Rozdział V Uzurpacja Elagabala Spisek i wystąpienie Źródła dosyć szeroko przedstawiają wydarzenia kilku ostatnich tygodni rządów Makryna, kiedy zmagał się on z uzurpacją Elagabala. Wynika to stąd, że konflikty o władzę, podobnie jak każda wojna, w której ważyły się losy imperium, interesowały antycznych historyków. Z tego powodu starożytni poświęcili wojnie Makryna z Elagabalem wiele miejsca w swych dziełach, aczkolwiek skupili się przede wszystkim na opisie przebiegu kampanii wojennej, podczas gdy inna, niemilitarna problematyka została przez nich pominięta lub jest słabo reprezentowana. Dodać tu również należy, że źródła odnośnie do niektórych wydarzeń podają rozbieżne wersje lub wyłącznie ich zarys pozbawiony szczegółów. Ponadto, co oczywiste, wiele faktów towarzyszących wydarzeniom związanym z wystąpieniem Elagabala zapewne było okrytych tajemnicą nawet dla bezpośrednich ich świadków i mogło później przez propagandę zwycięzcy zostać odpowiednio przetworzonych, tak by ukazać jego działania w jak najkorzystniejszym świetle. Sprzyjał temu sam charakter rewolty, ponieważ nie konkretne wiadomości, lecz mit i legenda odgrywały w niej ważną rolę, stanowiąc ideologiczną podstawę, na której uzurpator opierał swe roszczenia. W związku z tym skupimy się przede wszystkim na motywach działania zwolenników obu stron i zasadniczych czynnikach je determinujących, a proponowana przez nas poniżej rekonstrukcja wydarzeń będzie tylko prawdopodobną w tych kwestiach, w których prawdy ze względu na stan źródeł nie sposób dociec. Narastanie niezadowolenia z poczynań Makryna było zapewne procesem długotrwałym, którego przyczyn należy szukać przede wszystkim w podejmowanych przez cesarza próbach przywrócenia w państwie stanu z czasów Septymiusza Sewera oraz likwidacji niezdrowych dla imperium skutków reform Karakalli. Mimo że w świetle źródeł decydujące znaczenie dla genezy rewolty miało przybierające z czasem na sile wrzenie w niektórych oddziałach armii, zwłaszcza zaś tych stacjonujących na Wschodzie jeszcze od czasów Karakalli, nie ma podstaw, by sądzić, że żołnierze od dłuższego czasu czekali tylko na okazję, aby wypowiedzieć posłuszeństwo władcy. Przeciwnie w źródłach narracyjnych odnajdujemy pewne sugestie
142 ROZDZIAŁ V świadczące o życzliwości wojsk wobec Diadumeniana, a niezależnie ową sympatię potwierdzają również w pewien sposób inskrypcje dedykacyjne 1. Zatem o wystąpieniu zadecydowały inne czynniki, a przede wszystkim specyficzna sytuacja, jaka zaistniała w okolicach Emezy w pierwszych miesiącach 218 roku. Zanim jednak przedstawimy ową sytuację, przyjrzyjmy się bliżej powodom niezadowolenia żołnierzy, wymienianym przez starożytnych historyków. Żołnierze byli rozgoryczeni między innymi wynikiem konfliktu z Partami, który nie przyniósł im oczekiwanych korzyści materialnych i zaszczytów. Drażniła ich też redukcja płac oraz cofnięcie nagród i przywilejów (przyznanych wcześniej przez Karakallę) dla nowo przyjmowanych do armii rekrutów. Chcąc zaś wrócić do swych macierzystych obozów, występowali również przeciw dalszej koncentracji na Wschodzie wojsk z różnych prowincji. Ponadto nie podobały im się próby podniesienia morale oraz przywrócenia porządku i dyscypliny w armii, do których od dłuższego czasu nie byli przyzwyczajeni. Zastosowane przez Makryna w tym celu metody, nienależące do łagodnych, dodatkowo komplikowały tę sytuację, wzmagając opór żołnierzy i powodując spadek ich sympatii do władcy. W końcu żołnierzy drażnił sam sposób życia cesarza odbiegający od tego, który prowadził Karakalla 2. Nie możemy tu jednak zapominać, że w źródłach trudno doszukać się wzmianek o jakichś nadzwyczajnych dworskich dziwactwach cesarza, zwłaszcza że dwór cesarski musiał przecież zachwycać i błyszczeć. Jego stan świadczył bowiem o potędze panującego, a poprzez to był miernikiem znaczenia jego samego i państwa, którym rządził. Wśród wymienionych przez starożytnych historyków powodów niezadowolenia brak jednak jednego, który w realiach pierwszych kilku miesięcy 1 HA Diadumenus 3, 3; CIL XIV 4393 (= ILS 465); Thedenat 1905: 73 (= AE 1905: 54 = ILS 8919). Żołnierze nawet już podczas buntu mieli dylematy, czy do niego przystąpić, por. Cass. Dio 79 (78), 32, 4. 2 Cass. Dio 79 (78), 28, 1 3; 29, 1 2; Herod. 5, 2, 3 6; HA Macrinus 8, 4. Pamiętać tu jednak należy, że utrzymywanie koncentracji sił na Wschodzie na przełomie 217/218 r. było koniecznością, ponieważ do jesieni 217 roku trwała wojna z Partami, a zimą prowadzono pertraktacje, których wynik nie był do końca przecież pewny. Zatem dopiero wiosną lub latem 218 roku mogła nastąpić dekoncentracja tych sił, czego Makryn nie zdążył uczynić m.in. właśnie ze względu na sytuację, jaka zaistniała w okolicach Emezy. Stosunek Makryna do rozprzężenia w armii dobitnie ujął nieznany autor Epitome de Caesaribus (22): quod Macrinus militarem luxuriam stipendiaque profusiora comprimeret. Por. HA Macrinus 12, 1 5; 12, 7 podane tam przykłady bezwzględności Makryna wydają się jednak grubo przesadzone.
Uzurpacja Elagabala 143 218 roku właściwie zadecydował o poparciu żołnierzy dla spiskowców i uzurpatora. Tym tak istotnym powodem była zapewne tęsknota za lepszymi oczywiście tylko w subiektywnym przekonaniu żołnierzy czasami Karakalli. Panowanie tego władcy nie wszystkim jednak jawiło się jako złoty wiek i wielu, zwłaszcza spośród wyższych dowódców i oficerów pochodzących z kręgów senatorskich i ekwickich 3, pamiętało represje rozmiłowanego w armii i wojnach cesarza, który poza opinią legionistów nie liczył się z nikim i z niczym. Podczas gdy w armii sympatie mogły być podzielone pomiędzy zwolenników Makryna i jego przeciwników, to źródła jednoznacznie wskazują, że cesarz mógł liczyć na znaczne poparcie senatu i ludu. Członkowie stanu senatorskiego doznali bowiem wielu zniewag od poprzedniego władcy i zapewne nie życzyli sobie, by na tronie zasiadał kontynuator jego polityki w tym względzie. Lud, skory do poparcia tego, kto złoży korzystniejsze obietnice i chociaż częściowo je spełni, zapewne nie zapomniał jeszcze o rozdawnictwach z rozkazu cesarza, a licząc na kolejne przy okazji jego przybycia do Rzymu, był mu w związku z tym przychylny 4. Sympatia wobec Makryna była zatem udziałem dosyć szerokich kręgów społecznych, a doza niechęci wobec niego mieściła się w granicach tej normy, która była udziałem każdego władcy panującego w okresie z wolna narastającego w imperium kryzysu. Makryn mógł więc w pierwszych miesiącach 218 roku czuć się bezpieczny na tronie, nic bowiem nie zwiastowało rychłej, a jakże diametralnej, zmiany sytuacji. Ową zmianę spowodowało zawiązanie spisku, w przygotowaniu którego, podobnie jak później buntu żołnierzy, niebagatelną rolę odegrała przebywająca w Emezie Julia Meza, siostra Julii Domny, żony Septymiusza Sewera 5. 3 Poświadcza to w pewien sposób postawa oficerów oddziałów prefekta Ulpiusza Juliana, oblegającego obóz w Rafanei, którzy pozostali wierni Makrynowi i z tego powodu zginęli z rąk żołnierzy, zob. Cass. Dio 79 (78), 32, 3 4. 4 Cass. Dio 79 (78), 39,3 4; Herod. 5, 2, 3; 5, 4, 11; por. 5, 5, 2. Por. też Cass. Dio 79 (78), 20, 1 4; HA Macrinus 12, 9. Makryn nie tak dawno obchodził przecież kilka bardzo ważnych rocznic, 14 września 217 roku urodziny Diadumeniana, a 11 kwietnia 218 roku własny dies imperii. Jest wręcz nieprawdopodobne, aby przy tych okazjach lud nic nie otrzymał, może właśnie wtedy dostał owo congiarium, o którym wspomina Chronographus a. 354 (p. 147 v. 16), por. Cass. Dio 79 (78), 34, 6. 5 Jej rolę w zawiązaniu spisku i buncie przeciw Makrynowi bardzo wyraźnie eksponują źródła: Cass. Dio 79 (78), 30, 2 n, zwłaszcza 31, 4; Herod. 5, 3, 2 n.; HA Macrinus 9, 1 6. Rolę kobiet z rodziny Julii Domny w tych przedsięwzięciach podkreślają również Kettenhofen 1979: 23 28; Cavuoto 1983: 50 53.
144 ROZDZIAŁ V Niewykluczone, że o jej poparciu dla spisku zadecydowała osobista uraza do Makryna, cesarz bowiem po śmierci Julii Domny nakazał jej siostrze opuszczenie cesarskiego pałacu i udanie się do Emezy, gdzie potem żyła z córkami i wnukami, zachowując cały zgromadzony przez rodzinę, niemały majątek 6. Ambitnym kobietom, przyzwyczajonym do życia w cesarskim blasku i otoczeniu, taka decyzja mogła wydawać się wyjątkowo krzywdząca. Właśnie dlatego w otoczeniu Mezy zawiązał się spisek, do którego przystąpili Eutychianus, wychowawca jej wnuków Gannys, jeden z wyższych oficerów P. Waleriusz Komazon oraz jacyś senatorowie i ekwici z okolic Emezy 7, wszyscy blisko związani z rodziną zmarłej cesarzowej Julii Domny. Grunt pod wystąpienie żołnierzy spiskowcy przygotowywali zapewne przez dłuższy czas, przynajmniej przez kilka tygodni, wykorzystując wzrastające w szeregach armii niezadowolenie z reform Makryna i nostalgię za czasami jego poprzednika. Żeby zaś zaskarbić sobie poparcie żołnierzy dla przedsięwzięcia, zaczęto pokazywać czternastoletniego wnuka Mezy, Wariusza Awitusa Basjanusa, głosząc, że chłopiec, będący dziedzicznym arcykapłanem emeskiego Baala (stąd zwano go później Elagabalem) i z tego powodu uczestniczący w świątyni w publicznych obrzędach, jest naturalnym synem Karakalli. Wiedziano, że pełniona przez niego funkcja da okazję do kontaktów z wpływowymi osobistościami i żołnierzami, odpowiednio podana zaś w tej sytuacji plotka, zwłaszcza ta o potomku ukochanego Karakalli, znajdzie odpowiedni oddźwięk w postaci buntu w celu przywrócenia mu należnego po ojcu i przodkach dziedzictwa, czyli cesarskiej purpury i władzy nad imperium. Innym, istotnym i wielce skutecznym argumentem było też poparcie owej plotki obietnicą nagród pieniężnych dla tych, którzy poprą roszczenia Elagabala 8. Mając tak przygotowany grunt, w nocy z 15 na 16 maja 218 roku za zgodą babki i matki sprowadzono młodziutkiego pretendenta do obozu w Rafanei, a nazajutrz ogłoszono go tam augustem. Twierdzenie Diona, 6 Herod. 5, 3, 2 4; HA Macrinus 9, 1 2. 7 Zob. Cass. Dio 79 (78), 31, 2 3; por. Ioh. Zon.12, 13 B (p. 115). Herodian (5, 3, 10) wspomina wprost o znajomych i klientach Mezy. Eutychianusa dawniej uważano za osobę tożsamą z Komazonem: Miller 1939: 52; PIR1 V 42; Vitucci 1956: 120, ale ostatnio ta identyfikacja została wykluczona, zob. Cavuoto 1983: 53 przyp. 239. Podobnie należy wykluczyć tożsamość Gannysa z Komazonem. O tym ostatnim zob. Hanslik 1948: 2412; PIR1 V 42; Howe 1942: 97 100; Kettenhofen 1979: 29 32. 8 Por. Herod. 5, 3, 8 11; Cass. Dio 79 (78), 31, 1 3; HA Macrinus 9, 3 5; Heliogabalus 1, 4; 2, 1; 3, 1.
Uzurpacja Elagabala 145 że Elagabala do Rafanei sprowadził Eutychianus bez zgody babki i matki jest nieprawdziwe w świetle późniejszych wydarzeń, w których odegrały one tak znaczącą rolę 9. Również data podana przez Diona była w nauce kwestionowana i wzbudziła dyskusję. Wysunięty w niej argument o zbyt krótkim czasie dotarcia wiadomości o uzurpacji do rezydującego w Antiochii cesarza nie wchodzi w grę ze względu na stosunkowo niewielkie odległości dzielące stolicę Syrii Coele i Emezę (około 150 185 km) oraz dobrze rozwiniętą sieć drożną w tym rejonie. H.J. Bassett odrzuca zarówno datę Diona, jak i inne sugestie; jego zdaniem w tym temacie jest zbyt wiele wątpliwości. Z kolei A. Calderini i R. Turcan przyjmują datę 15 maja 218 roku 10. Wielu badaczy opowiada się jednak za 16 maja jako początkiem uzurpacji, za którą to datą przemawia dodatkowo fakt, że był to dies imperii Elagabala 11. Z chwilą aklamacji imperatorskiej Elagabala rozpoczęła się wojna o władzę nad imperium Romanum pomiędzy zwolennikami uzurpatora a legalnym władcą, Makrynem. Walki w Syrii Wojna ta, jak każda wojna o władzę nad imperium rzymskim, miała dwa aspekty militarny i propagandowy. Ich elementy były wzajemnie ze sobą powiązane, w związku z czym oddziaływały na siebie od sukcesów bądź porażek wojennych zależały w dużej mierze szerzone przez propagandę obu konkurentów treści, zaś od ich siły perswazji poparcie takich czynników, jak armia, senat czy lud. Przebieg wojny pomiędzy Makrynem a Elagabalem w jej militarnym aspekcie jest zasadniczo znany z relacji starożytnych. Konflikt ów interesował antycznych historyków, gdyż od jego wyniku zależały dalsze losy imperium, zatem starali się przedstawić go w obszernych zarysach. 9 Herod. 5, 3, 11 12; Cass. Dio 79 (78), 31, 4. Zob. Krawczuk 1986: 315 n.; Cavuoto 1983: 51 n. O roli Julii Mezy za czasów Elagabala zob. Kettenhofen 1979: zwłaszcza 33 37. 10 Bassett 1920: 68; Calderini 1949: 105; Turcan 1993: 447. 11 Datę tę jako początek uzurpacji Elagabala akceptują: Petrikovits 1938: 106; Petrikovits 1939b: 554 556; Miller 1939: 52; Lambertz 1955: 393; Hammond 1956: 119; Downey 1961: 249; Parker 1969: 100; Cavuoto 1983: 55 56; Halfmann 1986: 230; PIR2 O 108; Sünskes Thompson 1990: 72; Baharal 1996a: 415; Baharal 1996b: 52; Kienast 1996: 169, 172; Kunisz 1998: 80; Schröder 2005: 13. O dies imperii Elagabala zob. Herz 1978a: 288; Herz 1978b: 1185; Kienast 1996: 172.