zwiększyć skuteczność systemu. W celu aktywizacji długotrwale bezrobotnych w Belgii (region Brukseli) przyjęto program zwany Activa générique, tj. program, w ramach którego oferuje się świadczenie dla długotrwale bezrobotnych, natomiast na Słowacji podobny program jest wprowadzany na zasadzie pilotażu. W Danii wprowadzono zachęty do podejmowania pracy tymczasowej dla długotrwale bezrobotnych, której podstawą jest wolna od podatku premia za zatrudnienie. W Rumunii objęto dofinansowaniem zatrudnienia również długotrwale bezrobotnych. Wprowadza się innego rodzaju zachęty do aktywizacji za pośrednictwem środków wspierających wewnętrzną mobilność geograficzną. Przykładowo w Rumunii oferuje się nowe dotacje dla tych, którzy podjęli nową pracę w miejscu oddalonym o 50 km od ich miejsca zamieszkania. W Bułgarii zapewnione zostaną środki finansowe na opiekę nad 115

dziećmi, na najem mieszkania i na opłaty za internet dla bezrobotnych osób, które rozpoczynają pracę w odległości powyżej 50 km od miejsca zamieszkania (programem objęte ma być nawet 400 osób bezrobotnych). W Republice Czeskiej urząd pracy wspiera mobilność regionalną osób poszukujących pracy, które są zarejestrowane od ponad 5 miesięcy, i pokrywa koszty dojazdów i przeprowadzki do nowego miejsca pracy poza regionem, w którym dotychczas zamieszkiwała osoba poszukująca pracy. W Finlandii również planuje się usprawnienie współpracy między regionami i organami, co ma na celu ułatwienie przepływu pracowników na obszary charakteryzujące się wysokim wzrostem gospodarczym. Coraz większą wagę przywiązuje się do świadczenia bardziej zindywidualizowanych usług. W Hiszpanii rozpoczęto szeroko zakrojony program (hiszp. Programa de Acción Conjunta para la Mejora de la Atención de Personas Parados de Larga Duración) służący wzmocnieniu zdolności publicznych służb zatrudnienia do świadczenia zindywidualizowanego wsparcia długotrwale bezrobotnym. W Portugalii zmieniono przepisy prawne w celu zapewnienia bardziej zindywidualizowanych usług, a ponadto trwają prace nad punktami kompleksowej obsługi w zakresie zatrudnienia (port. Balcão Único do Emprego), skupiającymi usługi świadczone przez publiczne służby zatrudnienia i usługi społeczne (zakończenie prac przewidywane jest na początek 2018 r.) W Niderlandach znacznie zwiększono budżet, aby umożliwić udzielanie bardziej zindywidualizowanego wsparcia w poszukiwaniu pracy, natomiast w Finlandii przeznaczono dodatkowe środki finansowe na zwiększenie częstotliwości udzielania wsparcia. Natomiast w Belgii (Walonia) oferowane są bardziej zindywidualizowane usługi za pośrednictwem nowo wprowadzonej umowy integracji zawodowej, we Włoszech testowane są kupony dla bezrobotnych, które można wykorzystać w celu uzyskania lepiej dopasowanego i intensywniejszego wsparcia w poszukiwaniu pracy. Ponadto, aby oferować bardziej zintegrowane usługi za pośrednictwem pojedynczych punktów kontaktowych, w Bułgarii w 2017 r. stworzono 8 nowych centrów, zwiększając tym samym ich całkowitą liczbę do 73. Programy szkoleniowe ukierunkowane na osoby bezrobotne zyskały na znaczeniu. W 2017 r. w Chorwacji rozpoczęto organizowanie szkoleń skierowanych do blisko 10 000 osób bezrobotnych, przy czym szczególnie skoncentrowano się na długotrwale bezrobotnych, a we Francji przedłużono powszechny plan szkoleń dla bezrobotnych do 2017 r. i przewidziano dodatkowe 200 000 miejsc (oprócz 500 000 dodanych w 2016 r.). Nowy plan inwestycyjny o 116

wartości 14 mld EUR ma na celu sfinansowanie w latach 2018 2020 szkoleń dla 1 mln osób o niskich kwalifikacjach, które poszukują pracy, oraz dla 1 mln osób wcześnie kończących naukę. Litwa i Węgry zmodernizowały swoją aktywną politykę rynku pracy w celu ograniczenia wykorzystywania prac publicznych na rzecz uczenia się opartego na pracy i praktyki. W Grecji zaś uruchomiono program szkoleń i certyfikacji dla 23 000 bezrobotnych w sektorach, które posiadają potencjał wzrostu gospodarczego, i uwzględniono opcjonalny element szkoleniowy w ramach nowej generacji programu prac publicznych. Wzmocnienie aktywizacji świadczeniobiorców stanowi priorytet w szeregu państw członkowskich. Dotyczy to zarówno świadczeń dla bezrobotnych, jak i świadczeń z pomocy społecznej, takich jak świadczenia przyznawane w ramach systemów dochodów minimalnych. W Finlandii przeprowadzono istotną reformę systemu świadczeń dla bezrobotnych w celu przyśpieszenia reintegracji zawodowej tych osób. Od 2017 r. udział w aktywnej polityce rynku pracy stanowi warunek otrzymywania świadczeń dla bezrobotnych, a osoby poszukujące pracy muszą się liczyć z surowszymi warunkami w przypadku odrzucenia ofert pracy. Ponadto podstawowe (niezwiązane z dochodem z pracy) świadczenia dla bezrobotnych można wykorzystać jako subsydiowanie mobilności i wynagrodzeń w celu aktywizacji osób poszukujących pracy. Istnieją również plany, aby od 2018 r. wprowadzić kolejne sankcje finansowe wobec osób poszukujących pracy, którym nie mogą wykazać, że poszukują pracy lub biorą udział w działaniach aktywizujących. W Belgii od września 2016 r. każdy nowy beneficjent dochodu umożliwiającego włączenie społeczne jest zobowiązany podpisać z ośrodkiem opieki społecznej indywidualny projekt integracji społecznej (np. program bodziec do włączenia w Walonii). W projekcie określa się prawa i obowiązki każdej ze stron, co ma na celu stymulację trwałej integracji zawodowej. Na Cyprze w 2016 r. rozpoczęto wdrażanie działań aktywizujących ukierunkowanych na beneficjentów minimalnego dochodu gwarantowanego (np. szkolenia i rozwój, udział w programach świadczeń publicznych), które będzie nadal kontynuowane w 2017 r. W Słowenii przygotowano wniosek aktu prawnego (który powinien zostać przyjęty przez parlament), w którym wprowadza się obowiązek poinformowania przez zwolnionego pracownika agencji pośrednictwa pracy już w trakcie okresu wypowiedzenia (z pewnymi wyjątkami), co ma na celu uniknięcie obniżenia świadczeń dla bezrobotnych w trakcie trzech pierwszych miesięcy bezrobocia. 117

Ostatnio przeprowadzone reformy w dziedzinie systemów świadczeń dla bezrobotnych były ukierunkowane na racjonalizację tych systemów i nadanie im zrównoważonego charakteru, i często na wprowadzenie surowszych warunków kwalifikujących lub ograniczenie poziomów świadczeń. Niektóre państwa członkowskie podejmują (lub planują podjąć) jednak również działania zmierzające do podniesienia wysokości świadczeń lub wydłużenia okresu ich przyznawania. W kontekście wspomnianych powyżej reform w Finlandii skrócono okres przyznawania świadczeń dla bezrobotnych związanych z dochodem z pracy z 500 do 400 dni (lub z 400 do 300 dni w przypadku zatrudnienia trwającego krócej niż 3 lata) z wyłączeniem długotrwale bezrobotnych osób w starszym wieku. We Francji w maju 2017 r. przyjęto na okres 3-letni w porozumieniu z partnerami społecznymi nową Konwencję w sprawie świadczeń dla bezrobotnych (lata 2017 2020), której celem jest wyeliminowanie braków systemu i ograniczenie zachęt do zatrudniania na bardzo krótkoterminowe umowy (zwłaszcza za pomocą nowej metody obliczania wartości uprawnień, ograniczenia stronniczości występującej przy obliczaniu, która sprzyja umowom krótkoterminowym). Planuje się przeprowadzenie dalszej reformy mającej na celu przyznanie dostępu pracownikom niezależnym i zwiększenie kontroli poszukiwania pracy. Na Łotwie wydłużono minimalny okres odprowadzania składek, który jest konieczny do zakwalifikowania się do świadczeń, z 9 miesięcy (z 12) do 12 miesięcy (z 16). Na Litwie w nowej wersji ustawy w sprawie ubezpieczeń społecznych na wypadek bezrobocia (stanowiącej część pakietu wraz z kodeksem pracy) rozszerzono zakres świadczeń dla bezrobotnych i ich adekwatność, zwłaszcza poprzez wydłużenie okresu ich wypłacania z 6 do 9 miesięcy (niezależnie od stażu). W Danii przyjęta w 2015 r. kompleksowa reforma weszła w życie w 2017 r. Wśród innych środków przewidziano w niej uproszczenie systemu, dalszą jego cyfryzację oraz wyższe świadczenia dla niedawnych absolwentów posiadających dzieci. Głównym elementem tej reformy jest możliwość wydłużenia okresu przyznawania świadczeń dla bezrobotnych z dwóch do trzech lat w przypadku podejmowania prac krótkoterminowych. Prawidłowe funkcjonowanie dialogu społecznego ma zasadnicze znaczenie dla promowania społecznej gospodarki rynkowej, która równoważy wyniki gospodarcze ze sprawiedliwością społeczną. Dialog ten odgrywa kluczową rolę we wzmacnianiu praw socjalnych i zwiększeniu trwałego wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu, jak podkreślono w europejskim filarze praw socjalnych. Wysłuchanie rad 118

partnerów społecznych i włączanie ich w dyskusje nad reformą na wczesnym etapie może znacznie ułatwić jej wdrażanie na późniejszych etapach. Stopień zaangażowania partnerów społecznych i ich wpływ na opracowywanie i wdrażanie odpowiednich reform różni się znacząco w poszczególnych państwach UE. Wynika to w znacznym stopniu z różnorodności praktyk w zakresie dialogu społecznego i ram instytucjonalnych w różnych państwach członkowskich oraz z różnych możliwości partnerów społecznych i stopnia ich zaangażowania. Chociaż nie istnieje obecnie żaden jednolity krajowy system dialogu społecznego, który służy za wzorzec odniesienia, należy stymulować skuteczne i prawidłowe funkcjonowanie dialogu społecznego w celu promowania opieki społecznej w UE. Można to osiągnąć jedynie dzięki promowaniu zdolności partnerów społecznych, poszanowaniu ich niezależności i wzmacnianiu ich roli w opracowywaniu i wdrażaniu reform i polityki oraz dzięki aktywnemu uczestnictwu partnerów społecznych na wszystkich etapach kształtowania polityki i jej wdrażania. Pozytywne przykłady zaangażowania partnerów społecznych w opracowanie polityki i jej wdrażanie można znaleźć w całym niniejszym sprawozdaniu, zwłaszcza w rozdziale 3.1 (dotyczącym systemów ustalania wynagrodzeń), rozdziale 3.2 (dotyczącym systemów szkolenia zawodowego) i rozdziale 3.3 (reformy prawa pracy). 119

3.4 Działania na rzecz włączenia społecznego, zwalczania ubóstwa i promowania równych szans Niniejsza sekcja poświęcona jest wykonaniu wytycznej dotyczącej zatrudnienia nr 8, w której państwom członkowskim zaleca się zmodernizowanie systemów zabezpieczenia społecznego w celu zwalczania ubóstwa i wykluczenia społecznego. Na początku przedstawiono sytuację społeczną w państwach członkowskich na podstawie najważniejszych wskaźników, w tym dochodu netto, ubóstwa i włączenia społecznego oraz dostępu do opieki zdrowotnej. W sekcji 3.4.2 zaprezentowane zostały działania państw członkowskich w ramach polityki w obszarze systemów zabezpieczenia społecznego, w tym zasiłków dla bezrobotnych, polityki mieszkaniowej, opieki nad dziećmi, opieki długoterminowej, ochrony zdrowia, emerytur i włączania osób niepełnosprawnych. 3.4.1. Kluczowe wskaźniki W 2015 r. dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę 71 wzrosły w zdecydowanej większości państw członkowskich. W szeregu państw członkowskich ich poziom wciąż nie powrócił do stanu sprzed kryzysu: jest to w szczególności widoczne w Grecji i na Cyprze ( sytuacje krytyczne ), gdzie dochód do dyspozycji na osobę był odpowiednio o 32 % i o 23 % niższy w 2015 r. niż w 2008 r., a dalszej kolejności we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Słowenii i w mniejszym stopniu w Austrii. We wszystkich tych państwach stopa wzrostu w 2015 r. nie nadążała za średnią dla UE lub nawet była ujemna. Natomiast w szeregu państw Europy Środkowo-Wschodniej dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę były wyższe w 2015 r. niż w 2008 r. (w Rumunii o 32,9 %; w Polsce o 17,0 %; w Bułgarii o 12,0 %; na Litwie o 7,0 %). We wszystkich tych państwach (a także w Estonii i na Łotwie) poziom dochodów netto na osobę wciąż wzrastał szybciej niż średnia dla UE, odzwierciedlając zachodzący proces konwergencji z resztą UE. W szczególności Rumunię i Polskę oznaczono jako państwa osiągające najlepsze wyniki. 71 Dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych mierzy się za pomocą realnego dochodu nieskorygowanego (tj. bez uwzględniania rzeczowych transferów socjalnych). Brak dostępnych danych w przypadku HR, LU, MT. Na dzień 31 października 2017 r. dane z 2016 r. były dostępne jedynie dla 18 państw członkowskich. 120

Rzeczywiste dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę (2008 r. = 100) zmiana Wykres38: Rzeczywiste dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę, wskaźnik za 2008 r. = 100 i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 8,0 2015 y = 0,121x - 9,9258 R² = 0,4799 RO 6,0 LV 4,0 2,0 ES SI PT FI IT NL FR BE 0,0 CY 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 125 130 135 AT IE CZ UK HU EE SK LT DE DK BG SE PL -2,0 EL -4,0 Rzeczywiste dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych na osobę (2008 r. = 100) Źródło: Eurostat, rachunki narodowe [nasq_10_nf_tr and namq_10_gdp], obliczenia DG EMPL. Okres: wartości w 2015 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2014 r. Uwaga: Osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. W dniu 31 października 2017 r. dane za 2016 r. były dostępne tylko w przypadku 18 państw członkowskich. Średnio nierówności dochodowe zaczęły się zmniejszać, jednak wzrost, który miał miejsce po kryzysie, nie uległ odwróceniu w niektórych państwach członkowskich. W 2016 r. w przypadku UE postrzeganej jako całość 20 % najzamożniejszych gospodarstw domowych uzyskiwało dochody, które były 5,1 raza wyższe niż dochody 20 % najuboższych gospodarstw domowych (wykres 39). Za średnimi wartościami kryją się jednak znaczne różnice między poszczególnymi państwami wskaźniki wynoszące 6,5 lub więcej odnotowano w Bułgarii, na Litwie, w Grecji i w Hiszpanii ( sytuacje krytyczne ) oraz w Rumunii ( wyniki słabe, lecz poprawiające się ), co jest wartością niemal dwukrotnie wyższą 121

niż wartości odnotowane w Republice Czeskiej, na Słowacji, w Finlandii i Słowenii ( najlepsze wyniki ). Nierówności najbardziej nasiliły się w Bułgarii i Luksemburgu, natomiast najbardziej znaczące spadki odnotowano w Rumunii, Estonii i na Litwie. W 2016 r. we wszystkich państwach członkowskich pojawił się umiarkowanie zbieżny wzorzec nierówności dochodowych, przy czym prawdopodobieństwo wystąpienia szybszych spadków było większe, średnio, w państwach o wyższych poziomach nierówności. W dłuższej perspektywie czasowej wskaźnik zróżnicowania kwintylowego utrzymuje się na znacznie wyższym poziomie niż w 2009 r. 72 w ponad jednej trzeciej państw członkowskich. Dotyczy to w szczególności Bułgarii, Grecji, Włoch, Węgier, Luksemburga, Rumunii, Hiszpanii, Litwy i Estonii. Na Łotwie (gdzie wciąż utrzymuje się wysoki poziom nierówności) i w Danii zaobserwowano jednak znaczne spadki. 72 W niniejszym rozdziale do obliczenia wartości wskaźników, których podstawę stanowią europejskie badanie dochodów i warunków życia (EU-SILC), jako rok referencyjny dla okresu przed kryzysem przyjęto 2009 r., ponieważ obejmuje on dochody z 2008 r. 122

Wskaźnik zróżnicowania kwintylowego (S80/S20) zmiana Wykres39: Wskaźnik zróżnicowania kwintylowego i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 1,0 2016 y = -0,0498x + 0,2025 R² = 0,0306 BG LU 0,5 IT SE SK NL AT EL HU 0,0 FI BE FR 3,0 3,5 SI 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 DK CZ MT PL UK DE HR PT CY LV ES LT -0,5 EE -1,0 RO -1,5 Wskaźnik zróżnicowania kwintylowego (S80/S20) Źródło: Eurostat, SILC. Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: Osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. W 2016 r. odsetek osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym 73 zmalał w większości państw członkowskich. Między poszczególnymi państwami członkowskimi występują jednak znaczne różnice w liczbie ludności zagrożonej ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (wykres 40). W Bułgarii, Rumunii i Grecji ( sytuacje krytyczne ) ponad jedną trzecią ludności uznaną za zagrożoną, a w 2016 r. w Rumunii doszło do wyraźnego wzrostu tej liczby. Odsetek ten był również znacznie wyższy od średniej dla UE we Włoszech, Hiszpanii, Chorwacji, na Litwie, Łotwie i Cyprze. W 2016 r. dalszy wzrost odnotowano we Włoszech i na Litwie; natomiast na Łotwie doszło do największego spadku (o około 2,5 73 W celu zapoznania się z definicją wskaźnika AROPE i jego elementów składowych zob. rozdział 1.2. 123

Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (w %) zmiana punktu procentowego). Po drugiej stronie tej skali znajduje się Republika Czeska, Finlandia, Dania i Niderlandy ( najlepsze wyniki ), gdzie odsetek ludności zagrożonej ubóstwem lub wykluczeniem społecznym jest najniższy i wynosi mniej niż 17 %. Wśród państw, w których poziom zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym jest niski, znaczny wzrost odnotowano w Luksemburgu. W dłuższej perspektywie czasowej wyraźny spadek, w porównaniu z 2009 r., zaobserwowano na Łotwie, w Polsce, Bułgarii i Rumunii, natomiast w Grecji, Włoszech, Hiszpanii i na Cyprze poziom zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym jest zauważanie wyższy. Wykres40: Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (AROPE) i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 2,0 2016 y = 0,0137x - 0,8337 R² = 0,0091 1,5 RO LU IT 1,0 LT 0,5 FR NL EE 0,0 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 FI AT SK EL DE SE BE -0,5-1,0 CZ DK SI UK ES HR CY BG -1,5 PL PT -2,0 HU -2,5 MT LV -3,0 Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (w %) Źródło: Eurostat, SILC. Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: Osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. Po odnotowanym w poprzednich latach wzroście liczba ludności UE zagrożonej ubóstwem dochodowym ustabilizowała się w 2015 r. i 2016 r. Na szczeblu państw 124

CZ FI DK NL AT SK FR SE SI DE LU MT BE PL UK UE-28 EE PT HU CY ES HR LV IT LT EL RO BG IE CZ FI DK NL AT SK FR SE SI DE LU MT BE PL UK UE-28 EE PT HU CY ES HR LV IT LT EL RO BG IE CZ FI DK NL AT SK FR SE SI DE LU MT BE PL UK UE-28 EE PT HU CY ES HR LV IT LT EL RO BG IE członkowskich wartość wskaźnika spadła lub utrzymała się na stabilnym poziomie w 17 państwach członkowskich (wykres 41). Wśród pozostałych państw największy wzrost (o około 1 punkt procentowy lub więcej) zaobserwowano w Luksemburgu, Niderlandach (w obu państwach zagrożenie ubóstwem wciąż jest stosunkowo niskie), we Włoszech i Bułgarii. Na podstawie poziomów można stwierdzić, że państwami członkowskimi o najwyższej liczbie ludności zagrożonej są Rumunia, Bułgaria i Hiszpania (22 % lub więcej). Natomiast w Republice Czeskiej, Finlandii i Danii odnotowano najniższe wartości wskaźnika (poniżej 12 %). W porównaniu z 2009 r. w 2016 r. zagrożenie ubóstwem dochodowym utrzymywało się na wciąż wysokim poziomie w 21 państwach członkowskich, a niskie poziomy odnotowano jedynie na Łotwie, w Finlandii, Zjednoczonym Królestwie, Danii i Austrii. W 2016 r. w Chorwacji poziom zagrożenia ubóstwem dochodowym również był niższy w porównaniu z sytuacją z 2010 r. Wykres41: Wskaźniki pomocnicze odnoszące się do osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym 30 25 20 15 10 5 0 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem 50 40 Wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej 30 20 10 0 25 20 15 Osoby mieszkające w gospodarstwach domowych o bardzo małej intensywności pracy (% ludności w wieku od 0 do 59 lat) 10 5 0 2016 2009 2015 125

Uwaga: Wskaźniki są sklasyfikowane według wskaźnika AROPE w 2016 r. Dane za 2016 r. dotyczące IE nie są dostępne. W przypadku 2009 r. wykorzystano wartości dotyczące 27 państw członkowskich UE (brak dostępnych danych dotyczących HR). W 2016 r. poziom pogłębionej deprywacji materialnej spadał czwarty rok z rzędu, świadcząc o poprawiającym się poziomie życia w większości państw członkowskich. Sytuacja poprawiła się lub pozostała stabilna w przypadku wszystkich państw członkowskich, z wyjątkiem czterech (Rumunii, Włoch, Estonii i Grecji). Blisko jedna trzecia ludności Bułgarii i ponad jedna piąta ludności Rumunii i Grecji w dalszym ciągu dotknięta jest pogłębioną deprywacją materialną Z kolei odsetek ten nie przekroczył 3 % w sześciu państwach (Szwecji, Luksemburgu, Finlandii, Niderlandach, Danii i Austrii). W porównaniu z sytuacją sprzed kryzysu, ze zmian, które zaszły od 2009 r. w zakresie pogłębionej deprywacji materialnej, wynika, że do 2016 r. sytuacja poprawiła się w 17 państwach członkowskich. Wskaźnik ten jednak wzrósł w Grecji o 11,4 punktu procentowego, a na Cyprze i we Włoszech o ponad 4 punkty procentowe. Ożywienie sytuacji na rynku pracy spowodowało również zmniejszenie lub ustabilizowanie liczby osób mieszkających w gospodarstwach domowych osób quasibezrobotnych w większości państw członkowskich. W 2016 r. odsetek osób mieszkających w gospodarstwach domowych o małej intensywności pracy spadł lub utrzymał się na stabilnym poziomie w 19 państwach członkowskich. Największy spadek (o 1 punkt procentowy lub więcej) odnotowano na Malcie, w Portugalii, Chorwacji, Danii i na Węgrzech. Wskaźnik osób mieszkających w gospodarstwach domowych osób (quasi)- bezrobotnych utrzymuje się na szczególnie wysokim poziomie 74 w Grecji (17,2 %), Hiszpanii (14,9 %), Belgii (14,6 %) i Chorwacji (13,0 %); z wyjątkiem Belgii również stopa bezrobocia w tych państwach członkowskich przewyższa średnią. Dla porównania dane dotyczące Estonii, Polski, Słowacji i Luksemburga wskazują najniższe stopy bezrobocia w UE. W perspektywie długoterminowej większość państw członkowskich osiągnie wyższe wartości niż w roku 2009, co pokazuje, że nie nastąpiło całkowite odwrócenie skutków kryzysu. Niemcy, Polska, Malta, Węgry i Zjednoczone Królestwo stanowią tu istotne wyjątki. 74 Ponadto Irlandia zgłosiła duży udział osób mieszkających w gospodarstwach domowych o małej intensywności pracy (19,2 %) w 2015 r. 126

Zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym utrzymuje się na szczególnie wysokim poziomie wśród dzieci. W 2016 r. odnotowano spadek odsetka zagrożonych dzieci (w wieku 0 17 lat) do 26,4 % z 27,1 % w 2015 r. Odsetek ten jest znacznie wyższy niż w przypadku osób w wieku produkcyjnym (wśród osób w wieku 18 64 lat wyniósł 24,2 % w 2016 r. w porównaniu z 24,7 % w 2015 r.) Zagrożenie ubóstwem w przypadku dzieci jest szczególnie wysokie w Rumunii (49,2 %), Bułgarii (45,6 %) i Grecji (37,5 %), natomiast najniższe poziomy poniżej 15 %, odnotowano w Finlandii i Danii. W przeciwieństwie do sytuacji dzieci zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym wśród osób starszych (65+) utrzymuje się na niskim poziomie, choć w 2016 r. nastąpił wzrost (z 17,3 % w roku poprzednim do 18,3 %). Zasadniczo grupa ta była stosunkowo dobrze chroniona przed negatywnymi skutkami kryzysu (wskaźnik ten utrzymuje się znacznie poniżej poziomu z 2009 r., który wynosił 21,8 %). Ponownie odnotowuje się znaczne różnice między poszczególnymi państwami członkowskimi, przy czym wskaźnik zagrożenia wśród osób starszych waha się między 9,2 % (w Danii) a 45,9 % (w Bułgarii). Na poziomie UE zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym jest znacznie wyższe wśród osób niepełnosprawnych. Względna różnica wzrosła z 9,4 punktu procentowego w 2015 r. do 10,1 punktu procentowego w 2016 r. (29,9 % w stosunku do 19,8 %). Największe różnice odnotowano na Litwie (20,9 punktu procentowego), Łotwie (20,8 punktu procentowego) i w Estonii (20,4 punktu procentowego). Natomiast prawie żadnej różnicy nie odnotowano w Grecji, a kolejne 4 państwa odnotowały różnicę nieprzekraczającą 6 punktów procentowych (Francja, Hiszpania, Rumunia i Słowacja). Stopień niepełnosprawności (wysoki w stosunku do umiarkowanego) powoduje znaczny wzrost zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym 75. Ramka 4. Analiza porównawcza dochodu minimalnego Z inicjatywy Komisji Komitet Ochrony Socjalnej rozpoczął analizę porównawczą minimalnych dochodów, koncentrując się na niepracującej, zdolnej do pracy ludności w wieku produkcyjnym, która nie kwalifikuje się do otrzymania świadczeń z zabezpieczeń 75 Z danych EU-SILC za 2015 r. wynika, że w UE zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym było 36,1 % osób o wysokim stopniu niepełnosprawności (w wieku co najmniej 16 lat) (w porównaniu z 27,4 % osób niepełnosprawnych w umiarkowanym stopniu). Na przestrzeni ostatnich lat sytuacja nie uległa większym zmianom. W Bułgarii wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym wśród osób o wysokim stopniu niepełnosprawności był najwyższy (59,9 %), w dalszej kolejności plasuje się Łotwa (53,3 %) i Litwa (51,3 %). 127

społecznych lub której uprawnienie do otrzymywania takich świadczeń wygasło. Przyjęto podejście trzyetapowe przedstawione w ramce 1. Pierwszy etap polega na określeniu kluczowych wskaźników wyniku, którymi są: wskaźnik głębokości ubóstwa (w odniesieniu do mediany), wskaźnik deprywacji materialnej i społecznej oraz wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród ludności mieszkającej w gospodarstwach domowych osób (quasi-)bezrobotnych. Wyniki odzwierciedlają wpływ transferów socjalnych (bez emerytur) na poziom ubóstwa, utrzymujący się wskaźnik zagrożenia ubóstwem i wskaźnik korzystania ze świadczeń społecznych (bez emerytur) wśród osób zagrożonych ubóstwem, mieszkających w gospodarstwach domowych osób (quasi- )bezrobotnych. Takie wskaźniki wyników i efektywności wiążą się ze środkami politycznymi (i powiązanymi, uzgodnionymi ogólnymi zasadami) w zakresie: 1) adekwatności świadczeń, 2) kryteriów kwalifikowalności zapewniających możliwość korzystania ze świadczeń i 3) elementów aktywizacji zachęcających do podjęcia zatrudnienia. W odniesieniu do adekwatności świadczeń związanych z dochodem minimalnym określono wskaźnik dotyczący środków polityki o podwójnym charakterze: wskaźnik ten dotyczy zarówno dochodu osoby korzystającej ze świadczeń związanych z dochodem minimalnym jako udziału progu zagrożenia ubóstwem (w perspektywie trzech lat) oraz jako udziału dochodu nisko uposażonych (w drugim przypadku wskazuje się również wpływ świadczeń związanych z dochodem minimalnym na aktywizację). Przedmiotowe wskaźniki dotyczące środków polityki ściśle wiążą się ze wskaźnikami wyników i efektywności, a w szczególności ze wskaźnikiem głębokości ubóstwa (w odniesieniu do mediany) i z deprywacją materialną i społeczną. Wskaźnik adekwatności związany z progiem zagrożenia ubóstwem zasadniczo mieści się w przedziale około 50 80 %, przy czym wskaźnik związany z dochodem nisko uposażonych mieści się w granicach 40 70 % (wykres 42). Rozpatrując te ramy, należy uwzględniać specyfikę sytuacji krajowej, w tym komplementarność różnych obszarów polityki (na przykład świadczenia rzeczowe i inne świadczenia, podatki, usługi socjalne i administrację publiczną, wymiar terytorialny, elementy istniejących systemów służące aktywizacji oraz rolę partnerów społecznych). Ponadto dalszych prac wymagają kwestie kwalifikowalności i aktywizacji. Należy również zbadać możliwości dalszego uwzględnienia wpływu świadczeń rzeczowych, ponieważ nadal nie określono odpowiednich wskaźników w tym zakresie. 128

Odniesienie do dochodu nisko uposażonych (50% średniego wynagrodzenia) Wykres42. Dochód netto osób uzyskujących dochód minimalny jako % granicy ubóstwa (w perspektywie trzech lat) i jako odsetek dochodu nisko uposażonych (2014 r.) 100% 80% 60% 40% HU LT PT PL SK SI EE ESHR LV LU DK AT MT CZ FR FI DE SE BE UK EU IE NL 20% BG RO EL, IT 0% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% Odniesienie do granicy ubóstwa (trzyletnia średnia ruchoma) Uwaga: dochód odnosi się do jednoosobowych gospodarstw domowych; średnia nieważona UE dla objętych państw (z wyłączeniem Cypru); granica ubóstwa odnosi się do koncepcji zagrożenia ubóstwem, a ustalono ją jako 60 % krajowej mediany ekwiwalentnego dochodu netto (przy czym rokiem referencyjnym jest referencyjny rok finansowy, niepoddany badaniom przez EU-SILC rok 2015). Osoba nisko uposażona oznacza osobę otrzymującą 50 % średniego wynagrodzenia. Źródło: Wskaźniki korzyści podatkowych opracowane przez OECD oraz dane EU-SILC Eurostatu. Przyjęto założenie, że koszty mieszkaniowe wynoszą 11,3 % średniego wynagrodzenia (oszacowano na podstawie danych EU-SILC). Pomimo ogólnej poprawy sytuacji gospodarstw domowych pod względem dochodów w wielu państwach członkowskich postępowało pogłębienie ubóstwa wśród ludności w wieku produkcyjnym. Na przestrzeni ostatnich lat w 28 państwach członkowskich UE odnotowano wzrost wskaźnika głębokości ubóstwa (w odniesieniu do mediany) 76, który wyniósł 24,8 % w 2015 r. i ustabilizował się w 2016 r. Wskaźnik waha się od niemal 15 % (na Malcie, we Francji, w Niderlandach i na Cyprze) do 30 % lub więcej (w Bułgarii, Grecji, Hiszpanii i Rumunii). Państwa członkowskie osiągające wyższe wskaźniki zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym często odnotowują również większą lukę ubóstwa. Nie doszło do odwrócenie tendencji zwyżkowej w zakresie ubóstwa pracujących, chociaż ostatnie zmiany w dużym stopniu różniły się w poszczególnych państwach członkowskich. W UE odnotowano znaczne różnice pod względem wskaźnika zagrożenia ubóstwem wśród pracujących: najniższe wartości odnotowano w Finlandii (3,1 %) i 76 Wskaźnik głębokości ubóstwa (w odniesieniu do mediany) oblicza się jako różnicę między medianą ekwiwalentnego całkowitego dochodu netto osób żyjących poniżej progu zagrożenia ubóstwem i wartością tego progu, wyrażoną jako procentowa wartość progu zagrożenia ubóstwem (wartość graniczna: 60 % mediany ekwiwalentnego dochodu). 129

Republice Czeskiej (3,8 %), natomiast najwyższe w Hiszpanii (13,1 %), Grecji (14 %) i Rumunii (18,6 %). Zróżnicowanie to odzwierciedla różne cechy rynków pracy, w tym różnice pod względem liczby pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy lub pracowników tymczasowych, różne poziomy płac oraz różną intensywność pracy w gospodarstwach domowych (co odzwierciedla ogólne warunki na rynku pracy). Znaczny wzrost tego wskaźnika odnotowano w Bułgarii (o 3,8 punktu procentowego), we Francji, w Niderlandach i w Austrii (o 0,5 punktu procentowego). Z drugiej strony największe spadki odnotowano na Litwie (o 1,5 punktu procentowego), Łotwie (o 0,9 punktu procentowego) i Cyprze (o 0,8 punktu procentowego). W większości państw UE osoby zarabiające na życie w ramach nietypowych form zatrudnienia lub w ramach samozatrudnienia są narażone na znacznie wyższe zagrożenie ubóstwem. W 2015 r. zagrożenie ubóstwem wśród osób samozatrudnionych w UE było trzykrotnie wyższe niż wśród pracowników najemnych, a na Słowacji, w Finlandii i Rumunii nawet sześciokrotnie wyższe. W 2016 r. w UE średnio około 16 % pracowników tymczasowych i pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy dotknęło ubóstwo dochodowe, przy czym wskaźnik ten w przypadku pracowników zatrudnionych na podstawie umowy na czas nieokreślony wynosił jedynie 6 %. Osoby samozatrudnione i pracownicy korzystający z nietypowych form zatrudnienia doświadczają większej niepewności gospodarczej, biorąc pod uwagę ograniczony dostęp do ochrony socjalnej 77. W dziesięciu państwach osoby samozatrudnione nie mają dostępu do ochrony z tytułu bezrobocia, w ośmiu do obowiązkowej ochrony z tytułu choroby, a w trzynastu do ochrony w razie wypadku przy pracy i urazów związanych z wykonywaną pracą. Oznacza to, że ponad połowa osób samozatrudnionych nie ma potencjalnego dostępu do świadczeń dla bezrobotnych, a ponad jedna trzecia do świadczeń z tytułu choroby. Pracownicy korzystający z nietypowych form zatrudnienia zazwyczaj mają taki sam ustawowy dostęp do większości systemów świadczeń społecznych jak pracownicy zatrudnieni na podstawie umów standardowych, chociaż często nie dotyczy to pewnych kategorii pracowników (np. pracowników dorywczych i sezonowych, osób wykonujących pracę na wezwanie i osób zatrudnionych na podstawie umów tymczasowych, umów cywilnoprawnych lub umów zero godzinowych). Ponadto ze względu na przerywane okresy składkowe lub 77 Temat ten częściowo omówiono także w sekcji 3.3. 130

niewystarczającą liczbę godzin pracy pracownikom korzystającym z nietypowych form zatrudnienia często trudno jest spełnić warunki kwalifikowalności do otrzymywania świadczeń w ramach systemów ubezpieczeniowych 78. W rezultacie ponad jedna trzecia pracowników tymczasowych potencjalnie nie ma dostępu do świadczeń dla bezrobotnych. Pomimo istotnych zmian na rynku pracy systemy zabezpieczenia społecznego nadal w dużej mierze opierają się na pojęciu standardowego zatrudnienia, oznaczającym długoterminowe zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu w ramach stosunku pracy łączącego pracownika z jednym pracodawcą. Pojawienie się nowych form pracy może stanowić dalsze wyzwania dla systemów zabezpieczenia społecznego. W znacznej większości państw członkowskich począwszy od roku 2008 następowała poprawa pod względem dostępu do przystępnych cenowo i dobrych jakościowo lokali mieszkalnych. Na Słowacji, w Republice Czeskiej, Finlandii lub Rumunii odsetek ludności zamieszkującej gospodarstwa domowe doświadczające deprywacji mieszkaniowej w 2016 r. osiągnął poziom poniżej 10 %. W dziesięciu innych państwach członkowskich wskaźnik ten wynosił poniżej 15 % (średnia dla UE w 2016 r. wynosiła 15,5 %). Mimo to deprywacja mieszkaniowa nadal stanowi poważne wyzwanie w kilku państwach członkowskich. Około 25 % lub więcej ludności Portugalii i Cypru lub Słowenii zgłosiło problemy mieszkaniowe. W szeregu państw członkowskich wydatki mieszkaniowe stanowią dużą część dochodu do dyspozycji gospodarstwa domowego. Najwyższy wskaźnik przeciążenia wydatkami mieszkaniowymi 79 odnotowano w Grecji, gdzie 40,5 % ludności zamieszkuje gospodarstwa domowe, w których łączne koszty mieszkaniowe (po odliczeniu dodatków mieszkaniowych) stanowią ponad 40 % całkowitego dochodu do dyspozycji gospodarstwa domowego. Wynik ten był znacznie wyższy niż w pozostałych państwach członkowskich UE, o czym świadczy fakt, że na kolejnych miejscach uplasowały się: Bułgaria ze wskaźnikiem na poziomie 20 %, a następnie Rumunia, Niemcy i Dania ze wskaźnikiem na poziomie około 15 %. Natomiast mniej niż 5 % ludności w Finlandii, Estonii, Irlandii, na Cyprze i Malcie zamieszkiwało gospodarstwo domowe doświadczające przeciążenia wydatkami mieszkaniowymi. W 78 Europejska Sieć ds. Polityki Społecznej (2017), Access to social protection for people working on nonstandard contracts and as self-employed in Europe a study of national policies, sprawozdanie sporządzone dla Komisji Europejskiej. 79 Odsetek ludności żyjącej w gospodarstwach domowych, gdzie całkowite koszty mieszkaniowe (pomniejszone o dodatki mieszkaniowe) stanowią ponad 40 % łącznych dochodów gospodarstwa do dyspozycji (pomniejszonych o zasiłki mieszkaniowe). 131

większości państw wskaźnik przeciążenia wydatkami mieszkaniowymi był znacznie wyższy wśród najemców opłacających czynsz według stawek rynkowych (średnia dla UE wynosiła 27,9 %) niż wśród właścicieli spłacających kredyt hipoteczny lub pożyczkę (średnia dla UE wynosiła 5,4 %). Wpływ transferów socjalnych na ograniczenie ubóstwa uległ nieznacznemu osłabieniu. Wpływ transferów socjalnych na ograniczenie ubóstwa dochodowego waha się między poziomem poniżej 20 % w Rumunii, Bułgarii lub Grecji ( sytuacje krytyczne wraz z Włochami i Litwą) a poziomem bliskim 50 % lub wyższym w Finlandii, Danii, Austrii i Szwecji ( najlepsze wyniki ). W ogólnym rozrachunku wskaźnik ten uległ nieznacznemu pogorszeniu w UE spadek z 33,7 % w 2015 r. do 33 % w roku 2016. Za tym spadkiem kryje się jednak znaczne zróżnicowanie między państwami członkowskimi. Wpływ transferów socjalnych uległ osłabieniu o ponad 4 punkty procentowe w niektórych państwach członkowskich osiągających słabe lub średnie wyniki (Bułgaria, Chorwacja, Słowacja i Luksemburg), lecz także w Niderlandach, gdzie ogólny wpływ nadal utrzymuje się na poziomie znacznie powyżej średniej. Z kolei na Łotwie, w Estonii i Finlandii odnotowano poprawę o 2 punkty procentowe lub powyżej tej wartości. Osłabienie wpływu transferów socjalnych na ograniczenie ubóstwa wykazuje długofalową tendencję (od 2008 r.) na Słowacji, w Republice Czeskiej, na Węgrzech, w Szwecji, Niderlandach i we Francji. Natomiast w Zjednoczonym Królestwie i na Cyprze odnotowano znaczną poprawę sytuacji na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat. To zróżnicowanie może odzwierciedlać różne wzorce na poziomie poszczególnych krajów, w szczególności zmiany zakresu i adekwatności świadczeń, brak indeksacji (w kontekście zasadniczo rosnących dochodów, a co za tym idzie rosnących progów ubóstwa), a także zmiany w strukturze gospodarstw domowych (w szczególności pod względem intensywności pracy) oraz zmiany powiązanych cech charakterystycznych osób zagrożonych ubóstwem. Odnotowane wartości (które odnoszą się do dochodów w 2015 r.) nie odzwierciedlają wpływu ostatnich reform wzmacniających siatki bezpieczeństwa socjalnego w szeregu państw członkowskich. 132

Wpływ transferów socjalnych (innych niż emerytury) na ograniczenie ubóstwa zmiana Wykres 43: Wpływ transferów socjalnych (innych niż emerytury) na ograniczenie ubóstwa i zmiana w skali roku (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 6,0 2016 y = 0,0232x - 1,6189 R² = 0,0103 4,0 LV FI 2,0 PL DE RO AT SI SE 0,0 UK 12 14 16 EL 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 MT CY DK FR LT -2,0 IT EE PT ES CZ HU BE -4,0 BG SK LU NL -6,0 HR -8,0 Wpływ transferów socjalnych (innych niż emerytury) na ograniczenie ubóstwa Źródło: Eurostat, SILC. Okres: wartości w 2016 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2015 r. Uwaga: Osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. Za wydatkami z tytułu ochrony socjalnej kryją się znaczne różnice między państwami członkowskimi. W 2014 r. wydatki na ochronę socjalną wyrażone jako odsetek PKB utrzymywały się na poziomie 30 % lub wyższym we Francji (32,2 %), w Danii (31,6 %) i w Finlandii (31,1 %), oraz na poziomie poniżej 20 % w Estonii (14,9 %), na Litwie, w Rumunii (w obu przypadkach na poziomie 14,4 %) i na Łotwie (14,3 % ). Zróżnicowanie to odzwierciedla różnice pod względem poziomu życia, lecz również wskazuje na zróżnicowanie krajowych systemów zabezpieczenia społecznego oraz organizacji społecznej, gospodarczej i instytucjonalnej poszczególnych państw członkowskich. Sytuacja pod względem wydatków na ochronę socjalną wyrażonych jako odsetek PKB średnio uległa nieznacznemu pogorszeniu w 2014 r., przy czym wzrost poziomu wydatków wynikał głównie z wydatków ponoszonych na emerytury i opiekę zdrowotną. 133

W 2016 r. odnotowano dalszą poprawę zagregowanej stopy zastąpienia w odniesieniu do emerytur 80. Poziom ten wyniósł 0,58 w UE, co świadczy o ogólnej odporności obecnych dochodów z emerytury w większości państw członkowskich. Nadal utrzymują się jednak znaczne różnice między poszczególnymi państwami członkowskimi, ponieważ wskaźnik ten wahał się od 80 % w Luksemburgu i ponad 65 % we Francji, Włoszech, w Hiszpanii, na Węgrzech i w Rumunii, do 45 % lub poniżej tej wartości w Chorwacji, Irlandii, na Łotwie, w Estonii, na Litwie lub Cyprze. W niektórych państwach członkowskich koszty i czas oczekiwania nadal stanowią poważne przeszkody w dostępie do opieki zdrowotnej. Odsetek ludności UE, która zgłasza, że jej potrzeby 81 w zakresie opieki medycznej nie są zaspokajane z powodu zbyt wysokich kosztów, zbyt długiego okresu oczekiwania lub odległości od lekarza, w 2015 r. średnio zmalał jednak według wskaźnika ustalonego w wyniku badania sondażowego (wykres 44). Odsetek ludności, której ten problem dotyczy, nadal przekracza 6 % w Grecji, Rumunii, we Włoszech (głównie ze względu na koszty), w Estonii i Polsce (głównie z powodu czasu oczekiwania) i na Łotwie. Chociaż na Łotwie wskaźnik jest wysoki, odnotowuje się poprawę sytuacji, natomiast w przypadku pozostałych wymienionych wyżej państw sytuację oznaczono jako sytuację krytyczną, gdyż odsetek osób zgłaszających niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej nie maleje. Odnotowano znaczny wzrost odsetka takich osób w Estonii (w zakresie specjalistycznej opieki zdrowotnej), Grecji i we Włoszech. Należy obserwować rozwój sytuacji w Finlandii, w której odnotowuje się ponadprzeciętne tempo wzrostu tego odsetka. Chociaż szereg państw oznaczono jako osiągające wyniki powyżej średniej, to przy pomocy metodyki przewidzianej dla tego wskaźnika nie zidentyfikowano żadnego państwa, które osiągnęło najlepsze wyniki. Można zauważyć pewne oznaki zróżnicowania pod względem odsetka osób zgłaszających niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej, tzn. odnotowuje się wzrost udziału takich osób w niektórych państwach, w których odsetek ten był już wysoki, oraz spadek w niektórych państwach, w których odsetek ten utrzymywał się na stosunkowo niskim poziomie (zob. wykres 44, na 80 Wskaźnik mediany indywidualnych emerytur brutto wśród osób w wieku 65 74 lat w odniesieniu do mediany indywidualnych dochodów z pracy brutto wśród osób w wieku 50 59 lat. 81 Brak możliwości zaspokojenia potrzeb w zakresie opieki medycznej dotyczy subiektywnej oceny osób na temat tego, czy potrzebowały badania lub leczenia w zakresie konkretnej usługi zdrowotnej, ale go nie otrzymały lub się o nie nie starały z trzech następujących powodów: kwestie finansowe, zbyt długa kolejka oczekujących lub zbyt duża odległość. Problemy zgłaszane w zakresie uzyskania opieki w przypadku choroby często odzwierciedlają znaczne przeszkody w dostępie do opieki. 134

Niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki medycznej według subiektywnej oceny zmiana którym linia regresji wskazuje słabą dodatnią korelację między poziomem niezaspokojonych potrzeb i jego zmianami). W wielu państwach średnie wartości odnoszące się do niezaspokojonych potrzeb w zakresie opieki medycznej utrzymują się na stałym poziomie. W porównaniu z sytuacją w 2008 r. zaobserwowano takie same rozbieżne wzorce. Zaobserwowano znaczną poprawę w Bułgarii i na Litwie, a ponadto pozytywne zmiany w Rumunii, na Łotwie, Cyprze, w Szwecji i Niemczech. Równocześnie odsetek ten wzrósł na przestrzeni długiego okresu w szeregu państw członkowskich, takich jak: Estonia, Grecja 82 (w obu do dość wysokiego poziomu), Finlandia, Portugalia, Zjednoczone Królestwo i Belgia (chociaż do dość niskich poziomów). Wykres 44: Niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki medycznej według subiektywnej oceny (główny wskaźnik w tablicy wyników zawierającej wskaźniki społeczne) 2,0 2015 y = 0,068x - 0,6468 R² = 0,0442 EL EE 1,0 FI UK SI LU SK IT HU RO 0,0 ES -2 0 DK BE AT 2 4 6 8 10 12 14 MT CZ NL SE PT PL -1,0 DE IE LT BG FR HR -2,0-3,0 CY -4,0 LV -5,0 Niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki medycznej według subiektywnej oceny Źródło: Eurostat, SILC. Okres: wartości w 2015 r. i zmiany w skali roku w stosunku do 2014 r. Uwaga: Osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE. Legenda znajduje się w załączniku. 82 Szczególnie jeżeli chodzi o Grecję, drastyczne obniżenie wynagrodzeń i wzrost bezrobocia w rozproszonym systemie ubezpieczeń zdrowotnych charakteryzującym się słabą redystrybucją spowodowały znaczne zmniejszenie zasięgu publicznej opieki zdrowotnej i kwalifikowalności do tej opieki. Chociaż istnieją dowody na nadmierną konsumpcję usług opieki zdrowotnej w Grecji przed kryzysem (czego odzwierciedleniem jest wysoki poziom kosztów ponoszonych przez samych pacjentów), wraz z nastaniem kryzysu nie była ona już przystępna cenowo. Powszechny dostęp do usług opieki zdrowotnej wprowadzono późniejszymi reformami w latach 2014 i 2016. W dostępnych danych nie ujęto jeszcze wpływu tych reform na niezaspokojone potrzeby. 135

Niezaspokojone potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej mają szczególny wpływ na gospodarstwa domowe o niskich dochodach. W UE średnio 5,5 % osób z najniższej grupy kwintylowej dochodów zgłaszało, że nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb w zakresie opieki medycznej w 2015 r., w porównaniu z 1,4 % w najwyższej grupie kwintylowej. Odsetek ten jest szczególnie wysoki w Grecji, we Włoszech i na Łotwie (powyżej 15 %), chociaż Łotwa zmniejszyła ten odsetek o jedną trzecią w stosunku do poprzedniego roku. W 2015 r. w UE zmniejszyła się różnica kwintylowa w dochodach. Opieka zdrowotna jest finansowana w ramach różnych systemów, natomiast względne znaczenie każdego systemu różni się w poszczególnych państwach członkowskich. W 2014 r. koszty ponoszone przez samych pacjentów 83, tj. wydatki gospodarstw domowych na opiekę zdrowotną (w tym wyroby medyczne) niezwracane przez żaden system lub ponoszone na zasadzie podziału kosztów w ramach zorganizowanego systemu, mierzone jako odsetek bieżących wydatków na opiekę zdrowotną przewyższają 30 % w Bułgarii, na Cyprze, Łotwie, w Grecji i na Litwie (wykres 45). 83 Wydatki ponoszone przez samych pacjentów odnoszą się do płatności bezpośrednich za towary i usługi z dochodów pierwotnych lub oszczędności gospodarstwa domowego, w przypadku ponoszenia kosztów przez użytkownika w momencie zakupu towarów lub korzystania z usług bez zwrotu kosztów lub na zasadzie podziału kosztów w ramach zorganizowanego systemu. 136

Wykres 45: Wydatki na opiekę zdrowotną w podziale na źródła finansowania, 2014 r. Źródło: Eurostat [hlth_sha11_hf]. Uwagi: Dane są gromadzone zgodnie z rozporządzeniem Komisji (UE) nr 2015/359 w odniesieniu do statystyk w zakresie wydatków na ochronę zdrowia i jej finansowania (podręcznik z 2011 r. dotyczący systemu rachunków zdrowia).w dniu 31 października 2017 r. dane za 2015 r. są niedostępne w przypadku wszystkich państw członkowskich. 3.4.2. Rozwiązanie polityczne Modernizacji systemów towarzyszy poprawa zakresu, struktury i adekwatności świadczeń. Rumunia przyjęła w 2016 r. reformę mającą na celu znaczne zwiększenie adekwatności i zasięgu świadczeń, a także aktywizację beneficjentów minimalnego dochodu gwarantowanego (która ma wejść w życie w kwietniu 2018 r.). W Grecji uruchomiono ogólnokrajowy system minimalnego dochodu gwarantowanego zapewniający kwalifikującym się osobom/rodzinom pomoc finansową, lepszy dostęp do usług społecznych i dóbr publicznych oraz działania aktywizujące. Przewiduje się, że system obejmie około 7 % ludności Grecji 84. W Słowenii, w następstwie oceny poprzedniej reformy (w ramach której podwyższono dochód minimalny, wprowadzono punkty kompleksowej obsługi, wprowadzono dalsze uproszczenia i skupiono się na aktywizacji zawodowej), na lata 2017 84 Dostęp do usług społecznych i działań aktywizujących jest wspierany w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). 137