JOSEPH HAYDN Franciszek Józef Haydn (Franz Joseph Haydn) urodził się 31 marca lub 1 kwietnia 1732 r. w Rohrau, zmarł 31 maja 1809 r. w Wiedniu. Większa część życia zawodowego J. Haydna związana była z magnacką węgierską rodziną Esterhazych (Eszterházy), u których był kierownikiem orkiestry i opery. Swoiste odosobnienie od innych kompozytorów oraz nurtów muzycznych opisał Haydn w znanym cytacie: Byłem odosobniony od świata, nikt w moim otoczeniu nie mógł sprawić, abym zaczął wątpić w samego siebie czy mnie dręczyć, więc musiałem stać się oryginalny J. Haydn urodził się we wsi Rohrau w Arcyksięstwie Austrii, dzisiejszej Dolnej Austrii. Był drugim z dwunastu dzieci kołodzieja Macieja Haydna i jego pierwszej żony Anny Marii (z domu Keller). Jego braćmi byli między innymi kompozytor Michał Haydn i śpiewak Jan Ewangelista Haydn. Ojciec Haydna pochodził z rodziny rzemieślników (także jego ojciec był kołodziejem) i pracował m.in. dla hrabiowskiej rodziny von Harrach. W roku 1741 ojciec Haydna został sędzią targowym w Rohrau, co było dużym awansem społecznym. Matka przed zamążpójściem pracowała w kuchni ich rodzinnego pałacu. Rodzice Haydna żyli w skromnych, ale wygodnych warunkach. Nie mieli oni muzycznego wykształcenia, chociaż ojciec nie mając pojęcia o nutach grywał na harfie. Według wspomnień J. Haydna rodzice często śpiewali sami lub wspólnie z sąsiadami. Obecnie w domu rodzinnym Haydna znajduje się muzeum. Zdolności muzyczne J. Haydna dały o sobie znać już od lat dziecięcych. Kiedy J. Haydn miał 6 lat został wysłany do Hainburga do krewnych, aby tam móc uczyć się muzyki. W 1739 r. został zauważony przez kapelmistrza Georga Reuttera, dzięki któremu w 1740 r. wyjechał do Wiednia. Został tam jednym z sześciu chłopców chórzystów działających przy wiedeńskiej katedrze św. Szczepana.
Kiedy miałem 7 lat, kapelmistrz von Reutter bawił przejazdem w Hainburgu i całkiem przypadkowo usłyszał mój słaby, ale melodyjny głos. Natychmiast zabrał mnie do domu chórzystów, gdzie nie zaniedbując lekcji uczyłem się u bardzo dobrych mistrzów. Do18-go roku życia z wielkim powodzeniem śpiewałem sopranem nie tylko w katedrze św. Stefana ale i na dworze. Później straciłem głos. W Wiedniu zamieszkał wraz z innymi chłopcami w domu kapelmistrza Reuttera. Młody J. Haydn uczył się zarówno przedmiotów ogólnokształcących (np. łaciny) jak i śpiewu oraz gry na skrzypcach i klawesynie. W niedługim czasie do chóru dołączył także jego młodszy brat Michał. Na czas pobytu J. Haydna w Wiedniu przypadają pierwsze próby kompozytorskie. Wczesne kompozycje sprawdzał i poprawiał Haydnowi Kapelmistrz Reutter jednak nie udzielał mu regularnych lekcji w kompozycji. Haydn uczył się komponowania sam. W tym zakresie wiele korzystał z samego faktu bycia członkiem zawodowego zespołu muzycznego w ważnym dla muzyki miejscu. Nie wiadomo, czy to już wówczas, czy dopiero w latach późniejszych poznał i przestudiował dzieła teoretyczne Johanna Matthesona Kapelmistrz doskonały i Johanna Josepha Fuxa Gradus ad Parnassum (Stopień na Parnas) podręcznik kompozycji i kontrapunktu. Obydwa te dzieła J. Haydn uznał później za kluczowe dla swojego rozwoju jako kompozytora. W 1749 r. z powodu mutacji głosu J. Haydn został zwolniony ze służby w chórze i rozpoczął egzystencję jako samodzielny, niezależny muzyk. Według legendy J. Haydn został wyrzucony z chóru za zrobienie psikusa swojemu koledze obciął mu harcap (warkoczyk przy peruce lub fryzurze noszony przez mężczyzn). Początki kariery były dość ciężkie. Dni J. Haydna wypełnione były: udzielaniem lekcji muzyki, studiowaniem muzyki i wykonywaniem muzyki. Później wspominał, że spędził osiem lat niczym w areszcie, nauczając młodzież. W tym okresie Haydn mieszkał na poddaszu Domu św. Michała w samym centrum Wiednia. Co ciekawe, w tym samym budynku mieszkali też: jedna z księżniczek Estarhazy, Pietro Metastasio - najsławniejszy librecista tamtych czasów, pisarz i poeta, oraz rodzina Martinez, których córka Marianna (późniejsza pianistka i kompozytorka) brała u Haydna lekcje śpiewu i fortepianu. P. Metastasio załatwił Mariannie lekcje śpiewu u sławnego włoskiego kompozytora Nicolo Porpory. J. Haydn towarzyszył Mariannie w tych lekcjach i poprosił o naukę kompozycji w zamian za czyszczenie butów, trzepanie płaszcza i układanie staroświeckiej peruki kompozytorowi. Od N. Porpory uczył się podstaw komponowania, śpiewu i języka włoskiego. N. Porpora zapoznał Haydna z wielu innymi znanymi muzykami Ch.W. Glukiem, G.Ch.Wagenseilem. Z tamtego czasu pochodzą pierwsze zachowane kompozycje Haydna. Między rokiem 1754 a 1756 J. Haydn działał również na wiedeńskim dworze: w okresie karnawału na balach rodziny cesarskiej jako Extra Musicus, a w Wielkim Poście jako dodatkowy śpiewak kapeli dworskiej, której kapelmistrzem był wówczas G. Reutter. Prawdopodobnie już w 1757 r. J. Haydn otrzymał swoją pierwszą ważną posadę jako Musikdirektor
(kierownik muzyki) u hrabiego Karla von Morzina. Do zadań Haydna należało m. in. przygotowanie do występów liczącej 16 muzyków orkiestry hrabiego, która jak to było wówczas w zwyczaju, koncertowała zimą w Wiedniu, a latem w pałacu w Dolnich Lukavicach (niedaleko Pilzna). Dla muzyków tego zespołu kompozytor napisał swe pierwsze symfonie. Prawdopodobnie napisał także tria smyczkowe, divertimenta, kasacje czy kwartety. 26 listopada 1760 r. Haydn ożenił się się z Marią Anną Alojzą Apolonią Keller. Była ona starszą siostrą Teresy Keller, w której kompozytor był wcześniej zakochany, lecz która niestety wstąpiła do klasztoru. Małżeństwo z Marią Anną zostało zawarte prawdopodobnie z przyzwoitości i nie należało do szczęśliwych. Maria Anna nie miała łatwego charakteru, była kłótliwa i wykazywała kompletny brak zrozumienia dla muzyki kompozytora: Haydn skarżył się, że jest jej wszystko jedno, czy jej mąż jest szewcem, czy artystą. Muzycy, którzy pracowali z J. Haydnem opowiadali, że Maria Anna swym postępowaniem często dokuczała mężowi: jego rękopisów używała do owijania ciasta, a z papieru nutowego robiła papiloty. Małżeństwo pozostało bezdzietne, nad czym kompozytor bardzo ubolewał. W 1760 r. hrabia von Morzin popadł w finansowe tarapaty, co zmusiło go do rozwiązania zespołu muzycznego. J. Haydn szukał więc nowej posady i znalazł zatrudnienie jako wicekapelmistrz księcia Paula Antona Ezterhazego w Eisenstadt. Rodzina Esterhazy była jednym z najpotężniejszych i najbogatszych rodów magnackich w cesarstwie austro-węgierskim. Po śmierci księcia Pula Antoniego w 1762 r. jego następcą został książę Miklós I (Mikołaj), człowiek wysokiej kultury, który starał się o wzbogacanie repertuaru muzycznego orkiestry. Gdy w 1766 r. zmarł stary kapelmistrz Gregor Joseph Werner, J. Haydn przejął jego stanowisko i został pierwszym kapelmistrzem. Stał się odpowiedzialny zarówno za muzykę dworską jak i kościelną. Na służbie księcia Mikołaja Esterhazego pozostał Haydn przez 30 lat, właściwie do końca swego życia. Jako umundurowany muzyk (w liberii) w randze oficera domowego J. Haydn towarzyszył rodzinie w czasie jej pobytów w trzech głównych rezydencjach rodowych: - w Eisenstadt (ok. 50 km od Wiednia), - w pałacu zimowym w Wiedniu, - a później także w wielkim nowym pałacu, budowanym na Węgrzech od ok. 1760 do 1780 r. zwanym Eszterháza, J. Haydn musiał sprostać wielu zadaniom: był odpowiedzialny za komponowanie, prowadzenie orkiestry, organizację produkcji operowych i wykonywanie muzyki kameralnej dla i ze swoim pracodawcą - książę Mikołaj, grał na barytonie (rodzaj wioli). Mimo ogromnej ilości pracy (na sezon trwający od lutego do listopada przypadało zazwyczaj od 100 do 150 wykonań!) J. Haydn był ze swej posady bardzo zadowolony. Książęta Paul Antoni, a przede wszystkim Mikołaj Esterhazy byli melomanami, którzy pracę Haydna szanowali i przyczynili się do
stworzenia odpowiednich warunków dla jego artystycznego rozwoju. Ważną rolę odegrała tu przede wszystkim codzienna praca z własną małą orkiestrą. Między 1760 a 1790 rokiem spod pióra J. Haydna wyszła ogromna ilość najrozmaitszych kompozycji, a jego styl muzyczny ciągle się rozwijał. Popularność kompozytora ciągle rosła zarówno w kraju jak i za granicą. Stopniowo Haydn zaczął pisać coraz więcej utworów nie tylko dla swego pracodawcy, ale też na zamówienia z zewnątrz. Niektóre z najważniejszych jego dzieł, jak np. symfonie Paryskie (1785-86), czy pierwotna wersja oratorium Siedem ostatnich słów naszego Zbawiciela na krzyżu są owocem zagranicznych zamówień. Stosunkowo niewiele wiemy na temat życia prywatnego Haydna w tamtym okresie. W 1768 r. w czasie pożaru miasta spłonął dom J. Haydna w Eisenstadt. Książę Mikołaj opłacił jego odbudowę. Mniej więcej od 1781 r. rozwija się bliska przyjaźń J. Haydna z W.A. Mozartem. Kompozycje Haydna już od lat miały wpływ na muzykę tego ostatniego. Obaj kompozytorzy grali wspólnie kwartety smyczkowe, a J. Haydn bardzo cenił muzykę młodszego kolegi. W tym czasie Haydn ograniczył znacząco swoją produkcję oper i koncertów (w gatunkach tych przodował Mozart), z kolei W.A. Mozart pracował ciężko, aby móc dotrzymać Haydnowi pola w zakresie kwartetów. Swoje ukończone kwartety Mozart zadedykował przyjacielowi. W 1785 r. Haydn został przyjęty do loży masońskiej Zur wahren Eintracht (Prawdziwej Jedności) - tej samej, do której później należał W.A. Mozart. W 1790 r. zmarł pracodawca Haydna, książę Mikołaj. Jego następca, pozostawał obojętny wobec muzyki. Zwolnił wszystkich członków zespołu muzycznego, a J. Haydna posłał na emeryturę (z roczną pensją 1000 guldenów i dodatkową rentą obydwie dożywotnio). J. Haydn natychmiast przeprowadził się na stałe do Wiednia. Dało to kompozytorowi możliwość przyjęcia zaproszenia niemieckiego impresaria Jana Piotra Salomona na podróż do Anglii i cykl koncertów, w czasie których wielka orkiestra pod dyrekcją Haydna miała wykonać jego najnowsze symfonie. W następnych latach J. Haydn odbył dwie długie podróże do Anglii - pierwszą w 1791 1792 i następną w 1794 1795 r. Oba wyjazdy okazały się byś sukcesem. Publiczność tłumnie przychodziła na koncerty J. Haydna i wkrótce stał się on nie tylko muzyczną atrakcją sezonu ale wręcz rozchwytywanym celebrytą. Utwory napisane w tym czasie, m. in. symfonie Londyńskie należą do najbardziej popularnych dzieł kompozytora. Nie sposób też właściwie ocenić, jakie wrażenie musiało wywrzeć na J. Haydnie zainteresowanie i wyrazy uznania okazywane mu przez przedstawicieli najwyższych sfer. Ogromne znaczenie miało np. zaproszenie go przez następcę angielskiego tronu do prywatnej posiadłości księcia Yorku w Oatlands, gdzie został przyjęty z dowodami najwyższego szacunku przez członków rodziny królewskiej. W lipcu 1791 roku Uniwersytet w Oxfordzie przyznał Haydnowi tytuł doctora honoris causa.
Przez pewien czas kompozytor rozważał nawet możliwość przyjęcia obywatelstwa angielskiego i pozostania na stałe w Anglii, jednak ostatecznie na ten krok się nie zdecydował. W grudniu 1791 r. dotarła do Haydna wiadomość o śmierci W.A. Mozarta, co kompozytor skomentował następująco:...przez dłuższy czas byłem z powodu jego śmierci całkowicie wytrącony z równowagi i nie mogłem uwierzyć, że Opatrzność takiego niezastąpionego człowieka tak szybko wysłała na tamten świat. Rok później w lipcu 1792 r., w czasie powrotu z pierwszej podróży, Haydn spotkał się w Bonn Ludwikiem van Beethovenem. Po tym, jak 21-letni wówczas Beethoven zagrał na fortepianie, J. Haydn zaproponował mu, aby przyjechał do Wiednia i został jego uczniem. W 1793 r. J. Haydn zakupił dom z ogrodem na przedmieściu Wiednia, do którego po przebudowie wprowadził się ostatecznie w roku 1797. Tam powstały m. in. oratoria Stworzenie świata i Cztery pory roku, a także sześć mszy dla rodziny Esterhazy, której znów przewodniczył książę-meloman oraz ostatnie kwartety smyczkowe. Pomimo swojego podeszłego wieku Haydna nadal miał plany muzyczne na przyszłość. W jednym z listów pisał: O Boże, ile to jeszcze jest do zrobienia w tej wspaniałej sztuce! Od roku 1796 Haydn, mieszkając na stałe w Wiedniu, kilka miesięcy letnich spędzał znowu w Eisenstadt, gdzie ponownie pracował z utworzoną na nowo książęcą kapelą Esterhazych. W grudniu 1797 r. kompozytor został dożywotnio mianowany członkiem honorowym Tonkünstler- Societät (Stowarzyszenia Artystów Muzyków). W roku 1800, w czasie pobytu w kurorcie Baden niedaleko Wiednia zmarła żona Haydna. Od roku 1802 także Haydn poczuł, że jego nadszarpnięte wskutek długiej choroby zdrowie nie pozwala mu już dłużej na wysiłek komponowania i publicznego występowania. Było to dla niego zapewne bardzo trudne, gdyż jak sam przyznał, nadal miał wiele znakomitych pomysłów na nowe kompozycje. W chorobie Haydn był wprawdzie dobrze pielęgnowany przez swoich służących, jednak sama sytuacja musiała być dla niego niełatwa. W miarę możliwości umilał sobie czas graniem Hymnu cesarskiego na fortepianie. Na początku 1803 r. Haydn rozpoczął pracę nad swoim ostatnim kwartetem, którego jednak nie był już w stanie ukończyć. Jego ostatni publiczny występ przeznaczony na cele dobroczynne miał miejsce 26 grudnia 1803 r., dyrygował wtedy wykonaniem Siedmiu słów Chrystusa na krzyżu. Po 1804 r. Haydn rzadko opuszczał swój dom, przyjmował jednak jeszcze wielu gości. W tym samym roku po raz ostatni wyjechał do letniej rezydencji Esterhazych, gdzie zatrudniono nowego koncertmistrza Johanna Nepomuka Hummela. J. Haydn zmarł 31 maja 1809 r. w nocy na skutek ogólnego osłabienia, w czasie okupacji Wiednia przez armię francuską cesarza Napoleona. Po zgonie zdjęto jego maskę pośmiertną. Pochowany został już następnego dnia w ramach skromnej ceremonii na Cmentarzu Hundsturmskim, najmniejszym z pięciu ówczesnych wiedeńskich cmentarzy komunalnych. Kiedy w roku 1820 ekshumowano jego ciało w celu uroczystego przeniesienia go do kościoła w Eisenstadt, okazało się, że brakuje czaszki.
Jako rodzaj świeckiej relikwii została ona skradziona osiem dni po pogrzebie. Po długich perypetiach czaszka Haydna w 1895 roku przeszła na własność Gesellschaft der Musikfreunde (Towarzystwa Przyjaciół Muzyki), jednak dopiero w roku 1954 udało się połączyć ją z resztą szkieletu w sarkofagu w kościele w Eisenstadt. CHARAKTER I WYGLĄD J. HAYDNA J. Haydn był znany wśród jemu współczesnych ze swojej pogody ducha i optymistycznego nastawienia do życia. Miał wielkie poczucie humoru, które przejawiało się w skłonnościach do różnych żartów, czy kawałów, i które słychać często także w jego muzyce. Był człowiekiem szanowanym przez podległych mu muzyków kapeli Esterhazych. Utrzymywał serdeczną atmosferę pracy i reprezentował interesy muzyków u ich wspólnego pracodawcy. J. Haydn był pobożnym katolikiem, który często, kiedy miewał kłopoty z komponowanym właśnie utworem, sięgał po różaniec - co jego zdaniem pomagało. Na końcu manuskryptów kompozycji stawiał zwykle dopisek Laus deo (Bogu chwała) lub inny podobny. J. Haydn był niskiego wzrostu, a jego twarz upstrzona była dziobami po przebytej ospie. Nie miał zbyt dobrego wzroku i dlatego w czasie pobytów w Londynie był zdziwiony wielkim zainteresowaniem okazywanym mu przez kobiety. Malarze portretowi starali się oddawać atrakcyjność jego osobowości zamiast przedstawiać jego niepięknej twarzy. Z tego powodu nie ma dwóch identycznych portretów kompozytora. Kompozytor był miłośnikiem sztuki i pozostawił sporą kolekcję miedziorytów (w tym 140 z czasów londyńskich) a także obszerną, wielotematyczną bibliotekę. Ponadto lubił polowanie i wędkarstwo. ZNACZENIE KOMPOZYTORA Haydn tradycyjnie uchodzi za ojca klasycznej symfonii i kwartetu smyczkowego, oraz wielkiego nowatora w dziedzinie sonat i triów fortepianowych. W 1797 r. J. Haydn skomponował dla habsburskiego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego Franciszka II pieśń ludową do tekstu Lorenca Leopolda Haschki Gott, erhalte Franz, den Kaiser! (Boże, zachowaj Franciszka, cesarza!), która to do 1918 r. była oficjalnym hymnem cesarstwa austriackiego. W roku 1841 August Heinrich Hoffmann z Fallersleben stworzył też do tej melodii słowa Pieśni Niemców. Trzecia jej zwrotka służy dziś jako niemiecki hymn narodowy. Już od 1801 r. zaczęły ukazywać się pierwsze wydania Dzieł Wszystkich, zapoczątkowane przez paryskie wydanie kwartetów (wyd. Le Duc i Pleyel). Niejako przy okazji w 1802 r. wynaleziona została przez Pleyela partytura kieszonkowa w podobnym do używanego także dziś formacie 20x13 cm. Pierwsza, prawdopodobnie najbardziej sumienna ze wczesnych biografii J. Haydna została wydana już w 1809 r. Biographische Notizen über Joseph Haydn, czyli Notatki biograficzne o Józefie Haydnie, Georga Augusta Griesingera, który od roku 1799 zaliczał się do znajomych kompozytora.
Literatura 1. Symfonia nr 6 Poranek, cz.1 2. Symfonia nr 44 Żałobna 3. Symfonia nr 45 Pożegnalna, cz.1, 4 4. Symfonia nr 48 Maria Teresa, cz.1 5. Symfonia nr 73 Polowanie, cz.1 6. Symfonia nr 92 Oxfordzka, cz.1 7. Symfonia nr 94 Niespodzianka, cz.2 8. Symfonia nr 100 Wojskowa, cz.1 9. Symfonia nr 101 Zegarowa, cz.2 10. Symfonia koncertująca B-dur nr 105, cz.1 11. Kwartet smyczkowy C-dur op. 76 nr 3 12. Kwartet smyczkowy B-dur op. 76 nr 4 13. Koncert na trąbkę Es-dur 14. Koncert skrzypcowy G-dur, cz. 1 15. Koncert wiolonczelowy D-dur, cz. 1 16. Oratorium Pory roku Wiosna (Der Frühling): Uwertura Lato (Der Sommer): Wstęp Jesień (Der Herbst): Wstęp Zima (Der Winter): Wstęp Trio i podwójny chór (ostatnia część) 17. Oratorium Stworzenie Świata - uwertura