dr, Stanisław Dorobek Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Logistyka - nauka ZASADY SZKOLENIA KIEROWCÓW W DROGOWYM TRANSPORCIE ŁADUNKÓW NIEBEZPIECZNYCH JAKO ELEMENT ZWIĘKSZENIA BEZPIECZEŃSTWA Wstęp 30 września 1957 r. w Genewie weszła w życie umowa europejska dotycząca międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR) sporządzona pod auspicjami Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych. Polska ratyfikowała ją w 1975 r. Umowa ADR jest wieloletnim dorobkiem międzynarodowej grupy ekspertów z różnych dziedzin nauki i techniki oraz jest nowelizowana co dwa lata z półrocznym okresem przejściowym. Obecnie obowiązuje w 44 krajach 1. Składa się z umowy właściwej oraz z załączników A i B. Umowa właściwa określa stosunki prawne między uczestniczącymi państwami, natomiast załączniki zawierają przepisy regulujące w szerokim zakresie warunki przewozu poszczególnych materiałów niebezpiecznych w międzynarodowym transporcie drogowym. 2 Celem tych przepisów jest podniesienie poziomu bezpieczeństwa przewozów poprzez zastosowanie najlepszych, zharmonizowanych w skali światowej standardów technicznych, stworzenie spójnego systemu regulacji w formie przyjaznej dla użytkownika, pozbawionego różnic między wymaganiami krajowymi i międzynarodowymi i dzięki temu łatwiejsze do zastosowania w praktyce, wdrożenie mechanizmu stałego doskonalenia przepisów w miarę postępu nauki i techniki, wyeliminowanie lub ograniczenie ryzyka związanego z transportem towarów niebezpiecznych poprzez zmniejszenie prawdopodobieństwa zaistnienia wypadku oraz rozmiaru ewentualnych szkód. Działania takie nie powinny skutkować zakazami przewozu ale sam przewóz podlega szeregowi wymogów i ograniczeń prawnych. 3 1 Obecnie do Umowy ADR należą: Albania, Austria, Azerbejdżan, Belgia, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czarnogóra, Czechy, Dania, Estonia, Federacja Rosyjska, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Kazachstan, Liechtenstein, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Macedonia, Malta, Maroko, Mołdawia, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Tunezja, Ukraina, Węgry, Wielka Brytania, Włochy. 2 Sadowski J.: Bezpieczeństwo transportu drogowego ładunków niebezpiecznych, Logistyka 3/2011 http://pl.wikipedia.org/wiki/adr_%28transport%29#pa.c5.84stwa_kt.c3.b3re_ratyfikowa.c5.82y_umow.c4.9 9_ADR. 3 Sadowski J.: Bezpieczeństwo transportu drogowego ładunków niebezpiecznych, Logistyka 3/2011 Logistyka 6/2013 824
1. Wybrane dokumenty kierowcy w transporcie ładunków niebezpiecznych W transporcie krajowym praktycznie zaczęto stosować się do wymogów dopiero z dniem 1 stycznia 2003 r. po wejściu w życie ustawy o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych. Zmusiła nas do tego chęć przystąpienia do Unii Europejskiej, gdzie jednym z warunków było dostosowanie prawa krajowego w zakresie towarów niebezpiecznych. Od tego roku zaczęto wymagać od przedsiębiorstw związanych z transportem drogowym towarów niebezpiecznych współpracy z doradcą do spraw bezpieczeństwa, który pełni bardzo ważna rolę w całym procesie. Każdy łatwo może odróżnić pojazd przewożący towary niebezpieczne od zwykłego pojazdu transportującego inne materiały. Charakterystyczną cechą jest umieszczenie z przodu i tyłu pojazdu gładkiej pomarańczowej tablicy (rys. 1.) lub tablicy pomarańczowej z numerem rozpoznawczym zagrożenia i numerem UN (rys. 2.). W drugim przypadku liczba 33 określa materiał ciekły łatwo zapalny a numer 1203 oznacza nazwę przewożącego materiału- paliwo silnikowe. Rys. 1. Oznakowanie pojazdu przewożącego ładunek niebezpieczny Źródło: http://www.polpoz.pl/data/gfx/pictures/large/5/1/15_1.png 33 1203 Rys. 2. Oznakowanie pojazdu przewożącego ładunek niebezpieczny Źródło: http://www.znaki-drogowe.pl/images/stories/oznakowanie/niebezpieczneb.png Materiały użyte do wytworzenia tablicy powinny być odporne na warunki atmosferyczne i zapewnić trwałość oznakowania. Tablica powinna pozostać w miejscu jej umocowania po 15 minutach przebywania w ogniu. Jest to bardzo ważny element, ponieważ Logistyka 6/2013 825
w razie kolizji lub wypadku służby ratownicze są w stanie szybko ocenić stopień zagrożenia przewożących towarów i przystąpić do akcji ratowniczych lub zabezpieczających. W pojeździe poza dokumentami wymaganymi na podstawie innych przepisów, powinny być przewożone następujące dokumenty : dokument przewozowy obejmujący wszystkie przewożone towary niebezpieczne, oraz jeżeli jest to wymagane certyfikat pakowania kontenera, instrukcję pisemne, dokumenty tożsamości wszystkich członków załogi pojazdu, zawierające ich fotografie. Informacje zawarte w dokumencie przewozowym powinny być zapisane w języku urzędowym państwa nadania, dodatkowo jeżeli nie jest to język angielski, francuski lub niemiecki to również w jednym z tych języków. Certyfikat pakowania kontenera jest oświadczeniem nadawcy o treści zaprezentowanej poniżej, które może być dołączone do listu przewozowego lub stanowić jego integralna część. W kabinie kierowcy, w miejscu łatwo dostępnym, powinny być przewożone instrukcje pisemne stanowiące pomoc w razie zaistnienia wypadku podczas przewozu. Przed rozpoczęciem przewozu, przewoźnik powinien dostarczyć załodze pojazdu instrukcje sporządzone w języku zrozumiałym w mowie i piśmie dla każdego członka załogi pojazdu. Przewoźnik powinien zapewnić, aby każdy członek załogi pojazdu rozumiał instrukcje i potrafił je prawidłowo wykonywać. Przed rozpoczęciem przewozu, członkowie załogi pojazdu powinni dowiedzieć się jakie towary niebezpieczne są załadowane oraz sprawdzić w instrukcjach pisemnych, jakie powinny być podjęte działania w razie zaistnienia wypadku lub zagrożenia. Forma i zawartość instrukcji pisemnych powinny odpowiadać czterostronicowemu wzorowi, który znajduję się w załączniku nr 1 do ustawy. Dodatkowo wymaganymi dokumentami są : świadectwo dopuszczenia dla każdej jednostki transportowej lub każdego wchodzącego w jej skład pojazdu (W Polsce świadectwa te wydaje Transportowy Dozór Techniczny, a w przypadku pojazdów sił zbrojnych Wojskowy Dozór Techniczny), szczegóły określa rozporządzenie ministra transportu, budownictwa i gospodarki morskiej z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie świadectwa dopuszczenia pojazdu ADR oraz rozporządzenie ministra obrony narodowej z dnia 9 listopada 2012 r. w sprawie warunków krajowego przewozu towarów niebezpiecznych środkami Logistyka 6/2013 826
transportu należącymi do Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej lub środkami transportu, za które Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej są odpowiedzialne, zaświadczenie o przeszkoleniu kierowcy przykłady zaprezentowano na rys.3 i 4, kopia świadectwa dopuszczenia przez właściwą władzę dla niektórych towarów. Wyżej wymienione dokumenty te powinny być przewożone w pojeździe celem okazania służbom kontrolnym. Rys. 3. Zaświadczenie ADR o przeszkoleniu kierowcy Źródło: Zaświadczenie ADR Jarosław Wieloszyński Logistyka 6/2013 827
Od 1 stycznia 2013 roku obowiązuje będzie nowy wzór zaświadczenia ADR przedstawiony na rys. 4 Rys. 4. Obowiązujący od 1.01.2013 nowe zaświadczenie o przeszkoleniu kierowcy Źródło: załącznik nr 2 do Rozporządzenia Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 13 listopada 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie egzaminów dla kierowców przewożących towary niebezpieczne (Dz. U. 2012 nr 0 poz. 1297) Według danych Najwyższej Izby Kontroli przewóz towarów w Polsce w 2010 r. kształtował się na poziomie 1551,8 mln ton, z tego około 10% (155,2 mln ton) dotyczy przewozu towarów niebezpiecznych (wykres 1.). Logistyka 6/2013 828
Wykres 1. Przewozy ładunków transportem drogowy w Polsce w 2010, w tym ładunków niebezpiecznych Źródło: opracowanie własne na podstawie www.nik.gov.pl/plik/id,3552,vp,4524.pdf (Rys. 5.6 1 Przewóz towarów w Polsce w 2010 r.) W grupie ładunków niebezpiecznych najwięcej było przewożonych materiałów klasy 3 głównie paliwa płynne (około 75 %). Następnie materiały klasy 9, 2 i 8. Z czego 90 % towarów przewożonych jest w cysternach. 2. Szkolenie kierowców pojazdów przewożących ładunki niebezpieczne w systemie Bezpieczeństwa i Higieny Pracy Uczestnik przewozu towarów niebezpiecznych ma obowiązek przedsięwziąć niezbędne środki bezpieczeństwa w celu zapobieżenia zagrożeniom dla osób, mienia i środowiska, a w przypadku zaistnienia wypadku lub awarii niezwłocznie powiadomić osoby będące w strefie zagrożenia oraz centrum powiadamiania ratunkowego lub jednostkę ochrony przeciwpożarowej. Uczestnik przewozu towarów niebezpiecznych jest obowiązany przeszkolić osoby wykonujące czynności związane z przewozem drogowym towarów niebezpiecznych, zatrudnione przez niego lub wykonujące na jego rzecz czynności związane z przewozem towarów niebezpiecznych przed podjęciem tych czynności, w zakresie odpowiednim do odpowiedzialności i obowiązków tych osób. Szkolenie powinno być okresowo uzupełnianie Logistyka 6/2013 829
w celu uwzględnienia zmian w przepisach dotyczących przewozu towarów niebezpiecznych. Szkolenie to prowadzi doradca do spraw bezpieczeństwa lub osoba posiadająca wiedzę i wykształcenie niezbędne do zapewnienia prawidłowego przebiegu szkolenia. Osoba przeprowadzająca szkolenie potwierdza na piśmie przeszkolenie osób. Do kierowania pojazdem przewożącym towary niebezpieczne w przewozie drogowym, w stosunku do którego ADR wymaga ukończenia przez jego kierowcę kursu ADR, jest uprawniona osoba, która posiada ważne zaświadczenie ADR. Zaświadczenie ADR otrzymuje osoba, która: ukończyła 21 lat, z wyjątkiem kierowców pojazdów należących do Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej; spełnia wymagania określone w przepisach prawa o ruchu drogowym i o transporcie drogowym w stosunku do kierowców wykonujących przewóz drogowy; ukończyła odpowiedni kurs ADR: początkowy - jeżeli ubiega się o wydanie zaświadczenia ADR po raz pierwszy, doskonalący - jeżeli ubiega się o przedłużenie zaświadczenia ADR; złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin kończący kurs ADR początkowy albo doskonalący. Zakres egzaminu obejmuje sprawdzenie wiedzy ze znajomości przepisów krajowych oraz umów międzynarodowych dotyczących przewozu drogowego towarów niebezpiecznych. Egzamin przeprowadzany jest w ośrodkach szkolenia przez dwuosobową komisje egzaminacyjną powołaną przez marszałka województwa, w skład której wchodzi przedstawiciel marszałka województwa i najczęściej przedstawiciel ośrodka szkolenia prowadzącego kurs albo przedstawiciel organizacji o zasięgu ogólnopolskim zrzeszającej przedsiębiorców wykonujących przewozy drogowe lub kierowców. Egzamin przeprowadzany jest na podstawie pytań testowych jednokrotnego wyboru, pochodzących z katalogu pytań testowych zatwierdzonego przez ministra właściwego do spraw transportu. Zaświadczenie ADR składa się z części podstawowej oraz trzech części specjalistycznych. Zaliczenie części podstawowej umożliwia podejście do dalszych części specjalistycznych. Kurs szkoleniowy podstawowy składa się z minimum 18 godzin lekcyjnych po 45 minut każda i powinien obejmować co najmniej następujące tematy: ogólne wymagania dotyczące przewozu towarów niebezpiecznych; główne rodzaje zagrożeń; informacje na temat ochrony środowiska i kontroli przewozu odpadów; Logistyka 6/2013 830
działania zapobiegawcze i środki bezpieczeństwa właściwe dla różnych rodzajów zagrożeń; czynności, które należy podjąć po zaistnieniu wypadku (pierwsza pomoc, bezpieczeństwo ruchu drogowego, podstawowa wiedza na temat używania sprzętu ochronnego, itd.); oznakowanie oraz umieszczanie nalepek ostrzegawczych i tablic barwy pomarańczowej; - co kierowca powinien, a czego nie powinien robić podczas przewozu towarów niebezpiecznych; przeznaczenie i sposób działania wyposażenia technicznego pojazdów; zakazy ładowania razem różnych towarów do tego samego pojazdu lub kontenera; środki ostrożności, które powinny być podjęte podczas załadunku i rozładunku towarów niebezpiecznych; ogólne informacje na temat odpowiedzialności cywilnej; informacje na temat realizacji transportu kombinowanego; manipulowanie i układanie sztuk przesyłki; ograniczenia przejazdu przez tunele oraz instrukcje zachowania się w tunelach (zapobieganie wypadkom, bezpieczeństwo, działanie w przypadku pożaru lub innych zagrożeń, itp.); informacje związane z ochroną towarów niebezpiecznych. Kurs szkoleniowy specjalistyczny w zakresie przewozu w cysternach składa się z minimum 12 godzin lekcyjnych po 45 minut każda i powinien obejmować co najmniej następujące tematy: zachowanie się pojazdów na drodze, z uwzględnieniem przemieszczania się ładunku; wymagania szczególne dotyczące pojazdów; ogólne wiadomości teoretyczne na temat różnych systemów napełniania i opróżniania cystern; dodatkowe przepisy szczególne w zakresie używania pojazdów (świadectwa dopuszczenia, znaki dopuszczenia, oznakowanie tablicami barwy pomarańczowej, umieszczanie nalepek ostrzegawczych, itd.). Kurs szkoleniowy specjalistyczny w zakresie przewozu materiałów i przedmiotów klasy 1 składa się z minimum 8 godzin lekcyjnych po 45 minut każda i powinien obejmować co najmniej następujące tematy: Logistyka 6/2013 831
specyficzne zagrożenia dotyczące materiałów i przedmiotów wybuchowych oraz pirotechnicznych; szczególne wymagania dotyczące ładowania razem materiałów i przedmiotów klasy 1. Kurs szkoleniowy specjalistyczny w zakresie przewozu materiałów promieniotwórczych klasy 7 składa się z minimum 8 godzin lekcyjnych po 45 minut każda i powinien obejmować co najmniej następujące tematy: specyficzne zagrożenia związane z promieniowaniem jonizującym; szczególne wymagania dotyczące pakowania, manipulowania, ładowania razem i układania materiałów promieniotwórczych; szczególne środki bezpieczeństwa, które powinny być podjęte w razie wypadku z materiałem promieniotwórczym. W przypadku kursu szkoleniowego podstawowego i kursu szkoleniowego specjalistycznego w zakresie przewozu w cysternach, w zależności od ilości osób uczestniczących w kursie zwiększa się ilość godzin i realizuje się indywidualne ćwiczenia praktyczne, obejmujące co najmniej sposoby udzielania pierwszej pomocy, gaszenie pożaru oraz postępowanie w razie zaistnienia wypadku lub awarii. Zaświadczenie wydawane jest przez marszałka województwa na okres 5 lat. Dane osób, którym wydano zaświadczenie ADR albo wydano jego wtórnik przekazywane są do centralnej ewidencji kierowców. Kierowca przewożący materiały niebezpieczne w cysternach i obsługujący je musi jeszcze uzyskać zaświadczenie wydawane przez jednostkę Dozoru Technicznego w zakresie eksploatacji dotyczącej Obsługa urządzeń do napełniania i opróżniania zbiorników transportowych - przykład zaprezentowano na rys. 5 Logistyka 6/2013 832
Rys. 5. Zaświadczenie kwalifikacyjne Źródło: Zaświadczenie Kamila Barczaka, archiwum własne 3. Egzaminy jako element poprawy bezpieczeństwa w przewozie ładunków niebezpiecznych w transporcie drogowym Przewoźnik musi na własny koszt wyznaczyć co najmniej jednego doradcę do spraw bezpieczeństwa przewozu towarów niebezpiecznych. Doradcą może być osoba, która posiada ważne świadectwo doradcy odpowiednio w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych. Świadectwo doradcy otrzymuje osoba, która: posiada wykształcenie wyższe; nie była skazana za przestępstwo umyślne przeciwko wiarygodności dokumentów, obrotowi gospodarczemu oraz bezpieczeństwu powszechnemu; ukończyła kurs doradcy; złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin przed komisją egzaminacyjną działającą przy Dyrektorze TDT, nie później niż w terminie 12 miesięcy od dnia ukończenia kursu. Egzamin obejmuje sprawdzenie wiedzy ze znajomości przepisów krajowych i umów międzynarodowych, w szczególności w zakresie : klasyfikacji towarów niebezpiecznych (procedur klasyfikacyjnych dla roztworów i mieszanin, struktury wykazu materiałów, klas materiałów niebezpiecznych i zasad ich klasyfikacji, rodzajów przewożonych towarów niebezpiecznych, właściwości fizycznych, chemicznych i toksykologicznych materiałów niebezpiecznych); Logistyka 6/2013 833
ogólnych przepisów pakowania, przepisów dotyczących cystern i kontenerów-cystern (typów, kodów, oznakowania, kontroli i badań wstępnych i okresowych); oznakowania i stosowania nalepek ostrzegawczych, oznakowania tablicami barwy pomarańczowej oraz stosowania nalepek na pojazdach i kontenerach (oznakowania i stosowania nalepek na sztukach przesyłki, umieszczania i usuwania takich nalepek i tablic); zapisów w dokumentach przewozowych (wymaganych informacji); sposobu nadania i ograniczeń przy wysyłce (dotyczące ładunku całkowitego, przewozu luzem, przewozu w dużych pojemnikach do przewozu luzem, w kontenerach oraz w cysternach stałych i odejmowalnych); przewozu pasażerów; zakazów i środków ostrożności przy ładowaniu razem; segregacji towarów; ograniczeń ilości przewożonych oraz ilości wyłączonych; manipulowania ładunkiem i jego rozmieszczenia (załadunku i rozładunku, stopni napełnienia, rozmieszczenia i segregacji ładunku); czyszczenia lub odgazowania przed załadunkiem i po rozładunku; pracowników, szkolenia zawodowego; dokumentów przewożonych w pojeździe (dokumentu przewozowego, instrukcji pisemnych, świadectwa dopuszczenia pojazdu, zaświadczenia o przeszkoleniu kierowcy, kopii dokumentów dotyczących odstępstw, innych dokumentów); instrukcji pisemnych (stosowania instrukcji oraz środków ochronny indywidualnej dla załogi pojazdu); wymagań w zakresie nadzoru (parkowania); regulacji i ograniczeń dotyczących ruchu drogowego; planowego rozładunku oraz awaryjnego wycieku materiałów zanieczyszczających środowisko; wymagań dotyczących wyposażenia transportowego. Egzamin składa się z dwóch części ogólnej i specjalistycznej dotyczącej przewozu drogowego. Komisję powołuje minister właściwy do spraw transportu. Świadectwo doradcy jest wydawane, w drodze decyzji administracyjnej, przez Dyrektora Transportowego Dozoru Technicznego na okres 5 lat. Jeżeli doradca w rażący sposób naruszył przepisy dotyczące Logistyka 6/2013 834
przewozu towarów niebezpiecznych Dyrektor TDT cofa świadectwo doradcy. Dyrektor TDT prowadzi w systemie teleinformatycznym ich ewidencję. Osoby zatrudnione przez uczestników przewozu powinny być przeszkolone w zakresie wymagań związanych z takim przewozem w zakresie: 1. Szkolenie ogólne - pracownicy powinni być zaznajomieni z wymaganiami ogólnymi zawartymi w przepisach o przewozie towarów niebezpiecznych. 2. Szkolenie stanowiskowe - pracownicy powinni przejść szkolenie z zakresu przepisów o przewozie towarów niebezpiecznych, ściśle odpowiadające ich odpowiedzialności i obowiązkom. W przypadkach, gdy przewóz towarów niebezpiecznych związany jest z transportem kombinowanym, pracownicy powinni być zaznajomieni z wymaganiami dotyczącymi innych rodzajów transportu. Podsumowanie Wszyscy pracownicy związani z przewozami ładunków niebezpiecznych powinni przejść szkolenie na temat zagrożeń stwarzanych przez towary niebezpieczne, odpowiednio do stopnia ryzyka utraty zdrowia lub narażenia, mogących być skutkiem wypadku przy przewozie takich towarów, z uwzględnieniem ich załadunku i rozładunku. Celem szkolenia powinno być zapoznanie pracowników z bezpiecznymi sposobami postępowania oraz z procedurami ratowniczymi. Szkolenie powinno być okresowo uzupełniane szkoleniem doskonalącym uwzględniającym zmiany w przepisach. Dokumenty potwierdzające przeprowadzenie szkoleń powinny być przechowywane przez pracodawcę i udostępniane pracownikowi lub właściwej władzy na ich wniosek. Powinny być one weryfikowane przy podejmowaniu nowego zatrudnienia. Stosowany w Polsce system szkolenia i egzaminowania kierowców spełnia swoją rolę związaną z poprawą i zachowania bezpieczeństwa w przewozach ładunków niebezpiecznych w transporcie drogowym. Statystyki wypadków drogowych w Polsce jednoznacznie wskazują, że przy około 10% udziale ładunków niebezpiecznych w przewozach ogółem procentowy udział samochodów w wypadkach jest znacznie poniżej powyższej wielkości statystycznej. To potwierdza powyższą tezę o właściwej roli szkolenia a wskazany jego zakres i formy egzaminowania spełniają założoną rolę Logistyka 6/2013 835
RULES FOR DRIVER TRAINING IN ROAD TRANSPORTATION OF DANGEROUS GOODS AS AN ELEMENT OF SAFETY IMPROVEMENT Summary Participants of transportation should train their employee in the following areas: - General Training - employees should know the general requirements contained in the regulations on the transport of dangerous goods. - Workplace training - employees should be trained in the regulations concerning the carriage of dangerous goods, closely corresponding to their responsibilities and duties. In cases where the carriage of dangerous goods involves a multimodal transport operation, workers should be familiar with the requirements for other modes of transport. Literatura 1. J. Sadowski, Bezpieczeństwo transportu drogowego ładunków niebezpiecznych, Logistyka 3/2011 2. Art. 21.1 Ustawy z dnia 28 października 2002 r. o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych. 3. (Dz. U. 2002 nr 199 poz. 1671) 4. Zrestrukturyzowana Umowa ADR obowiązująca od dnia 1 stycznia 2011 r 5. www.nik.gov.pl/plik/id,3552,vp,4524.pdf 6. www.polpoz.pl/data/gfx/pictures/large/5/1/15_1.png 7. www.znaki-drogowe.pl/images/stories/oznakowanie/niebezpieczneb.png Logistyka 6/2013 836